Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 127/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 23 października 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Myszka (przewodniczący)
SSN Romualda Spyt
SSN Krzysztof Staryk (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania E. S.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanej G. Spółki Akcyjnej w T.
o podleganie ubezpieczeniom społecznym,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 23 października 2013 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 22 listopada 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Decyzją z dnia 13 sierpnia 2009 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych uznał,
że ubezpieczona E. S. – w okresie od 12 marca 2008 r. do 6 kwietnia 2009 r. – nie
podlegała ubezpieczeniom: emerytalnemu, rentowym z tytułu zatrudnienia na
podstawie umowy o pracę nakładczą zawartej z płatnikiem składek G. S.A. z
siedzibą w T. Odwołanie od powyższej decyzji organu rentowego wniosła E. S.
Wyrokiem z dnia 12 grudnia 2011 r. Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w K.: zmienił zaskarżoną decyzję o tyle, że ustalił, że E.
S. z tytułu zatrudnienia na podstawie umowy o pracę nakładczą u płatnika składek
G. S.A. podlegała ubezpieczeniom: emerytalnemu i rentowym w okresie od
czerwca 2008 r. do stycznia 2009 r. (pkt 1); oddalił odwołanie w pozostałym
zakresie (pkt 2).
Podstawę faktyczną wyroku Sądu Okręgowego stanowiły następujące
ustalenia. E. S. od listopada 2005 r. do chwili obecnej prowadzi działalność
gospodarczą polegającą na świadczeniu usług kosmetycznych. Odwołująca się 1
stycznia 2008 r. zawarła umowę o pracę nakładczą z M. Spółka z o.o. z siedzibą w
K. Aneksem do umowy obowiązującym od dnia 14 marca 2008 r. postanowiono, że
na mocy umowy sprzedaży przedsiębiorstwa w miejsce spółki M. jako nakładca
wchodzi G. S.A. W umowie postanowiono, że za wykonaną pracę nakładczą
wykonawcy przysługuje wynagrodzenie obliczone według stawki jednostkowej w
wysokości 19,00 zł brutto za skompletowanie i dystrybucję jednej przesyłki
reklamowej. Do obowiązków wykonawcy należało skompletowanie i dystrybucja co
najmniej 20 kompletów przesyłek reklamowych. Podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenie społeczne podane przez płatników wynosiły: w okresie od stycznia
2008 r. do marca 2008 r. od 0,00 zł do 28,00 zł, marzec 2008 r. - 0,00 zł, od
kwietnia 2008 r. do maja 2008 r. - 28,00 zł, od czerwca 2008 r. do stycznia 2009 r. -
380,00 zł, od lutego 2009 r. do marca 2009 r. - 0,00 zł, za czerwiec 2009 r. - 214 zł.
Sąd Okręgowy ustalił również, że wyrokiem z dnia 16 grudnia 2010 r., sygn. akt
XI U …/09, Sąd Okręgowy w K. oddalił odwołanie ubezpieczonej od decyzji organu
rentowego z dnia 6 maja 2009 r., w której Zakład Ubezpieczeń Społecznych
stwierdził, że ubezpieczona E. S. w okresie od dnia 1 stycznia 2008 r. do 12 marca
3
2008 r. nie podlegała ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z tytułu
zatrudnienia na podstawie umowy o pracę nakładczą zawartej z płatnikiem składek
M. Spółką z o.o. Wyrok ten został zaskarżony przez ubezpieczoną do Sądu
Apelacyjnego.
W oparciu o powyżej przedstawione ustalenia faktyczne Sąd Okręgowy
uznał, że umowa o pracę nakładczą (zmieniona aneksem w 2008 r.), zawarta
pomiędzy ubezpieczoną a G. S.A. jest nieważna na podstawie art. 83 § 1 k.c., lecz
tylko w części obejmującej okres od 12 marca 2008 r. do 31 maja 2008 r. oraz od 1
lutego 2009 r. do 6 kwietnia 2009 r., ponieważ strony tej umowy złożyły pozorne
oświadczenie woli w zakresie umówionego wynagrodzenia, które nigdy we
wskazanym okresie nie uzyskało poziomu co najmniej połowy najniższego
wynagrodzenia.
