Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 24 kwietnia 2009 r.
II UK 334/08
1. Młodociany, odbywający naukę zawodu w ramach umowy zawartej z
zakładem pracy na podstawie przepisów ustawy z dnia 2 lipca 1958 r. o nauce
zawodu, przyuczaniu do określonej pracy i warunkach zatrudniania młodocia-
nych w zakładach pracy oraz o wstępnym stażu pracy (Dz.U. Nr 45, poz. 226 ze
zm.), posiadał status pracownika w rozumieniu przepisów o zaopatrzeniu eme-
rytalnym oraz ubezpieczeniu społecznym.
2. Okres nauki zawodu połączonej z obowiązkiem dokształcania się w za-
sadniczej szkole zawodowej nie stanowił okresu pracy w szczególnych warun-
kach, wykonywanej na zasadach określonych w § 2 ust. 1 rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników
zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze
(Dz.U. Nr. 8, poz. 43 ze zm.).
Przewodniczący SSN Małgorzata Gersdorf, Sędziowie SN: Zbigniew
Korzeniowski, Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 24 kwietnia
2009 r. sprawy z wniosku Władysława T. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Spo-
łecznych-Oddziałowi w G.W. o przyznanie emerytury, na skutek skargi kasacyjnej
wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 15 maja 2008 r.
[...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 15 stycznia 2008 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Gorzowie Wielkopolskim oddalił odwołanie Władysława T. od decyzji
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w G.W. z dnia 27 czerwca 2007 r.,
którą odmówiono wnioskodawcy prawa do wcześniejszej emerytury z powodu niewy-
2
kazania 15-letniego okresu pracy w warunkach szczególnych. Podstawę rozstrzy-
gnięcia stanowiły następujące ustalenia. Wnioskodawca (urodzony 7 czerwca 1947 r.)
od 30 października 2001 r. pobiera zasiłek przedemerytalny. W okresie od 1 września
1961 r. do 15 sierpnia 1973 r. pracował w PKP Kolejowych Zakładach Zabezpieczenia
Ruchu Łączności (obecnie Przedsiębiorstwo Automatyki i Telekomunikacji) w S.S. na sta-
nowiskach: uczeń szkoły przyzakładowej, pomocnik montera, monter oraz majster, odbywa-
jąc w tym czasie zasadniczą służbę wojskową od 24 października 1968 r. do 25 października
1970 r. W okresie od 16 do 31 sierpnia 1973 r. wnioskodawca pracował jako referent do
spraw przewozów w Wojewódzkiej Spółdzielni Transportu Wiejskiego w G.W., od 1 wrze-
śnia do 30 listopada 1973 r. był zatrudniony w Przedsiębiorstwie Remontowo-Budowlanym
Gospodarki Komunalnej w G.W. na stanowisku inspektora zaopatrzenia, od 1 grudnia
1973 r. do 15 marca 1974 r. wykonywał pracę w charakterze ślusarza w Państwowym
Ośrodku Maszynowym w S., od 20 marca 1974 r. do 26 czerwca 1979 r. był zatrudniony w
Zakładach Włókien Chemicznych „S." w G.W. na stanowisku elektromontera, od 9 marca
1981 r. do 31 listopada 1982 r. pracował jako samodzielny technolog i specjalista -
technolog w Zakładach Naprawczych Sprzętu Medycznego w Z.G., od 1 listopada 1982 r.
do 10 października 2001 r. prowadził działalność gospodarczą. Organ rentowy uznał za
udowodniony okres ubezpieczenia wnioskodawcy wynoszący łącznie 43 lata, 10 miesięcy i
6 dni, w tym okres pracy w szczególnych warunkach w wymiarze 5 lat, 3 miesięcy i 7 dni. W
dniu 1 września 1961 r. wnioskodawca podjął pracę w Przedsiębiorstwie Automatyki i Tele-
komunikacji w S.S., zawierając umowę o naukę zawodu. W okresie nauki czas pracy został
ustalony na 6 godzin dziennie i 36 godzin tygodniowo. Naukę tę wnioskodawca ukoń-
czył 25 czerwca 1964 r. i kontynuował zatrudnienie mając na nowo ustalony wymiar czasu
pracy na 8 godzin dziennie. Po odbyciu zasadniczej służby wojskowej powrócił do tego samego
zakładu pracy, gdzie pracował stale i w pełnym wymiarze czasu pracy jako ślusarz i monter.
