Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 500/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 listopada 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (przewodniczący)
SSN Barbara Myszka
SSN Krzysztof Strzelczyk (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa R. R.
przeciwko R. S.
o nakazanie lub zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 15 listopada 2013 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 27 czerwca 2012 r.
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę
do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu,
pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie
o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 31 stycznia 2012 r. Sąd Okręgowy w L. oddalił powództwo
R. R. skierowane przeciwko R. S. o zobowiązanie do przeniesienia własności
nieruchomości zabudowanej budynkiem mieszkalnym położonej w K. Tym samym
wyrokiem Sąd Okręgowy zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 390.000
złotych jako zwrot bezpodstawnego wzbogacenia.
Według ustaleń Sądu Okręgowego strony zawarły 6 lipca 2007 r. umowę
sprzedaży, na której podstawie pozwany R. S. nabył własność przedmiotowej
nieruchomości za kwotę 390.000 złotych. Z uzgodnionej ceny kupujący zobowiązał
się zapłacić 380.000 złotych z udzielonego kredytu bankowego. Jako
zabezpieczenie spłaty kredytu został ustanowiona hipoteka umowna na
przedmiotowej nieruchomości. Dnia 20 maja 2009 r. kupujący z powodu wady
budynku odstąpił od umowy. Na tym tle toczyło się między stronami postępowanie
sądowe zakończone wyrokiem z dnia 28 kwietnia 2011 r., którym została
zasądzona od R. R. na rzecz R. S. kwota 390.000 złotych jako zwrot świadczenia
(ceny), wobec skutecznego odstąpienia od umowy sprzedaży. Niezwłocznie po
uprawomocnieniu się tego wyroku R. R. uiścił kupującemu zasądzoną kwotę wraz z
odsetkami, które wyniosły 108.920 złotych oraz wezwał go do powrotnego
przeniesienia własności nieruchomości, przy czym domagał się przedłożenia
zaświadczenia o zezwoleniu na wykreślenie z księgi wieczystej wpisanych
obciążeń z tytułu trzech kolejnych kredytów udzielanych R. S. Do powrotnego
przeniesienia własności nieruchomości nie doszło.
Sąd Okręgowy z powodu znacznego obciążenia nieruchomości hipotekami
i braku możliwości wyegzekwowania roszczenia w zgłoszonej postaci ocenił jako
niezasadne żądanie przeniesienia własności nieruchomości w stanie wolnym od
obciążeń. Oddalając w tym zakresie w całości powództwo Sąd uznał także,
że świadczenie wzajemne - przeniesienia własności nieruchomości - stało się
niemożliwe wskutek okoliczności, za które żadna ze stron nie ponosi
odpowiedzialności. Dlatego Sąd Okręgowy uwzględnił powództwo o zasądzenie
świadczenia w oparciu o art. 495 § 1 i 410 § 2 k.c. jako zwrot bezpodstawnego
wzbogacenia.
3
W wyniku apelacji wniesionej przez pozwanego od wyroku Sądu
Okręgowego w części uwzględniającej powództwo, Sąd Apelacyjny wyrokiem z
dnia 27 czerwca 2012 r. zmienił zaskarżony w ten sposób, że oddalił powództwo o
zapłatę. Sąd Apelacyjny uznał za zasadny zarzut naruszenia art. 495 i 41 § 2 k.c.