Sąd Okręgowy powołał się na przepis § 3 rozporządzenia Rady Ministrów z
dnia 31 grudnia 1975 r. w sprawie uprawnień pracowniczych osób wykonujących
pracę nakładczą (Dz.U. z 1976 r. Nr 3, poz. 19 ze zm.; dalej jako: „rozporządzenie
o pracy nakładczej”), zgodnie z którym minimalna ilość pracy powinna być tak
ustalona, aby jej wykonanie zapewniało uzyskanie co najmniej 50% najniższego
wynagrodzenia określonego przez Ministra Pracy i Polityki Socjalnej na podstawie
art. 774
pkt 1 k.p. Mając powyższe na uwadze, Sąd Okręgowy zmienił zaskarżoną
decyzję organu rentowego z dnia 13 sierpnia 2009 r. w ten sposób, że stwierdził, że
ubezpieczona podlegała ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z tytułu
zatrudnienia na podstawie umowy o pracę nakładczą zawartą z G. S.A. w okresie
od czerwca 2008 r. do stycznia 2009 r., a w pozostałym zakresie oddalił odwołanie
Powyższy wyrok Sądu Okręgowego – w części zmieniającej decyzję organu
rentowego – zaskarżył apelacją organ rentowy.
Wyrokiem z dnia 22 listopada 2012 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację. Sąd
drugiej instancji podzielił i przyjął za własną podstawę faktyczną i prawną wyroku
Sądu pierwszej instancji oraz uznał, że stosownie do zakresu zaskarżenia apelacji,
kwestią sporną w sprawie jest, czy ubezpieczona w okresie od czerwca 2008 r. do
stycznia 2009 r. podlegała ubezpieczeniom: emerytalnemu i rentowym z tytułu
zatrudnienia na podstawie umowy o pracę nakładczą u płatnika składek G. S.A.
Sąd drugiej instancji podzielił stanowisko Sądu pierwszej instancji w zakresie
4
zastosowania w sprawie przepisu § 3 rozporządzenia o pracy nakładczej i
stwierdził, że jeżeli w sprawie zostało ustalone, że w okresie od czerwca 2008 r. do
stycznia 2009 r. ubezpieczona osiągnęła wynagrodzenie na poziomie co najmniej
50% najniższego wynagrodzenia, określonego przez Ministra Pracy i Polityki
Socjalnej na podstawie art. 774
pkt 1 k.p., to – odnośnie do tego okresu – nie
można przyjąć pozorności przedmiotowej umowy o pracę nakładczą na podstawie
art. 83 § 1 k.c.
Wyrok Sądu Apelacyjnego (w całości) organ rentowy zaskarżył skargą
kasacyjną. Skargę oparto na obydwu podstawach określonych w art. 3983
§ 1 pkt 1
i 2 k.p.c. W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.)
zarzucono błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie:
a) przepisu art. 83 § 1 k. c. przez przyjęcie, że czynność prawna dotknięta
wadą nieważności z uwagi na pozorność oświadczeń woli stron może wywoływać
skutki prawne w zakresie kreowania tytułu podlegania ubezpieczeniom
społecznym, w postaci objęcia ubezpieczonej obowiązkowymi ubezpieczeniami:
emerytalnym i rentowymi z tytułu umowy o pracę nakładczą w okresie od czerwca
2008 r. do stycznia 2009 r.;
b) art. 6 ust. 1 pkt 2 i 5 w związku z art. 9 ust. 2 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z 2009 r. Nr 205,
poz. 1585 ze zm.; dalej jako: „ustawa systemowa”) przez przyjęcie, że
ubezpieczona podlegała ubezpieczeniom emerytalnym i rentowymi z tytułu umowy
o pracę nakładczą w okresie od czerwca 2008 r. do stycznia 2009 r., a w
konsekwencji przyznanie ubezpieczonej, prowadzącej pozarolniczą działalność
gospodarczą, w odniesieniu do tego okresu prawa wyboru tytułu podlegania
obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym (pracy nakładczej) w sytuacji gdy
wadliwa (pozorna) umowa o pracę nakładczą nie stanowi uprawnionego tytułu
podlegania obowiązkowo ubezpieczeniom społecznym osób wykonujących pracę
nakładczą.
