Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V KK 335/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 5 grudnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jarosław Matras (przewodniczący)
SSN Małgorzata Gierszon (sprawozdawca)
SSN Michał Laskowski
Protokolant Joanna Sałachewicz
w sprawie podmiotu zbiorowego „P. S.” Sp. z o.o. ukaranego na podstawie ustawy
z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za
czyny zabronione pod groźbą kary ( Dz. U. Nr. 197, poz. 1661 z późn. zm.)
po rozpoznaniu w Izbie Karnej na posiedzeniu w trybie art. 535 § 5 k.p.k.
w dniu 5 grudnia 2013 r.,
kasacji, wniesionej przez Prokuratora Generalnego na korzyść podmiotu
zbiorowego,
od wyroku Sądu Rejonowego w W.
z dnia 20 maja 2008 r.,
1. uchyla zaskarżony wyrok i uniewinnia podmiot zbiorowy
„P. S.” Sp. z o.o. od przypisanej mu odpowiedzialności
przewidzianej w ustawie z dnia 28 października 2002 r., o
odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny popełnione
pod groźbą kary, w jej brzmieniu obowiązującym od dnia 5
października 2005 r., a przed zmianą obowiązującą od dnia 14
listopada 2011 r.;
2
2. obciąża Skarb Państwa kosztami procesu.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 20 maja 2008 r., Sąd Rejonowy na podstawie art. 3 i 4
ustawy z 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za
czyny zabronione pod groźbą kary pociągnął podmiot zbiorowy „P. S.” Sp. z o.o. do
odpowiedzialności za czyn zabroniony popełniony przez Prezesa w/w Spółki M. M.,
polegający na tym, że w okresie od 20 czerwca 2005 r. do 20 lutego 2006 r.
zajmując się sprawami gospodarczymi płatnika „P. S.” Sp. z o.o. działając w
warunkach czynu ciągłego, nie wpłacił na rachunek Urzędu Skarbowego w W.
pobranych zaliczek na podatek dochodowy, za okres od maja 2005 r. do stycznia
2006 r. w łącznej kwocie 9.964,60 zł – to jest przestępstwo skarbowe z art. 77 § 2
k.k.s. w zw. z art. 6 § 2 k.k.s. w zw. z art. 9 § 3 k.k.s. i za to na podstawie art. 7 ust
1 ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod
groźbą kary wymierzył karę pieniężną w wysokości 1000 zł. Na podstawie art. 8 ust
1 tej ustawy orzekł przepadek korzyści majątkowej pochodzącej z czynu
zabronionego w wysokości 9964,60 zł, zaliczając na jej poczet należność uiszczoną
w sprawie o sygn. akt XII KS …/06.
Wyrok ten nie został zaskarżony przez żadną ze stron i uprawomocnił się w
dniu 28 maja 2008 r.
W dniu 16 października 2013 r. do Sądu Najwyższego wpłynęła kasacja od
tego wyroku Prokuratora Generalnego, wniesiona na podstawie art. 521 § 1 k.p.k.
Prokurator zaskarżył wyrok w całości, na korzyść podmiotu zbiorowego „P.
S.” Sp. z o.o. i zarzucił mu:
rażące i mające istotny wpływ na treść wyroku naruszenie przepisu prawa
materialnego, to jest art. 5 ustawy z dnia 28 października 2002 r. o
odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźba kary
(Dz. U. Nr. 197, poz. 1661 z późn. zm.) poprzez dokonanie błędnej oceny
przesłanek statuujących odpowiedzialność podmiotu zbiorowego „P. S.” Sp. z o.o.
za czyn zabroniony pod groźba kary, popełniony przez prezesa zarządu M. M.,
poprzez pominięcie wskazanej w art.5 ustawy przesłanki zawinienia i wniósł o:
uchylenie zaskarżonego wyroku oraz przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu do
ponownego rozpoznania.
3
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Kasacja jest w stopniu oczywistym zasadna, co pozwoliło rozpatrzyć ją w
trybie art. 535 § 5 k.p.k.