przez przyjęcie, że świadczenie pozwanego stało się niemożliwe. Zdaniem tego
Sądu nie zaszły żadne zdarzenia o charakterze obiektywnym, które mogłyby
doprowadzić do likwidacji czy degradacji rzeczy. Przedmiotowa nieruchomość
istnieje i to w takim samym stanie, jak w dacie odstąpienia od umowy i
wyrokowania. Ponadto Sąd zgodnie z art. 365 k.p.c. jest związany treścią
zapadłego wcześniej wyroku w sprawie … 210/09, w którym Sąd uznał,
że pozwany był uprawniony do odstąpienia od umowy i orzekł co do zwrotu
uiszczonej ceny. Co do roszczenia o powrotne przeniesienia własności
nieruchomości miał orzekać w niniejszej sprawie, jednak powództwo w tym
zakresie oddalił uznając świadczenie za niemożliwe do spełnienia. Sąd Apelacyjny
uznał za nieprawidłowe stanowisko Sądu Okręgowego, że obciążenie
nieruchomości stanowi przeszkodę w jej zwrocie a dodatkowo za sprzeczne
z wcześniejszym rozstrzygnięciem, którym nie tylko uznano, że odstąpienie od
umowy jest dopuszczalne i skuteczne, ale orzeczono o obowiązku zwrotu jednego
ze świadczeń wzajemnych. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, Sąd Okręgowy
zasądzając świadczenie i pozostawiając nieruchomość we własności pozwanego
zniweczył skutki dokonanego odstąpienia od umowy. Skoro aktualny jest
obowiązek zwrotu nieruchomości, to drugie ze zgłoszonych żądań o zasądzenie
jest bezpodstawne. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, obciążające nieruchomość
hipoteki nie czynią obowiązku jej zwrotu niemożliwym ale co najwyżej mają wpływ
na dalszy obrót nieruchomością. Wszelkie ewentualne rozliczenia stron, z jednej
strony z tytułu nakładów, z drugiej z tytułu ewentualnego obniżenia wartości
nieruchomości z przyczyn innych niż normalna eksploatacja, będą możliwe dopiero
po zrealizowaniu obowiązku powrotnego przeniesienia własności na rzecz powoda.
Powód wniósł skargę kasacyjną od wyroku Sądu drugiej instancji. Zarzucił
temu wyrokowi naruszenie art. 495 w zw. z art. 410 § 2 k.c. przez ich błędną
wykładnię polegającą na uznaniu, że świadczenie dłużnika w postaci zwrotnego
przeniesienia własności nieruchomości po odstąpieniu od umowy sprzedaży jest
4
możliwe do wykonania pomimo obciążenia nieruchomości ograniczonym prawem
rzeczowym w postaci hipoteki i stanowi przywrócenie stanu jaki istniał przed
zawarciem umowy. Na tej podstawie powód wniósł o uchylenie zaskarżonego
wyroku i jego zmianę przez oddalenie apelacji pozwanego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W rozważaniach dotyczących zastosowania określonych norm prawa
materialnego w ramach istotnych okoliczności należy ustalić, rozważyć i ocenić,
jakie znaczenie mogą mieć w tym zakresie wyniki dotychczasowych postępowań
sądowych, z udziałem tych samych stron, zakończonych prawomocnymi
orzeczeniami sądów.
W tym kontekście Sąd Apelacyjny zasadnie przyjął brak tożsamości
roszczeń w przedmiotowej sprawie ze sprawą … 210/09 Sądu Okręgowego w L.,
w której ten Sąd prawomocnym wyrokiem z dnia 28 kwietnia 2011 r. zasądził
na rzecz na zbywcy nieruchomości zwrot świadczenia - ceny nabycia
nieruchomości, uznając za uzasadnione odstąpienie przez R. S. od umowy
przenoszącej własność nieruchomości. Ten sam Sąd pominął jednak w swych
rozważaniach ewentualne konsekwencje niezaskarżonej część wyroku Sądu
Okręgowego w L. z dnia 31 stycznia 2012 r., w której zostało prawomocnie
oddalone powództwo R. R. o zobowiązanie pozwanego do powrotnego
przeniesienia własności przedmiotowej nieruchomości w stanie wolnym od
obciążeń.
Jednocześnie Sąd Apelacyjny przyjął, że możliwe jest do spełnienia przez
pozwanego świadczenie polegające na zwrotnym przeniesieniu własności
nieruchomości obciążonej hipotekami ustanowionymi dla zabezpieczenia
zobowiązań zaciągniętych przez pozwanego przed odstąpieniem przez niego od
umowy kupna - sprzedaży.