W ramach podstawy procesowej (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.) zarzucono
naruszenie art. 382 k.p.c. oraz art. 316 § 1 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c.
przez wydanie wyroku z pominięciem oceny części zebranego materiału
dowodowego, obrazującego działania stron umowy o pracę nakładczą, polegające
5
na zmianie warunków umowy (kilkukrotnym wzroście wynagrodzenia przy
równoczesnym kilkukrotnym zmniejszeniu wymaganej ilości wykonanej pracy) w
celu ich dostosowaniu do wymogów określonych w rozporządzeniu o pracy
nakładczej dla osiągnięcia wynagrodzenia w wysokości co najmniej 380 zł (połowy
najniższego wynagrodzenia za pracę).
W oparciu o powyższe zarzuty skarżący wniósł o: - uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania,
ewentualnie o: - uchylenie zaskarżonego wyroku i orzeczenie co do istoty sprawy
przez zmianę orzeczenia Sądu Okręgowego w zaskarżonej przez organ rentowy
części (w pkt 1 wyroku) i oddalenie odwołania także i w tym zakresie, - zasądzenie
kosztów postępowania kasacyjnego według norm przepisanych.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej wskazano, że dotknięta sankcją
bezwzględnej nieważności umowa o pracę nakładczą nie może wywołać skutku w
postaci powstania stosunku ubezpieczeniowego. W związku z tym Sąd Apelacyjny
w zaskarżonym wyroku błędnie ograniczył konsekwencje takiej oceny tylko do
części okresu, na jaki umowa została zawarta. Czynność prawna dotknięta sankcją
bezwzględnej nieważności nie może być konwalidowana tzn. nie może stać się
czynnością ważną (A.Wolter [w:] Prawo cywilne. Zarys części ogólnej; W-wa 1998;
str. 329 i nast.). Nieważność, o której stanowi art. 83 § 1 k.c. dotyczy czynności
prawnej stanowiącej podstawę powstania określonego stosunku prawnego i jest
nieważnością bezwzględną, co oznacza, że czynność prawna nie wywołuje i nie
może wywoływać żadnych skutków prawnych objętych wolą stron (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 7 kwietnia 2010 r., II UK 357/09 - OSNP 2011/19-20/258).
Skutek nieważności umowy dotyczy również sfery ubezpieczeń społecznych nie
eliminując nieważności tego zobowiązania jako podstawy ubezpieczenia
społecznego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 kwietnia 2009 r., I UK 314/08
– OSNP 2010/21-22/272). W ocenie skarżącego zawarta przez ubezpieczoną
umowa o pracę nakładczą była na gruncie ubezpieczeń społecznych nieważna
(bezskuteczna) w odniesieniu do całego okresu, na jaki została zawarta. Nie można
podzielić stanowiska, że konsekwencje wadliwości umowy o pracę nakładczą
odnosiły się tylko do niektórych miesięcy (marzec 2008 r. – maj 2008 r., luty 2009 –
czerwiec 2009 r.) a umowa chociaż dotknięta bezwzględną nieważnością,
6
równocześnie była nieskuteczna i wywoływała skutek w postaci kreowania
stosunku ubezpieczenia społecznego w innych miesiącach (czerwiec 2008 r. –
styczeń 2009 r.). Takie stanowisko narusza art. 83 § 1 k.c.