Bezsporne jest, że w ustawie z dnia 28 października 2002 r. o
odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary
(zwanej dalej u.o.p.z.) określone są ściśle przesłanki takiej odpowiedzialności
podmiotu zbiorowego. Zgodnie z treścią przepisów tej ustawy przyjęty w niej model
odpowiedzialności podmiotów zbiorowych ma charakter akcesoryjny i
niesubsydiarny. Akcesoryjność odpowiedzialności wynika z przepisu art. 3 u.o.p.z.,
który to przewiduje odpowiedzialność podmiotu zbiorowego za czyny zabronione,
którymi są zachowania wyszczególnionych w punktach 1 – 3a tego przepisu osób,
jeżeli zachowania te przyniosły lub mogły przynieść podmiotowi zbiorowemu
korzyść, chociażby niemajątkową. Niesubsydiarność zaś odpowiedzialności
podmiotu zbiorowego wyraża się w – przewidzianej w art. 4 u.o.p.z. – konieczności
„potwierdzenia popełnienia przez tą osobę tego zabronionego czynu”, jednym z
rodzajów orzeczeń, taksatywnie w tym przepisie wskazanych.
Nie są to jednak wszystkie przesłanki odpowiedzialności podmiotu
zbiorowego, które omawiana ustawa określa.
Nałożenie bowiem na podmiot zbiorowy odpowiedzialności za czyny
zabronione pod groźbą kary jest możliwe tylko przy spełnieniu – oprócz już
wspomnianych – także przesłanki zawinienia. Tą przewiduje przepis art. 5 u.o.p.z.
Aktualizuje się ona dopiero wówczas, gdy do popełnienia takiego czynu
zabronionego dochodzi w następstwie, co najmniej, braku należytej staranności w
wyborze tej osoby fizycznej (culpa in eligendo), lub, co najmniej, braku należytego
nadzoru nad tą osobą (culpa in custodiento) – ze strony organu lub przedstawiciela
podmiotu zbiorowego.
Nie ulega przy tym wątpliwości, że zarówno w dniu wydania zaskarżonego
kasacją wyroku, jak też w czasie popełnienia czynu zabronionego przez M. M.,
skazanie za który było podstawą przyjęcia odpowiedzialności podmiotu zbiorowego
„P. S.” Sp. z o.o., ów wspomniany przepis art. 5 u.o.p.z. obowiązywał w wersji
nadanej mu nowelizacją z dnia 28 lipca 2005 r. (Dz. U. Nr 180, poz. 1492) , która
weszła w życie z dniem 5 października 2005 r., a została ustalona przede
4
wszystkim w oparciu o tezy wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 listopada
2004 r., K 18/03, OTK – A 2004, nr. 10 poz. 103. Wyrok ten m.in. stwierdzał, że
(wówczas obowiązujący) art. 5 ustawy „w zakresie dotyczącym art. 3 pkt. 4 tej
ustawy jest niezgodny z art. 2 i art. 42 ust. 1 Konstytucji”.
Wspomniana ustawa nowelizująca z dnia 29 lipca 2005 r. zmieniła m.in.
brzmienie art. 5, w ten sposób, że przepis ten nie odwoływał się już do każdej z
kategorii osób wymienionych w art. 3 ustawy, ale wyłącznie do osób fizycznych
wskazanych w art. 3 pkt 2 i 3, pomijając przesłanki własnej odpowiedzialności
podmiotu zbiorowego w postaci tzw. winy organizacyjnej, za czyny osób
wymienionych w art. 3 pkt 1, a więc także m. i n. czyny popełnione przez
wspólników spółki jawnej. Stosownie zatem do treści tego przepisu, w wersji
nadanej mu wspomnianą nowelizacją, i obowiązującej do dnia 14 listopada 2011 r.,
podmiot zbiorowy podlegał odpowiedzialności, jeśli do popełnienia czynu doszło w
następstwie, co najmniej braku, należytej staranności w wyborze.
Równocześnie bezsporne jest i to, że ów wspomniany przepis art. 3 pkt 2
u.o.p.z. dotyczył osoby dopuszczonej do działania w wyniku przekroczenia
uprawnień lub niedopełnienia obowiązków przez osobę wskazaną w pkt 1 tego
przepisu, to jest taką, która działała w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego
w warunkach upoważnienia lub obowiązku do jego reprezentowania, podejmowania
w jego imieniu decyzji lub wykonywania kontroli wewnętrznej albo przy
przekroczeniu tego uprawnienia lub niedopełnieniu tego obowiązku. Natomiast pkt
3 tego art. 3 u.o.p.z. odnosił się do osoby działającej w imieniu lub w interesie
podmiotu zbiorowego, za zgodą lub wiedzą osoby, o której mowa w pkt 1, jeżeli
zachowanie to przyniosło lub mogło przynieść podmiotowi zbiorowemu korzyść
chociażby majątkową.