Według przeważającego w doktrynie poglądu, przyjmowanego także
w judykaturze Sądu Najwyższego, niemożliwość świadczenia skutkująca
wygaśnięciem zobowiązania obejmuje sytuacje, gdy po powstaniu zobowiązania
zaistnieje stan zupełnej, trwałej i obiektywnej niemożności zachowania się dłużnika
w sposób wynikający z treści zobowiązania. Zupełność tego stanu oznacza
5
niemożność zaspokojenia wierzyciela w jakikolwiek sposób, trwałość zaś, oznacza
niezmienność w czasie wchodzącym w rachubę z punktu widzenia interesu
wierzyciela, względnie z uwagi na naturę zobowiązania. Jednocześnie podkreśla
się, że niemożliwość świadczenia ma obiektywny charakter, który wyraża się w tym,
że nie tylko dłużnik, ale także każda inne osoba nie jest w stanie zachować się
w sposób zgodny z treścią zobowiązania, ponieważ z przyczyn o charakterze
powszechnym lub dotyczących sytuacji dłużnika świadczenie jest niewykonalne
(zob. m. in. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 5 grudnia 2000 r., V CKN 150/00,
niepubl.; z dnia 10 września 2009 r., V CSK 58/09, z dnia 18 maja 2011 r., III CSK
217/10, niepubl.).
Zgodnie z treścią art. 494 k.c. odstąpienie od umowy pociąga za sobą
obowiązek zwrotu wzajemnych świadczeń. Ponieważ odstąpienie od umowy
sprzedaży nieruchomości nie powoduje automatycznego przejścia własności
z powrotem na zbywcę (zob. m. in. uchwały składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 30 listopada 1994 r., III CZP 130/94, OSNC 1995, nr 3, poz. 42;
z dnia 27 lutego 2003 r., III CZP 80/02, OSNC 2003, nr 11, poz. 141 a także
postanowienie z dnia 22 kwietnia 2004 r., II CK 158/03, OSNC 2005, nr 1, poz. 19)
po stronie nabywcy nieruchomości powstaje obowiązek zwrotu świadczenia, który
wymaga złożenia stosownego oświadczenia o powrotnym przeniesieniu własności
nieruchomości. Wzajemny zwrot świadczeń obejmuje zwrot nieruchomości w takim
stanie, w jakim jest w momencie złożenia oświadczenia o odstąpieniu, przy
założeniu normalnej, zwykłej eksploatacji (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
26 września 2001 r., IV CKN 491/2000, niepubl.). W świetle dotychczasowych
wywodów, a także wobec bezspornych ustaleń, że pozwany jest w dalszym ciągu
właścicielem przedmiotowej nieruchomości, można było przyjąć, że świadczenie
w postaci powrotnego przeniesienia jej własności jest możliwe do wykonania.
Kwestia stanu prawnego nieruchomości w kontekście dokonanych zabezpieczeń,
mogłaby stanowić przedmiot dalszych rozliczeń stron. Nie decyduje natomiast
o niemożliwości świadczenia kupującego polegającego na zwrotnym przeniesieniu
własności nieruchomości.
Pomimo dotychczasowych rozważań, zbieżnych z wywodami Sądu
Apelacyjnego, nie można jednak w ostateczny sposób ocenić podniesionego
6
w skardze kasacyjnej zarzutu naruszenia art. 495 w zw. z art. 410 § 2 k.c.
Stwierdzenie to usprawiedliwia podniesione na wstępie pominięcie przez Sąd
Apelacyjny ewentualnych skutków, jakie mogą wynikać z negatywnego dla powoda
wyroku Sądu Okręgowego w L. z dnia 31 stycznia 2012 r. wydanego w tym samym
postępowaniu. Według pisemnych motywów zaskarżonego wyroku, Sąd Okręgowy
oddalając najdalej idące w tym zakresie powództwo o zobowiązanie do złożenia
oświadczenia woli o przeniesienie własności nieruchomości bez obciążeń uznał
generalnie, że świadczenie polegające na przeniesieniu własności nieruchomości
stało się niemożliwe wskutek okoliczności, za które żadna ze stron nie ponosi
odpowiedzialności. W ten sposób w prawomocnym wyroku Sądu Okręgowego,
oddalającym powództwo mogła zostać rozstrzygnięta kwestia stanowiąca podstawę
do dochodzenia zwrotu świadczenia wzajemnego na podstawie art. 495 § 2 k.c.
według przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Okoliczność ta wymaga
rozważenia w związku z treścią art. 365 § 1 k.p.c. i uregulowanej w nim instytucji
mocy wiążącej prawomocnego wyroku inaczej prawomocności materialnej w
pozytywnym aspekcie.