Wskazano, że z zaskarżonego wyroku wynika, że wzrost wynagrodzenia za
niektóre miesiące do poziomu 380 zł stanowi wystarczającą przesłankę do uznania
umowy o pracę nakładczą za ważną i skuteczną. Należy jednak podnieść, że
wzrost deklarowanych za ubezpieczoną podstaw wymiaru był pochodną
podwyższenia wynagrodzenia, które nastąpiło w całkowitym oderwaniu od rodzaju i
ilości umówionej pracy. W okresie, na jaki zawierano umowy o pracę nakładczą
istotnie zmniejszono ilość wykonywanej pracy z minimum 145 kompletów przesyłek
reklamowych do 20 kompletów miesięcznie, znacząco przy tym podwyższając
stawkę jednostkową wynagrodzenia z 3,50 zł do 19 zł za jeden komplet. Tego
rodzaju działania stron, w szczególności przyjęcie kosztu opracowania jednego
kompletu w wysokości 19 zł w sposób istotny odbiega od cen rynkowych za tego
typu usługi i świadczy o braku ekwiwalentności świadczeń. W ocenie skarżącego
przedstawione wyżej okoliczności wzrostu wynagrodzenia będącego pochodną
opisanych działań stron umowy znalazły się poza oceną Sądu drugiej instancji.
Pominięcie w tej części materiału dowodowego, wyrażające się także brakiem
określenia jego znaczenia dla sprawy mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy.
W ocenie skarżącego uznanie przez Sąd Apelacyjny zawartej przez
ubezpieczoną umowy o pracę nakładczą za noszącą cechy pozornego
oświadczenia woli na podstawie art. 83 § 1 k.c., a zatem bezwzględnie nieważną
powinno prowadzić do przyjęcia, że ubezpieczona nie podlega obowiązkowym
ubezpieczeniom emerytalno-rentowym z tytułu umowy o pracę nakładczą przez
cały okres, na jaki umowa została zawarta.
Sąd Najwyższy wziął pod uwagę, co następuje:
Skarga kasacyjna organu rentowego jest usprawiedliwiona, ponieważ trafnie
zarzucono w niej naruszenie przepisów prawa materialnego (art. 83 § 1 k.c.). Sąd
Apelacyjny – oceniając ustalenia faktyczne sprawy – w odniesieniu do części z nich
dokonał wadliwej oceny prawnej. W rozpoznawanej sprawie spór dotyczył oceny,
7
czy cały przedział czasowy (od 12 marca 2008 r. do 6 kwietnia 2009 r.), objęty
decyzją organu rentowego, stanowił tytuł objęcia wykonawcy ubezpieczeniami
społecznymi w rozumieniu art. 6 ust. 1 pkt 2 ustawy systemowej z tytułu
wykonywania umowy o pracę nakładczą,, zawartej pomiędzy ubezpieczoną a
płatnikiem składek (zainteresowaną w niniejszej sprawie G. S.A. z siedzibą w T.).
W związku z tym ocena prawna powinna obejmować całość kwestionowanego
przez organ rentowy okresu trwania umowy o pracę nakładczą i mieć charakter
kompleksowy, a nie wybiórczy. W tym względzie rację należy przyznać skarżącemu
organowi rentowemu. Nie można bowiem racjonalnie zakładać, że ta sama
czynność prawna – dla wywołania skutków prawnych w sferze ubezpieczeń
społecznych – jest częściowo ważna a częściowo nieważna. Przy założeniu, że
umowa trwa w sposób ciągły przez pewien okres (np. przez kilkadziesiąt miesięcy),
nie można zaakceptować poglądu, zgodnie z którym umowa ta przez okres kilku
początkowych i końcowych miesięcy jej obowiązywania jest dotknięta sankcją
nieważności (bo została zawarta dla pozoru lub też zawarto ją w celu obejścia
prawa), zaś w pozostałym okresie była ważna (bo odpadła przyczyna nieważności).
W obu przypadkach mamy bowiem do czynienia z nieważnością bezwzględną, co
oznacza, że czynność prawna nie wywołała i nie mogła wywołać żadnych skutków
prawnych. Nieważność taka powstaje z mocy samego prawa, nie podlega
konwalidacji i datuje się od samego początku, tzn. od chwili dokonania nieważnej
czynności, ab initio ex tunc (por. postanowienie z dnia 19 grudnia 1984 r., III CRN
183/84, LEX nr 8663; uchwały z dnia 4 kwietnia 1990 r., III CZP 7/90, OSNCP 1990
nr 10-11, poz. 135 i z dnia 27 czerwca 2000 r., III CZP 17/00, OSNCP 2000 nr 11,
poz. 197; OSP 2001 nr 11, poz. 159, z glosą J. Kremisa oraz wyroki z dnia 5 lipca
2000 r., I CKN 290/00, LEX nr 303347; z dnia 23 lutego 2006 r., II CSK 101/05,
LexPolonica nr 1352094; z dnia 3 marca 2006 r., II CK 428/05, LEX nr 180195 i z
dnia 3 listopada 2010 r., V CSK 142/10, OSNC-ZD 2011 nr D, poz. 73; z dnia 26
lutego 2013 r., I UK 417/12 – dotychczas niepublikowany). Z tej przyczyny nie jest
uprawnione przyjęcie w zaskarżonym wyroku, że sporna umowa tylko w
odniesieniu do okresu od czerwca 2008 r. do stycznia 2009 r. jest ważna i wywołuje
skutki w sferze ubezpieczeń społecznych, podczas gdy w pozostałych miesiącach
jej trwania jest nieważna na podstawie art. 83 § 1 k.c.
8
Podkreślić należy, że o ważności umowy o pracę nakładczą nie decyduje
wysokość wypłacanego wykonawcy na jej podstawie wynagrodzenia. Ważność
umowy należy bowiem oceniać przy uwzględnieniu norm określających elementy
przedmiotowo istotne tego stosunku prawnego, a nie przez odwołanie się tylko do
wąskiego zakresu i sposobu realizacji przez strony postanowień umowy. Zgodnie z
§ 3 ust. 1 rozporządzenia o pracy nakładczej, w umowie o pracę nakładczą strony
określają minimalną miesięczną ilość pracy, której wykonanie należy do
obowiązków wykonawcy. Minimalna ilość pracy powinna być tak ustalona, aby jej
wykonanie zapewniało uzyskanie co najmniej 50% najniższego wynagrodzenia,
określonego przez Ministra Pracy i Polityki Socjalnej na podstawie art. 774
pkt 1
Kodeksu pracy. Przedmiotowo istotnym elementem umowy o pracę nakładczą jest
więc ustalenie w tej umowie minimalnej ilości pracy, której wykonanie będzie
gwarantowało uzyskanie co najmniej określonego w tym przepisie wynagrodzenia.
Omawiany przepis nie stanowi więc o obowiązku wykonawcy świadczenia pracy w
ilości warunkującej nabycie co najmniej 50% minimalnego wynagrodzenia, wobec
czego nieosiąganie takiego wynagrodzenia nie może być podstawą stwierdzenia
nieważności umowy o pracę nakładczą, co zresztą wynika wprost z przepisów tego
rozporządzenia (np. § 6 ust. 1 pkt 1, zgodnie z którym nakładca może rozwiązać
umowę bez wypowiedzenia z winy wykonawcy w razie niewykonywania bez
uzasadnionych przyczyn przez okres trzech miesięcy minimalnej ilości określonej w
umowie; § 11 ust. 2, według którego w razie uniemożliwienia wykonawcy
wykonania miesięcznej ilości pracy, określonej w umowie przez niewykonanie
obowiązków ciążących na nakładcy, przysługuje wykonawcy wynagrodzenie za
czas niewykonywania pracy, czy też § 15 ust. 2 – stanowiącego, że urlop
wypoczynkowy przysługujący wykonawcy ulega skróceniu o 1/12 części za każdy
miesiąc, w którym nie uzyskał on ze swojej winy minimalnego wynagrodzenia).
Samo nierealizowanie w całości przez strony warunku konstrukcyjnego umowy o
pracę nakładczą w postaci ustalenia miesięcznej minimalnej ilości pracy tak, aby
zapewniała uzyskanie wynagrodzenia określonego w rozporządzeniu o pracy
nakładczej, nie świadczy zatem o nieważności umowy o pracę nakładczą.
Stwierdzenie nieważności takiej umowy musi się zatem opierać na innej podstawie
prawnej. Możliwe jest stwierdzenie, że strony umowy o pracę nakładczą, zawartej
9
formalnie zgodnie z obowiązującymi przepisami, porozumiały się (bądź milcząco
godziły) co do realizacji zobowiązania wynikającego z umowy w marginalnym
zakresie jedynie w celu uprawdopodobnienia pozorów wykonywania tej umowy
oraz wywołania mylnego przekonania osób trzecich (w tym organu rentowego),
jakoby zawarły i realizowały ważną umowę o pracę nakładczą. Owa marginalna
realizacja zawartej umowy nie opiera się bowiem w takiej sytuacji na zasadzie
wzajemności uzgodnionych świadczeń, albowiem strony tej umowy od początku nie
miały faktycznie zamiaru realizować wynikających z niej zobowiązań, a jedynie
stwarzać pozory jej wykonywania po to, aby ubezpieczony mógł uzyskać drugi,
ekonomicznie korzystniejszy tytuł do podlegania ubezpieczeniom społecznym.
Jeżeli osoba składająca oświadczenie woli chce wywołać skutki prawne inne niż
wynikałoby to ze złożonego przez nią oświadczenia woli, składa pozorne
oświadczenie woli w rozumieniu art. 83 k.c. Stwierdzenie, że zaszła taka sytuacja,
wymaga jednak poczynienia stanowczych ustaleń co do tego, że strony z góry
przewidziały, iż celem zawartej przez nie umowy o pracę nakładczą nie są
wzajemne świadczenia wynikające z tej umowy, wobec czego nie są
zainteresowane ani wykonywaniem minimalnej ilości pracy, ani osiąganiem
minimalnego wynagrodzenia, wobec czego marginalna realizacja wzajemnych
zobowiązań ma jedynie pozorować wykonywanie umowy (tak Sąd Najwyższy w
wyroku z dnia 14 listopada 2012 r., I UK 247/12 – LEX nr 1274955).
Co do oceny ważności umowy o pracę nakładczą i podlegania z tego tytułu
ubezpieczeniom społecznym (wyboru tego tytułu w zbiegu z prowadzoną
działalnością gospodarczą) orzecznictwo Sądu Najwyższego jest utrwalone
(przykładowo wyroki: z dnia 9 stycznia 2008 r., III UK 73/07, Monitor Prawa Pracy
2008 nr 2, s. 58, LEX nr 356045; III UK 74/07, LEX nr 376437; III UK 75/07, OSNP
2009 nr 3-4, poz. 53, LEX nr 465894; III UK 76/07, LEX nr 465905; III UK 77/07,
LEX nr 465895; z dnia 28 kwietnia 2010 r., II UK 334/09, LEX nr 604221; z dnia 21
maja 2010 r., I UK 43/10, LEX nr 619658; z dnia 26 stycznia 2011 r., I UK 281/10,
LEX nr 786372 oraz z dnia 23 stycznia 2012 r., II UK 93/11, LEX nr 1163333).
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy uwzględnił skargę kasacyjną
organu rentowego orzekając na podstawie art. 39815
§ 1 i art. 108 § 2 k.p.c. w
związku z art. 39821
k.p.c.
10