W świetle powyższych stwierdzeń nie ulega wątpliwości, że do kręgu osób
do których odnoszą się pkt 2 i 3 u.o.p.z., nie należały te osoby, które w strukturze
podmiotu zbiorowego działały w jego imieniu lub w interesie, i w ramach własnego
upoważnienia lub obowiązku – a więc prezesi i członkowie zarządów. Popełnienie
czynu zabronionego przez te osoby nie mogło stanowić podstawy prawnej do
orzeczenia odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za czyny zabronione pod
groźbą kary. Jest to oczywiste w sytuacji w której art. 5 u.o.p.z – w ówczesnej
5
wersji - nie odwoływał się do każdej z kategorii osób wskazanych w art. 3 u.o.p.z., i
ograniczał się wyłącznie do odwołania się do osób fizycznych, wymienionych w art.
3 pkt 2 – 3 u.o.p.z., a równocześnie ustawa nie wprowadzała jakichkolwiek innych
zasad odpowiedzialności podmiotu za działania osób nim zarządzających.
Skutkowało to niemożnością pociągnięcia podmiotu zbiorowego do
odpowiedzialności za czyny zabronione osób wskazanych w art. 3 pkt 1 u.o.p.z.
Przekonanie takie, wielokrotnie i konsekwentnie, wyrażał już Sąd Najwyższy. (por.
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 maja 2009 r., IV KK 427/08, OSNKW
2009, z. 7 poz. 17, wyroki Sądu Najwyższego z 6 kwietnia 2011 r., V KK 57/11. Lex
nr. 794533; 18 października 2011 r., IV KK 276/11, Lex nr 1027192; 7 marca 2012 r.,
III KK 265/11, Lex nr 163199; 25 czerwca 2013 r., V KK 93/13, Lex nr 1331406), co
zyskało także aprobatę w piśmiennictwie (por. T. Razowski, Odpowiedzialność
podmiotów zbiorowych po nowelizacji, Prok. i Pr. 2006, nr. 9, s. 128, a także: M.
Borkowski, Lex el 2010 oraz J. Potulski, SSP – Prz. Orz. 2010/1/125 – w głosach
do postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 5 maja 2009 r.) Wykładnia ta
znajdowała też potwierdzenie w uzasadnieniu wspomnianego wyroku Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 3 listopada 2004 r.
W świetle ujawnionych w sprawie faktów nie ulega zatem wątpliwości, że
bezpośredni sprawca przestępstwa skarbowego M. M., będąc Prezesem Zarządu
„P. S.” Sp. z o.o., był z pewnością osobą o której stanowi pkt 1 art. 3 u.o.p.z. Z racji
sprawowanej funkcji, działał bowiem w imieniu lub interesie Spółki – podmiotu
zbiorowego, w ramach upoważnienia lub obowiązku do jej reprezentowania oraz
podejmowania w imieniu Spółki decyzji. Tym samym, nie mógł należeć do kręgu
osób wskazanych w art. 3 pkt 2 i 3 u.o.p.z., a skazanie go prawomocnym wyrokiem
Sądu Rejonowego z dnia 20 czerwca 2007 r., sygn. akt XII Ks …/07 za
przestępstwo skarbowe z art. 77 § 2 k.k.s., mimo, że mieściło się ono w kategorii
czynów wymienionych w art. 16 ust. 2 pkt u.o.p.z. za które podmioty zbiorowe
ponoszą odpowiedzialność, nie mogło być podstawą przypisania odpowiedzialności
podmiotu zbiorowego Spółki z o.o. „P. S.” za ten czyn przez M. M. popełniony. Nie
została – i to w sposób jednoznaczny – spełniona materialno – prawna przesłanka
zawinienia tego podmiotu, określona w art. 5 u.o.p.z. W konsekwencji zaskarżonym
6
kasacją wyrokiem, doszło do uznania odpowiedzialności podmiotu zbiorowego bez
istnienia ku temu podstaw prawnych.
Stwierdzenie tej zaszłości skutkuje oceną o oczywistej zasadności zarzutu
rozpatrywanej kasacji,
Sam sposób rozstrzygnięcia Sądu Najwyższego odnośnie tej kasacji nie jest
już tak oczywisty.
Przystępując do tej części rozważań, przede wszystkim odnotować należy,
że z uwagi na to, iż Sąd Najwyższy, tak jak i Sąd odwoławczy, jest związany
jedynie granicami zaskarżenia i podniesionych zarzutów, to nie wiążą go wnioski
zawarte w kasacji. Tak jest zarówno w wypadku rozpoznawania kasacji na
rozprawie, jak i rozpatrzenia jej na posiedzeniu wyznaczonym w trybie art. 535 § 5
k.p.k. (por. wyrok Sądu Najwyższego z 24 listopada 2010 r., IV KK 347/10, Lex nr
638545). Stąd też zawarty w kasacji Prokuratora Generalnego – będącej
przedmiotem rozpoznania niniejszego postępowania – wniosek o uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania, nie jest
ani dla sądu kasacyjnego wiążący, ani też nie uniemożliwia uwzględnienia tej
kasacji w trybie art. 535 § 5 k.p.k. Koniecznym i jedynym tego warunkiem jest
spełnienie wymogu oczywistej zasadności tej kasacji. Ten wszak nakazuje
uwzględnienie kasacji „w całości”, ale w zakresie podniesionych w niej zarzutów,
nie zaś także co do wniosku o sposobie rozstrzygnięcia sądu kasacyjnego.
Równocześnie nie ulega wątpliwości, że zagadnienie możliwości wydania w
ogóle przez orzekający sąd wyroku uniewinniającego podmiot zbiorowy od
odpowiedzialności przewidzianej w u.o.p.z. jest rozbieżnie w piśmiennictwie
interpretowane.
Jedni wskazują, iż w sytuacji (tak jak in concreto) braku przesłanek
obciążenia podmiotu zbiorowego tą odpowiedzialnością, sąd powinien oddalić
wniosek (tak np. A. Zachuta: Specyfikacja odpowiedzialności podmiotów
zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, PiPr 2003, nr. 11, s. 156 – 157),
inni uważają, że sąd wówczas powinien uniewinnić podmiot zbiorowy (tak np. B.
Namysłowska – Gabrysiak: Ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za
czyny zabronione pod groźbą kary. Komentarz, Zakamycze 2004, s. 324; D. Kala
7
[w:] M. Filar, Z. Kwaśniewski, D. Kala: Komentarz do ustawy o odpowiedzialności
podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, Toruń 2006, s. 218).
Równocześnie w dotychczasowym orzecznictwie Sądu Najwyższego
ujawniły się rozbieżności co do możliwości wydania przez ten Sąd orzeczenia
reformatoryjnego, przy uwzględnieniu kasacji w sprawach dotyczących
odpowiedzialności podmiotów zbiorowych i stwierdzeniu braku podstaw
odpowiedzialności podmiotów zbiorowych.
Do 4 lipca 2013 r. – w zasadzie – jednolicie Sąd Najwyższy przyjmował,
powołując się na treść art. 537 § 2 k.p.k., że w takich sprawach, przy stwierdzeniu
braku podstaw tej odpowiedzialności, nie ma możliwości wydania orzeczenia
reformatoryjnego (por. uzasadnienia przywołanych już wyroków Sądu
Najwyższego: z dnia 11 kwietnia 2011 r., V KK 57/11; z dnia 4 listopada 2011 r., V
KK 136//11; z dnia 7 marca 2012 r., II KK 265/11; z dnia 29 stycznia 2013 r., V KK
438/12).
Natomiast w wyroku z dnia 4 lipca 2013, V KK 149/13, OSNKW, 2013, z. 10,
poz. 90 Sąd Najwyższy uznał, że w razie zasadnego zarzutu kasacji o pociągnięciu
podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności przewidzianej w ustawie z dnia 28
października 2002 r., o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny
zabronione pod groźbą kary, pomimo braku podstaw tej odpowiedzialności, a więc
w sytuacji, gdy przypisanie tej odpowiedzialności jest oczywiście niesłuszne, Sąd
Najwyższy, stosownie do art. 537 § 2 k.p.k. w zw. z art. 22 tej ustawy, powinien
uniewinnić ten podmiot od przypisanej mu odpowiedzialności.
Sąd Najwyższy, rozpoznający niniejszą sprawę, to przekonanie w pełni
podziela. Argumentacja przedstawiona w uzasadnieniu tego wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 4 lipca 2013 r. (do której w tym miejscu – nie chcąc jej
powielać – należy odesłać) jest wszechstronna i zasługuje przez to na aprobatę.
Tym bardziej, że w poprzedzających ten wyrok (wspomnianych) orzeczeniach Sądu
Najwyższego tej kwestii nie poddano szerszej analizie, ograniczając się w istocie
do przywołania samej treści art. 537 § 2 k.p.k.
Uwzględniając te wszystkie zaszłości Sąd Najwyższy uniewinnił podmiot
zbiorowy „P. S.” Sp. z o.o. od przypisanej mu odpowiedzialności.
8
Orzeczenie o kosztach uzasadnia treść art. 632 pkt 2 k.p.k. w zw. z art. 518
k.p.k. i w zw. z art. 22 u.o.p.z.
Z tych wszystkich względów rozstrzygnięto jak wyżej.