Moc wiążąca prawomocnego wyroku dotyczy w zasadzie związania treścią
jego sentencji, a nie uzasadnienia (porównaj między innymi orzeczenia Sądu
Najwyższego z dnia 17 grudnia 1976 r. III PR 187/76, OSPiKA 1978, poz. 45,
z dnia 4 grudnia 2009 r. III CZP 97/09, OSNC 2010/6/88 i z dnia 13 stycznia 2000 r.
II CKN 655/98, niepubl.). Jednakże przy orzeczeniach oddalających powództwo,
gdy z sentencji nie wynika zakres przedmiotowy rozstrzygnięcia, doniosłe i wiążące
mogą być również motywy rozstrzygnięcia zawarte w uzasadnieniu orzeczenia,
szczególnie ustalenia prejudycjalne sądu, prowadzące do oddalenia powództwa
lub wniosku (porównaj między innymi orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia
13 października 2005 r. I CK 217/05, niepubl. z dnia 15 lutego 2007 r. II CSK
452/06, OSNC-ZD 2008/A/20, z dnia 8 marca 2010 r. II PK 258/09, z dnia
29 września 2011 r. IV CSK 652/10, niepubl.). Jak wskazał Sąd Najwyższy
w uchwale z dnia 12 marca 2003 r. III CZP 97/02 (OSNC 2003/12/160), sąd nie jest
związany ustaleniami wynikającymi z uzasadnienia orzeczenia w takim zakresie,
w jakim nie miały one znaczenia dla rozstrzygnięcia zawartego w wyroku.
Jest natomiast związany wskazanymi w uzasadnieniu ustaleniami mającymi wpływ
7
na końcowe rozstrzygnięcie, w szczególności ustaleniami prejudycjalnymi, których
skutkiem było wydanie określonego wyroku lub postanowienia orzekającego co do
istoty sprawy.
Prawomocność materialna orzeczenia wyraża się w nakazie przyjmowania
przez sądy rozstrzygające inne sprawy, że w danej sytuacji stan prawny
przedstawia się tak, jak to wynika z wcześniejszego orzeczenia sądu, przy czym
również dla określenia granic prawomocności materialnej orzeczenia mogą mieć
znaczenie, wskazane wyżej okoliczności objęte jego uzasadnieniem (porównaj
między innymi cytowany wyżej wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 lutego 2007 r.
II CSK 452/06, a także wyrok z dnia 16 maja 2013 r., IV CSK 624/12, niepubl.).
Jednocześnie trzeba podnieść, że stan związania prawomocnym wyrokiem
odnosi się tylko do stanu rzeczy istniejącego w chwili zamknięcia rozprawy, po
którym nastąpiło wydanie tego wyroku (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
1 czerwca 2009 r., II CSK 12/09, niepubl.). Wobec tego stan związania
prawomocnym wyrokiem w innym procesie z udziałem tych samych stron może
uchylić pojawienie się nowych istotnych dla rozstrzygnięcia okoliczności.
Ponieważ Sąd Apelacyjny ustalił i omówił przedstawione kwestie jedynie
w związku z prawomocnym wyrokiem wydanego w sprawie … 210/09 Sądu
Okręgowego w L. z powództwa R. S. skierowanego przeciwko R. R. o zwrot
uiszczonej ceny za nieruchomość, pomijając ewentualne skutki innego
prawomocnego wyroku wydanego przez Sąd Okręgowy w L. dnia 31 stycznia 2012
r. w sprawie … 214/11 (pkt 1 wyroku), Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1
k.p.c. uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania.