Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 193/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 grudnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Hajn (przewodniczący)
SSN Zbigniew Myszka (sprawozdawca)
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska
w sprawie z odwołania S. M.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o emeryturę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 12 grudnia 2013 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 30 stycznia 2013 r.,
zmienia zaskarżony wyrok i oddala apelację organu
rentowego, od którego zasądza na rzecz skarżącego kwotę 120
zł (sto dwadzieścia) tytułem zwrotu kosztów postępowania
kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd Apelacyjny Wydział III Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z
dnia 30 stycznie 2013 r. po rozpoznaniu apelacji Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w K. z dnia 29 lutego 2012 r. przyznającego ubezpieczonemu S. M.
prawo od emerytury od dnia 11 stycznia 2011 r., zmienił zaskarżony wyrok i oddalił
odwołanie ubezpieczonego od decyzji organu rentowego z dnia 19 kwietnia 2011 r.
odmawiającej mu prawa do emerytury w warunkach szczególnych.
W sprawie tej ustalono, że ubezpieczony w okresie od 1 sierpnia 1969 r. do
31 grudnia 1975 r. był zatrudniony w E. S.A. w K. Ze świadectwa wykonywania prac
w szczególnych warunkach z dnia 12 lipca 2005 r. wynika, że w okresie od 18
sierpnia 1969 r. do 15 czerwca 1973 r. ubezpieczony wykonywał pracę w
szczególnych warunkach jako pomocnik operatora sprzętu ciężkiego. W okresie
tego zatrudnienia odbył zasadniczą służbę wojskową od 22 kwietnia 1971 r. do 14
kwietnia 1973 r., a dnia 2 maja 1973 r. ponownie podjął to samo zatrudnienie.
Następnie ubezpieczony był zatrudniony w Krajowym Związku Elektrometalowym
Spółdzielni Pracy w C. na stanowisku dekarza-blacharza od 4 lipca 1983 r. do 30
kwietnia 1985 r. Ze świadectwa wykonywania pracy w szczególnych warunkach z
dnia 9 marca 2006 r. wynika, że w tym okresie stale w pełnym wymiarze czasu
pracy wykonywał pracę na wymienionym stanowisku.
Decyzją z dnia 19 kwietnia 2011 r. organ rentowy odmówił ubezpieczonemu
prawa do emerytury w warunkach szczególnych, ponieważ w dniu 1 stycznia
1999 r. nie legitymował się 15-letnim okresem pracy w szczególnych warunkach
wykonywanej stale i w pełnym wymiarze czasu pracy, gdyż udowodnił jedynie 11
lat, 8 miesięcy i 15 dni takiego zatrudnienia. Do tego okresu organ rentowy nie
zaliczył okresów odbywania przez ubezpieczonego służby wojskowej oraz
zatrudnienia na stanowisku dekarza-blacharza.
Po rozpoznaniu odwołania Sąd Okręgowy zmienił zaskarżoną decyzję i
przyznał ubezpieczonemu prawo do emerytury od dnia 11 stycznia 2011 r.,
zaliczając mu do stażu pracy w szczególnych warunkach zakwestionowane przez
organ rentowy okresy odbywania zasadniczej służby wojskowej oraz zatrudnienia
3
na stanowisku dekarza-blacharza. Odnośnie do tego pierwszego okresu (od 22
kwietnia 1971 r. do 14 kwietnia 1973 r.) Sąd Okręgowy powołał się na wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 25 lutego 2010 r., II UK 219/09, zgodnie z którym okres
zasadniczej służby wojskowej odbytej w czasie trwania stosunku pracy w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze zalicza się do stażu pracy
wymaganego do nabycia emerytury w niższym wieku emerytalnym. Sąd wskazał,
że po zakończeniu służby ubezpieczony powrócił do pracy przed upływem 30-
dniowego terminu do podjęcia zatrudnienia od zakończenia odbywania służby
wojskowej określonego w art. 106 ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o
powszechnym obowiązku obrony Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej (Dz. U. Nr 44
poz. 220) i nadal wykonywał pracę w szczególnych warunkach. W konsekwencji
okres służby wojskowej w wymiarze 1 roku, 11 miesięcy i 23 dni podlegał zaliczeniu
do pracy w szczególnych warunkach. Tak samo Sąd pierwszej instancji
zakwalifikował zatrudnienie ubezpieczonego w charakterze dekarza-blacharza.
W apelacji organ rentowy powołał się na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7
grudnia 2010 r., I UK 203/10, stwierdzający, że okres zasadniczej służby wojskowej
nie podlega wliczeniu do okresu zatrudnienia w szczególnych warunkach, od
którego zależy prawo do wcześniejszej emerytury. Na tej podstawie Sąd Apelacyjny
uznał apelację za uzasadnioną, a w konsekwencji zmienił zaskarżony nią wyrok i
oddalił odwołanie ubezpieczonego. Podstawę prawną dochodzonej przez
ubezpieczonego emerytury stanowi art. 184 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r.
o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (obecnie tekst
jednolity: Dz. U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.), zgodnie z którym
ubezpieczonym urodzonym po dniu 31 grudnia 1948 r. przysługuje emerytura po
osiągnięciu wieku emerytalnego określonego w art. 32 tej ustawy, jeżeli w dniu
wejścia w życie ustawy (1 stycznia 1999 r.) osiągnęli okres zatrudnienia w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze wymagany w przepisach
dotychczasowych do nabycia emerytury w wieku niższym niż 60 lat dla kobiet i 65
dla mężczyzn oraz osiągnęli okresy składkowe i nieskładkowe, od których zależy
prawo do emerytury na podstawie art. 27 ustawy. Przez dotychczasowe przepisy,
należy rozumieć przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w
sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych
4
warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz. U. Nr 8 poz. 43 ze zm., zwanego
dalej rozporządzeniem z 7 lutego 1983 r.) stosowane w zakresie wskazanym w
art. 32 ustawy emerytalnej. Dodatkowym warunkiem nabycia prawa było
nieprzystąpienie do otwartego funduszu emerytalnego.
Sąd Apelacyjny nie podzielił stanowiska Sądu Najwyższego wyrażonego w
wyrokach z dnia 6 kwietnia 2006 r., III UK 5/06 (OSNP 2007 nr 7-8, poz. 108) i z
dnia 25 lutego 2010 r., II UK 219/09 (LEX nr 590248), że okres zasadniczej służby
wojskowej odbyty w czasie trwania stosunku pracy w szczególnych warunkach
zalicza się do stażu pracy wymaganego do nabycia prawa do emerytury w niższym
wieku emerytalnym, jeżeli pracownik w ustawowym terminie zgłosił swój powrót do
tego zatrudnienia. Opowiedział się za poglądem przeciwnym, zawartym w wyroku
Sądu Najwyższego z dnia 7 grudnia 2010 r., I UK 203/10 (LEX nr 786370), w
którym przyjęto, że „bez szczególnych regulacji lub uwarunkowań, okres
zasadniczej służby wojskowej nie podlega wliczeniu do okresu zatrudnienia w
szczególnych warunkach, od którego zależy prawo do wcześniejszej emerytury
(art. 32 ustawy z 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS)”. W konsekwencji Sąd
Apelacyjny uznał, że okres służby wojskowej ubezpieczonego od dnia 22 kwietnia
1971 r. do dnia 14 kwietnia 1973 r. nie podlegał zaliczeniu do pracy w szczególnych
warunkach. W ocenie tego Sądu, pozytywnej regulacji, że okres zasadniczej służby
wojskowej jest okresem pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze nie ma w rozporządzeniu z 7 lutego 1983 r., które dotyczy
pracowników, a z chwilą podjęcia służby wojskowej nie można mówić o
kontynuowaniu stosunku pracy.
W skardze kasacyjnej ubezpieczony zarzucił naruszenie przepisów prawa
materialnego: 1/ art. 32. ust. 4 ustawy emerytalnej w związku z § 19 ust. 2 oraz § 4
ust. 1 rozporządzenia z 7 lutego 1983 r. przez uznanie, że okres odbywania przez
niego zasadniczej służby wojskowej nie podlega zaliczeniu do okresu zatrudnienia
w szczególnych warunkach, od którego zależy prawo do wcześniejszej emerytury,
2/ art. 184 ust. 1 ustawy emerytalnej w związku z § 4 ust. 1 rozporządzenia z 7
lutego 1983 r. przez uznanie, że skarżący nie wykazał okresu 15 lat pracy w
warunkach szczególnych, 3/ art. 2 i 32 Konstytucji RP w związku z art. 108 ust. 1
ustawy o powszechnym obowiązku obrony Rzeczpospolitej Polskiej przez uznanie,
5
że okres odbywania zasadniczej służby wojskowej nie podlega zaliczeniu do
okresów pracy w warunkach szczególnych przy ustalaniu prawa do wcześniejszej
emerytury.
Okolicznością przemawiającą za przyjęciem skargi do rozpoznania jest
potrzeba wykładni art. 32 ust. 4 ustawy emerytalnej w powiązaniu z art. 32 ust. 1 - 3
oraz art. 184 ust. 1 tej ustawy i § 19 w związku z § 4 ust. 1 rozporządzenia z 7
lutego1983 r., które wywołują rozbieżności w orzecznictwie „w kontekście
zagadnienia zaliczania okresu odbywania zasadniczej służby wojskowej podczas
zatrudnienia danego pracownika w tzw. warunkach szczególnych, który to rodzaj
zatrudnienia umożliwia przejście na tzw. wcześniejszą emeryturę na podstawie
art. 184 ustawy o emeryturach i rentach”. Na rozbieżność tę wskazują orzeczenia
powołane w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku. W ocenie skarżącego,
zaaprobowane przez Sąd Apelacyjny stanowisko nie zostało w utrwalone
judykaturze. W „najbardziej aktualnym” orzecznictwie przyjęto bowiem, że okres
służby wojskowej dla żołnierza zatrudnionego przed powołaniem do czynnej służby
wojskowej w warunkach szczególnych, który po zakończeniu tej służby podjął
zatrudnienie w tych samych warunkach, jest nie tylko okresem składowym w
rozumieniu art. 6 ust. 1 pkt 4 ustawy o emerytalnej, ale także okresem pracy w
szczególnych warunkach w rozumieniu § 3 i 4 rozporządzenia z 7 lutego 1983 r.
(wyroki Sądu Najwyższego z dnia 17 maja 2012 r., I UK 399/11, LEX nr 1211140, z
dnia 25 lutego 2010 r., II UK 219/09, LEX nr 590248; II UK 219/09, LEX nr 590248
oraz z dnia 6 kwietnia 2006 r., III UK 5/06, OSNP 2007 nr 7-8, poz. 108, a także
liczne analogiczne orzeczenia Sądów Apelacyjnych.
W konsekwencji skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w
całości i przyznanie skarżącemu prawa do emerytury od dnia 11 stycznia 2011 r.,
ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu oraz o zasądzenie od organu
rentowego na rzecz ubezpieczonego zwrotu kosztów postępowania, w tym
kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
6
Skarga kasacyjna zawierała usprawiedliwione podstawy. Rozbieżności
jurysdykcyjne w orzecznictwie Sądów powszechnych, a także Sądu Najwyższego,
zawierające diametralnie rozbieżną wykładnię art. 184 w związku z art. 32 ust. 1
ustawy o emeryturach i rentach, usunęła uchwała powiększonego składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego z dnia 16 października 2013 r., II UZP 6/13
(dotychczas niepublikowana), w której przyjęto, że czas zasadniczej służby
wojskowej odbytej w okresie obowiązywania art. 108 ust. 1 ustawy z dnia 21
listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Polskiej Rzeczypospolitej
Ludowej (Dz.U. Nr 44, poz. 220, w brzmieniu obowiązującym do dnia 31 grudnia
1974 r.) zalicza się - na warunkach wynikających z tego przepisu - do okresu pracy
wymaganego do nabycia prawa do emerytury w niższym wieku emerytalnym
(art. 184 w związku z art. 32 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr
153, poz. 1227 ze zm.).
W uzasadnieniu tego stanowiska skład powiększony Sądu Najwyższego
uznał, że wymienione przepisy prawa materialnego pozwalają - na warunkach w
nich wymienionych - zaliczać okresy zasadniczej służby wojskowej do okresu pracy
w szczególnych warunkach, wymaganego do nabycia prawa do wcześniejszej
emerytury. Wprawdzie okres zasadniczej służby wojskowej nie był stricte okresem
zatrudnienia, ponieważ przepisy ustawy z dnia 30 stycznia 1959 r. o powszechnym
obowiązku wojskowym (jednolity tekst: Dz.U. z 1963 r. Nr 20, poz. 108), a także
ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony
Rzeczypospolitej Polskiej (jednolity tekst: Dz.U. 2012 r., poz. 461) nie zrównywały
okresu zasadniczej służby wojskowej z zatrudnieniem, ale nakazywały zaliczać
okres tej służby do okresu zatrudnienia w zakresie określonych uprawnień. W
rozpoznawanej sprawie podstawowe znaczenie miały regulacje prawne sprzed 1
stycznia 1999 r., ponieważ skarżący dochodzi emerytury na podstawie art. 184
ustawy emerytalnej z 1998 r. W tym zakresie i w kwestii zaliczenia okresu
zasadniczej służby wojskowej do okresu pracy w szczególnych warunkach
orzecznictwo Sądu Najwyższego nie było jednolite. O takim zaliczeniu Sąd
Najwyższy pozytywnie orzekał w wyrokach: z dnia 6 kwietnia 2006 r., III UK 5/06
(OSNP 2007 nr 7-8, poz.108), z dnia 25 lutego 2010 r., II UK 215/09 (OSNP 2011
7
nr 15-16, poz. 219), II UK 219/09 (niepublikowany), z dnia 9 marca 2010 r., I UK
333/09 (niepublikowany), z dnia 17 maja 2012 r., I UK 399/11 (niepublikowany), z
dnia 24 maja 2012 r., II UK 265/11 (niepublikowany), z dnia 27 lipca 2012 r., I UK
82/12 (niepublikowany) i z dnia 5 czerwca 2013 r., III UK 87/12 (niepublikowany).
Natomiast odmiennie (negatywnie) Sąd Najwyższy orzekał w wyrokach: z dnia 22
lutego 2007 r., I UK 258/06, (OSNP 2008 nr 5-6, poz. 81), z dnia 11 marca 2009 r.,
II UK 347/08 (niepublikowany), z dnia 8 kwietnia 2009 r., II UK 331/08
(niepublikowany), z dnia 24 kwietnia 2009 r., II UK 334/08, (OSNP 2010 nr 23-24,
poz. 294), z dnia 7 grudnia 2010 r., I UK 203/10 i w postanowieniu z dnia 20
kwietnia 2011 r., I UK 37/11 (niepublikowane). Wszystkie korzystne dla
ubezpieczonych orzeczenia Sądu Najwyższego warunkowały zaliczenie
zasadniczej służby wojskowej od odbycia jej w okresie zatrudnienia, w którym była
wykonywana praca w szczególnych warunkach przed powołaniem pracownika do
odbycia tej służby, która stanowiła naturalną przerwę w zatrudnieniu na stanowisku
pracy w szczególnych warunkach, jeżeli bezpośrednio po odbyciu służby pracownik
powracał do tego samego szczególnego zatrudnienia. Uprawnienie do zaliczenia
zasadniczej służby wojskowej do okresu pracy w szczególnych warunkach
wyprowadzać należy z przepisów o powszechnym obowiązku służby wojskowej,
czyli z art. 108 ustawy z 1967 r. i z § 5 rozporządzenia wykonawczego Rady
Ministrów z dnia 22 listopada 1968 r. w sprawie szczególnych uprawnień żołnierzy i
ich rodzin (Dz.U. Nr 44, poz. 318 ze zm.). Za istotne uważa się także odniesienie
do przepisów o I (pierwszej) kategorii zatrudnienia, określonych w przepisach
dekretu z 1954 r. i ustawy z 1968 r. oraz § 5 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia
10 września 1956 r. w sprawie zaliczania pracowników do kategorii zatrudnienia
(Dz.U. Nr 39, poz. 176 ze zm.) i dalej w związku z § 9 rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 4 maja 1979 r. w sprawie pierwszej kategorii zatrudnienia (Dz.U.
Nr 13, poz. 86 ze zm.) oraz w związku z § 19 ust. 2 aktualnego rozporządzenia z
1983 r. (w związku z art. 32 ust. 4 ustawy z 1998 r.). Według tych rergulacji,
„uprzedni okres zasadniczej służby wojskowej na podstawie takiego ciągu regulacji
jest okresem pracy w szczególnych warunkach”. Dlatego w najnowszych
orzeczeniach Sąd Najwyższy „w większości” przyjmował, że okres służby
wojskowej żołnierza zatrudnionego w warunkach szczególnych (bądź pierwszej
8
kategorii zatrudnienia) przed powołaniem do służby czynnej, który po zakończeniu
tej służby podjął zatrudnienie w tych samych warunkach, jest nie tylko okresem
służby w rozumieniu art. 6 ust. 1 pkt 4 ustawy z 1998 r., ale także okresem pracy w
szczególnych warunkach w rozumieniu § 3 i 4 rozporządzenia z dnia 7 lutego
1983 r. (wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 24 maja 2012 r., II UK 265/11, 27 lipca
2012 r., I UK 82/12 i z dnia 5 czerwca 2013 r., III UK 87/12).
Podstawy zaliczenia okresu służby wojskowej do okresu pracy w warunkach
szczególnych (pracy w szczególnym charakterze) należy poszukiwać w przepisach
normujących prawo do świadczeń, a zatem w aktualnym stanie prawnym - w
przepisach ustawy o emeryturach i rentach z FUS oraz przepisach rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników
zatrudnionych w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze (wcześniej
w przepisach dekretu z 25 czerwca 1954 r. o powszechnym zaopatrzeniu
emerytalnym pracowników i ich rodzin i ustawy z 23 stycznia 1968 r. o
powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin).
Równocześnie, nie powinno budzić wątpliwości, że w tym zakresie znajdą
zastosowanie przede wszystkim przepisy normujące odbywanie zasadniczej służby
wojskowej, a w szczególności przepisy ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o
powszechnym obowiązku obrony RP, obowiązującej w czasie odbywania służby
przez skarżącego, oraz przepisy wykonawcze do tej ustawy, w tym zwłaszcza
regulacje rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 22 listopada 1968 r. w sprawie
szczególnych uprawnień żołnierzy i ich rodzin. W motywach wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 22 października 2009 r., I UK 126/09, (OSNP 2011 nr 7-8, poz.
112), argumentowano, że okres odbywania zasadniczej służby wojskowej należy
traktować jako okres podlegania ubezpieczeniu społecznemu z tytułu pozostawania
w stosunku pracy w rozumieniu art. 29 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach z
FUS, jeżeli zostały spełnione warunki określone w art. 108 ust. 1 ustawy z dnia 21
listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej w
jego pierwotnym brzmieniu (Dz.U. Nr 44, poz. 220 ze zm.). Z dokonanego w tej
sprawie przeglądu zmieniającego się stanu prawnego wynikało, że zgodnie z art. 6
ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach, okresami składkowymi są między innymi
okresy czynnej służby wojskowej w Wojsku Polskim lub okresy jej równorzędne
9
albo okresy zastępczych form tej służby (pkt 4), co oznaczało, że okres czynnej
służby wojskowej jest okresem składkowym, mimo że nie jest okresem podlegania
ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z tytułu
pozostawania w stosunku pracy w rozumieniu art. 29 ust. 3. Równocześnie i przede
wszystkim okres służby wojskowej z mocy przepisów o powszechnym obowiązku
obrony był traktowany jak okres ubezpieczenia (podlegania ubezpieczeniu) z tytułu
pozostawania w stosunku pracy (zrównany z takim okresem). W aktualnym stanie
prawnym (od 1 stycznia 1999 r. - daty wejścia w życie ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, jednolity tekst: Dz.U. z
2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.), okres zasadniczej służby wojskowej jest
odrębnym od pracowniczego (art. 1 pkt 1 ustawy systemowej) tytułem
obowiązkowego ubezpieczenia (art. 6 ust. 1 pkt 11 tej ustawy). Okres służby
wojskowej nie jest zatem okresem zatrudnienia w rozumieniu przepisów o
ubezpieczeniu społecznym, ale jest okresem składkowym uwzględnianym do stażu
ubezpieczeniowego. Definicję pojęcia okresu składkowego wprowadziła do
systemu prawa ubezpieczeń społecznych ustawa z dnia 17 października 1991 r. o
rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie
niektórych ustaw (Dz.U. Nr 104, poz. 450 ze zm.). W art. 2 ust. 1 pkt 3
przewidywała ona, że przy ustalaniu prawa i wysokości świadczeń należało
uwzględniać jako okresy składkowe, między innymi, okresy czynnej służby woj-
skowej w Wojsku Polskim lub okresy jej równorzędne albo zastępczych form tej
służby. Wcześniej podobną regulacje zawierały przepisy dekretu z dnia 25 czerwca
1954 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin.
Zgodnie z jego art. 7 ust. 1, za okresy zatrudnienia uważane były okresy pracy
wykonywanej na obszarze Państwa Polskiego, jeżeli pracownikowi przysługiwało
za nie wynagrodzenie, przy czym według art. 8 ust. 1 pkt 4 dekretu - do okresów
zatrudnienia wymaganych do uzyskania renty zaliczano między innymi okres służby
w Wojsku Polskim po dniu 1 listopada 1918 r. Tak samo ta kwestia unormowana
była w ustawie o p.z.e., która za okresy zatrudnienia uznawała okresy
pozostawania w stosunku pracy na obszarze Państwa Polskiego, jeżeli osoby
zatrudnione pobierały w tych okresach wynagrodzenie lub zasiłki z ubezpieczenia
społecznego na wypadek choroby i macierzyństwa (art. 8 ust. 1), przy czym okresy
10
niezawodowej służby w Wojsku Polskim po dniu 1 listopada 1918 r. i służby w
oddziałach powstańczych w powstaniach śląskich w latach 1919-1921 oraz w
powstaniu wielkopolskim (10 ust. 1 pkt 4) były traktowane jako okresy zaliczalne do
okresów zatrudnienia. Podobne rozwiązanie przyjęte zostały w ustawie z dnia 14
grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin. Uznawała
ona za okresy zatrudnienia wymagane do uzyskania świadczeń określonych tą
ustawą - okresy pozostawania w stosunku pracy, w czasie których pracownik
pobierał wynagrodzenie lub zasiłki z ubezpieczenia społecznego: chorobowy,
macierzyński albo opiekuńczy (art. 11 ust. 1). Natomiast okresy służby wojskowej
pełnionej w Wojsku Polskim oraz służby w Milicji Obywatelskiej, organach
bezpieczeństwa publicznego i Służbie Więziennej były uznane za okresy
równorzędne z okresami zatrudnienia (art. 11 ust. 2 pkt 10). W dekrecie z 1954 r.
ustalono (w art. 9 ust. 1) dwie kategorie zatrudnienia pracowników, różnicując wiek
emerytalny według kryterium kategorii zatrudnienia. W wydanym na jego podstawie
- art. 10 ust. 2, rozporządzeniu z dnia 10 września 1956 r. w sprawie zaliczania
pracowników do kategorii zatrudnienia ustalono, że okresy wymienione w art. 8
dekretu (obejmujące również okresy służby w Wojsku Polskim po dniu 1 listopada
1918 r.) zalicza się do wymaganych okresów zatrudnienia tak jak zatrudnienie w II
kategorii, z wyjątkiem tych okresów służby wojskowej, które w myśl obowiązujących
przepisów podlegają zaliczeniu do I kategorii zatrudnienia. Jeżeli jednak pracownik
bezpośrednio przed okresami wymienionymi w art. 8 dekretu wykonywał
zatrudnienie w I kategorii, okresy te zaliczano tak jak zatrudnienie w I kategorii
zatrudnienia (§ 5 rozporządzenia). Na gruncie przepisów prawa ubezpieczeń
społecznych, okres zasadniczej służby wojskowej nie jest aktualnie i nie był na
podstawie „przeszłych” regulacji, stricte okresem zatrudnienia, ale jego
uwzględnianie do wymaganego wedle regulacji szczególnych stażu
ubezpieczeniowego nie było kwestionowane. Zgodnie z obowiązującym w okresie
odbywania służby wojskowej przez skarżącego art. 108 ust. 1 ustawy o
powszechnym obowiązku obrony (Dz.U. z 1967 r. Nr 44, poz. 220), okres odbytej
zasadniczej lub okresowej służby wojskowej zaliczał się do okresu zatrudnienia w
zakresie wszelkich uprawnień związanych z zatrudnieniem, tym pracownikom,
którzy po odbyciu tej służby podjęli zatrudnienie w tym samym zakładzie pracy, w
11
którym byli zatrudnieni przed powołaniem do służby albo w tej samej gałęzi pracy.
Przepis art. 106 ust. 1 tej ustawy ustanawiał obowiązek pracodawcy, który
zatrudniał pracownika w dniu powołania do zasadniczej służby wojskowej, do
zatrudnienia go na poprzednio zajmowanym stanowisku lub na stanowisku
równorzędnym pod względem rodzaju pracy oraz zaszeregowania osobistego jeżeli
w ciągu 30 dni od dnia zwolnienia z tej służby pracownik zgłosił swój powrót do
zakładu pracy w celu podjęcia zatrudnienia. Jedynie „dla porządku” w orzecznictwie
wskazywano, iż przewidziany w art. 108 ust. 1 ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o
powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej w brzmieniu
pierwotnym, trzydziestodniowy okres, w którym pracownik miał zgłosić powrót do
pracy u pracodawcy zatrudniającego go przed służbą wojskową, nie był okresem
służby wojskowej ani okresem pracy, dlatego nie podlegał zaliczeniu do okresu
zatrudnienia (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 lutego 2012 r., II UK 125/11,
OSNP 2013 nr 1-2, poz. 18).
Szczegółowe zasady zaliczenia zasadniczej służby wojskowej skarżącego
do okresu zatrudnienia były uregulowane w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia
22 listopada 1968 r. w sprawie szczególnych uprawnień żołnierzy i ich rodzin. Z
jego § 5 ust. 1 wynikało, że pracownikowi, który podjął zatrudnienie po odbyciu
służby, zaliczało się okres odbytej służby wojskowej do okresu zatrudnienia w
zakresie uprawnień uzależnionych od ilości lat pracy w danym zakładzie lub gałęzi
pracy oraz w zakresie szczególnych uprawnień uzależnionych od wykonywania
pracy na określonym stanowisku lub w określonym zawodzie. Rozporządzenie to
zostało uchylone z dniem 1 września 1979 r. przez rozporządzenie Rady Ministrów
z dnia 7 września 1979 r. w sprawie szczególnych uprawnień żołnierzy i osób
spełniających zastępczo obowiązek służby wojskowej oraz członków ich rodzin
(Dz.U. Nr 21, poz. 125). Przepis art. 108 ust. 2 ustawy o powszechnym obowiązku
obrony został nieznacznie zmieniony z dniem 1 stycznia 1975 r. przez art. X pkt 2
lit. c ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. - Przepisy wprowadzające Kodeks pracy,
Dz.U. Nr 24, poz. 142 ze zm.) i zgodnie z jego nowym brzmieniem, czas odbywania
zasadniczej lub okresowej służby wojskowej wliczał się pracownikowi do okresu
zatrudnienia w zakresie wszelkich uprawnień związanych z tym zatrudnieniem,
jeżeli po odbyciu tej służby podjął on zatrudnienie w tym samym zakładzie pracy, w
12
którym był zatrudniony przed powołaniem do służby. Poważniejsza zmiana
nastąpiła w brzmieniu przepisów ujętym w tekście jednolitym (Dz.U. z 1979 r. Nr 18,
poz. 111). W myśl art. 120 ust. 1, pracownikowi, który w ciągu trzydziestu dni od
zwolnienia z zasadniczej lub okresowej służby wojskowej podjął pracę, czas
odbywania służby wojskowej wliczał się do okresu zatrudnienia w zakładzie pracy,
w którym podjął pracę, w zakresie wszelkich uprawnień wynikających z Kodeksu
pracy oraz przepisów szczególnych. Pomimo kolejnych zmian redakcyjnych
przepisów o powszechnym obowiązku obrony, zawsze zatem obowiązywała
zasada „wliczania” okresów odbywania zasadniczej służby wojskowej do okresu
zatrudnienia w zakresie wszelkich uprawnień związanych z wykonywanym
zatrudnieniem, które „przerywał” okres służby wojskowej, w tym do uprawnień
emerytalno-rentowych. Zgodnie art. 1 pkt 39 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o
zmianie ustawy o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej oraz
o zmianie ustawy o służbie zastępczej (Dz.U. Nr 180, poz. 1496), który nadał nową
treść między innymi art. 120 ust. 3 ustawy i obowiązuje do chwili obecnej,
pracownikowi, który podjął pracę po upływie trzydziestu dni od dnia zwolnienia z
czynnej służby wojskowej, czas odbywania tej służby wlicza się do okresu
zatrudnienia wymaganego do nabycia lub zachowania uprawnień wynikających ze
stosunku pracy, z wyjątkiem uprawnień przysługujących wyłącznie pracownikom u
pracodawcy, u którego podjęli pracę. Do oceny określonego stanu faktycznego, w
tym zrealizowanego przed wejściem w życie ustawy o emeryturach i rentach,
wywołującego określony skutek prawny, należy stosować ówcześnie obowiązujące
przepisy (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 marca 2013 r., I UK 544/12), w
którym przyjęto, że przy kwalifikowaniu okresu zasadniczej służby wojskowej jako
okresu zatrudnienia w szczególnych warunkach, należy stosować regulacje prawne
obowiązujące w okresie odbywania tej służby. W okresie odbywania służby
wojskowej przez skarżącego (od 22 kwietnia 1971 r. do 14 kwietnia 1973 r.)
szczególne uprawnienia żołnierzy odbywających zasadniczą służbę wojskową
normował art. 108 ust. 1 ustawy o powszechnym obowiązku obrony (w jego
pierwotnym brzmieniu) oraz § 5 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 22 listopada
1968 r. Z przepisów tych wynikała zasada, że pracownikowi, który w prawnie
określonym terminie po zakończeniu służby wojskowej podjął pracę u pracodawcy,
13
u którego był zatrudniony w chwili powołania do tej służby, okres służby podlegał
wliczeniu do okresu zatrudnienia w zakresie szczególnych uprawnień
uzależnionych od wykonywania pracy na określonym stanowisku lub w określonym
zawodzie. Przepisy te ustanawiały zatem tzw. fikcję prawną, z której wynikało, że
pracownik zatrudniony w szczególnych warunkach, który po zakończeniu czynnej
służby wojskowej powracał do tego samego zatrudnienia w przepisanym terminie,
zachowywał w okresie pełnienia tej służby status zatrudnionego w szczególnych
warunkach w rozumieniu § 2 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego
1983 r. Nie dotyczyło to przypadku, gdy okres zasadniczej służby wojskowej nie
przypadał w okresie takiego szczególnego zatrudnienia. W konsekwencji nie ulega
wątpliwości, że ustawa z dnia 30 stycznia 1959 r. o powszechnym obowiązku
wojskowym oraz ustawa z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku
obrony Rzeczypospolitej Polskiej regulowały odbywanie zasadniczej służby
wojskowej w przepisach „gwarancyjnych” (odpowiednio art. 125 tej pierwszej oraz
art. 108 ust. 1 tej drugiej) nie tylko dla celów zachowania uprawnień pracowniczych,
poprzez zaliczanie okresów służby wojskowej do okresu zatrudnienia w zakresie
wszelkich uprawnień uzależnionych od ilości lat pracy albo od ciągłości pracy w
danym zawodzie lub służbie bądź w szczególnych warunkach, od których zależy
nabycie tych uprawnień (art. 125 ustawy z 1959 r.), ale także w zakresie wszelkich
uprawnień związanych z takim zatrudnieniem, jeżeli po odbyciu służby wojskowej
pracownik podjął („odzyskał”) zatrudnienie w tym samym zakładzie pracy, w którym
był zatrudniony przed powołaniem do służby (art. 108 ustawy z 1967 r.). Przepisy te
znajdują zastosowanie również w zakresie kwalifikowania takiej służby do okresów
ubezpieczenia społecznego, dlatego odbywanie poborowej („przymusowej”) służby
wojskowej przez skarżącego gwarantowało skarżącemu, po spełnieniu warunków w
niej wskazanych (określonych w art. 106 ust. 1), wliczenie okresu służby wojskowej
do okresu zatrudnienia w zakresie wszelkich uprawnień związanych z tym
zatrudnieniem pod warunkiem, że po odbyciu tej służby podjął on zatrudnienie w
szczególnych warunkach w tym samym zakładzie pracy, w którym był zatrudniony
przed powołaniem do służby. Według przepisów rozporządzenia wykonawczego z
1968 r., pracownikowi, który podjął zatrudnienie (stosownie do zasad określonych w
§ 1 lub 2), zalicza się okres odbytej służby wojskowej do okresu zatrudnienia w
14
zakresie uprawnień uzależnionych od ilości lat pracy w danym zakładzie lub gałęzi
pracy oraz w zakresie szczególnych uprawnień uzależnionych od wykonywania
pracy na określonym stanowisku lub w określonym zawodzie. W konsekwencji nie
tylko z gramatycznej, ale także celowościowej i systemowej wykładni tych
przepisów, w sposób niebudzący wątpliwości wynikało, że pod rządem przepisów
ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony
Rzeczypospolitej Polskiej oraz wydanego na podstawie jej art. 108 ust. 4
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 22 listopada 1968 r. w sprawie szczególnych
uprawnień żołnierzy, pracownikowi zatrudnionemu przed powołaniem do czynnej
służby wojskowej w warunkach szczególnych (lub I kategorii zatrudnienia), który po
zakończeniu tej służby podjął zatrudnienie w tych samych warunkach, czas
odbywania służby wojskowej wliczał się do okresu zatrudnienia w zakresie
wszelkich uprawnień związanych z zatrudnieniem przed powołaniem do służby
wojskowej oraz w zakresie szczególnych uprawnień uzależnionych od
wykonywania pracy na określonym stanowisku lub w określonym zawodzie. W
konsekwencji, taki okres służby wojskowej był nie tylko okresem służby w
rozumieniu art. 6 ust. 1 pkt 4 ustawy o emeryturach i rentach, ale także okresem
pracy w szczególnych warunkach w rozumieniu § 3 i 4 rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r., jeżeli dodatkowo uwzględni się wartości
konstytucyjne sygnalizowane w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 6 kwietnia
2006 r., III UK 5/06, w którym wskazano, że z wynikającego z art. 85 ust. 1
Konstytucji obowiązku obywatela polskiego obrony ojczyzny oraz z art. 2 i 32 ust. 1
i 2 Konstytucji wynika zakaz ustanawiania takich regulacji ustawowych lub
dokonywania takiej wykładni przepisów prawa powszechnie obowiązującego, które
dopuszczałyby jakiekolwiek pokrzywdzenie obywatela z powodu wykonywania pu-
blicznego obowiązku obrony ojczyzny.
Skład orzekający podzielił argumentację zawartą w treści oraz w wyżej
zreferowanych motywach uchwały powiększonego składu Sądu Najwyższego, która
została podjęta w celu ujednolicenia orzecznictwa sądów powszechnych (art. 1 pkt
1a i 1b ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (jednolity tekst:
Dz. U. z 2013 r. Nr 499), przeto wymagała uwzględnienia przy ponownym
rozpoznaniu sprawy. W konsekwencji w rozpoznanej sprawie Sąd Najwyższy
15
wyrokował jak w sentencji na podstawie art. 39816
k.p.c., orzekając o kosztach
postępowania kasacyjnego w zgodzie z art. 98 k.p.c.