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Okręgowy uznał, że wnioskodawca nie wyka-
zał spełnienia warunków do nabycia prawa do wcześniejszej emerytury, gdyż nie udowodnił
wykonywania przez okres co najmniej 15 lat prac w warunkach szczególnych określo-
nych w wykazie A rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie
wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szcze-
gólnym charakterze. Okres od 1 września 1961 r. do 30 czerwca 1964 r. nie może zostać
zaliczony do okresu wykonywania pracy w warunkach szczególnych, gdyż bezsporne
jest, że będąc uczniem szkoły zawodowej wnioskodawca miał w inny sposób niż pozo-
stali pracownicy określony wymiar czasu pracy. Do dnia ukończenia nauki lub co naj-
3
mniej do dnia ukończenia 16 roku życia (7 czerwca 1963 r.) jego wymiar czasu pracy wy-
nosił 6 godzin dziennie i 36 tygodniowo, co odbiegało od obowiązującej w zakładzie
pracy normy 8-godzinnej. Nie można zatem uznać, że okres nauki był jednocześnie okre-
sem pracy w pełnym wymiarze czasu pracy. Zaliczeniu podlega natomiast okres zasad-
niczej służby wojskowej, gdyż bezpośrednio po jej odbyciu wnioskodawca powrócił do
pracy (w tym zakresie Sąd Okręgowy powołał się na pogląd wyrażony w wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 6 kwietnia 2006 r., III UK 5/06) oraz pozostały okres zatrudnienia
w Kolejowych Zakładach Zabezpieczenia Ruchu i Łączności w S.S., podczas którego
wnioskodawca pracował stale i w pełnym wymiarze czasu pracy na stanowiskach
montera zabezpieczenia ruchu kolejowego oraz majstra. Doliczając wskazane wyżej
okresy w łącznym rozmiarze 7 lat, 3 miesięcy i 15 dni do okresu pracy w warunkach
szczególnych zaliczonego przez organ rentowy (5 lat, 3 miesiące i 7 dni) w ostateczno-
ści wnioskodawca wykazał 12 lat, 4 miesiące i 22 dni takiej pracy, a tym samym nie
posiada 15-letniego okresu zatrudnienia w szczególnych warunkach.
Wyrokiem z dnia 15 maja 2008 r. Sąd Apelacyjny w Szczecinie oddalił apelację
wnioskodawcy od powyższego wyroku, wskazując, że Sąd pierwszej instancji trafnie
zaliczając okres odbywania przez wnioskodawcę zasadniczej służby wojskowej do
okresu pracy w warunkach szczególnych, pominął go w dokonanych wyliczeniach na
skutek błędu rachunkowego. W tym zakresie Sąd drugiej instancji odwołał się do po-
glądu wyrażonego przez Sąd Najwyższy w powołanym wyżej wyroku z dnia 6 kwiet-
nia 2006 r. oraz do brzmienia art. 125 ustawy o powszechnym obowiązku wojsko-
wym, zgodnie z którym „pracownikowi, który zgłosił się do pracy w terminie określo-
nym w art. 124 ust. 1, zalicza się okres odbytej służby wojskowej do okresu zatrud-
nienia w zakresie wszelkich uprawnień uzależnionych od ilości lat pracy, między in-
nymi w szczególnych warunkach, od których zależy nabycie tych uprawnień”, uznając
w konsekwencji, że wnioskodawca legitymuje się okresem pracy w szczególnych
warunkach w łącznym rozmiarze 14 lat, 4 miesięcy i 22 dni. Odnośnie do okresu nauki
w zasadniczej szkole zawodowej dla pracujących od 1 września 1961 r. do 30 czerwca
1964 r. Sąd Apelacyjny uznał, że nie może on zostać zaliczony do okresu wykonywania
pracy w takich warunkach. Już z samej umowy o naukę zawodu ślusarza urządzeń
zabezpieczenia ruchu pociągów z dnia 1 września 1961 r. wynika, iż czas pracy ucznia w
okresie nauki zawodu do ukończenia 16-tego roku życia wynosił 6 godzin na dobę i 36
godzin tygodniowo, a dopiero po ukończeniu 16-tego roku życia obowiązywał go nor-
malny czas pracy stosowany w zakładzie pracy. Materiał dowodowy sprawy nie potwier-
4
dził, aby w tym okresie wnioskodawca pracował w warunkach szczególnych w wymiarze
pełnego etatu, a nawet w czasie przekraczającym ten wymiar. Z treści postanowień
umowy o naukę zawodu wynika, że do czasu pracy ucznia wlicza się czas dokształca-
nia, bez względu na to, czy nauka odbywa się w godzinach pracy, czy poza godzinami
pracy, jednakże w wymiarze nie większym niż 18 godzin tygodniowo. Natomiast za-
trudnienie ucznia w porze nocnej w godzinach od 2200
do 600
oraz w godzinach nadlicz-
bowych nie może być stosowane. Z kolei karty wynagrodzeń nie są miarodajne dla
stwierdzenia faktu wykonywania przez wnioskodawcę pracy w godzinach nadliczbowych,
gdyż widniejące tam kwoty mają charakter stały i wpisane są w rubryce przeznaczo-
nej dla ekwiwalentu za węgiel. Trudno przyjąć, aby wnioskodawca stale pracował w
takim samym rozmiarze godzin nadliczbowych i otrzymywał stałe wynagrodzenie z tego
tytułu. Ponadto w okresie nauki zawodu wnioskodawca zatrudniony był jako uczeń, a do-
piero po ukończeniu tej nauki został przyjęty z dniem 1 lipca 1964 r. do służby w przedsię-
biorstwie PKP w charakterze pracownika umownego stale zatrudnionego. W konse-
kwencji Sąd drugiej instancji uznał, że nie sposób stawiać znaku równości pomiędzy na-
uką zawodu a pracowniczym zatrudnieniem w warunkach szczególnych, nawet pomimo
pewnych podobieństw w zakresie wykonywanych czynności.
Sąd Apelacyjny wskazał, że art. 32 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z
2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm., zwanej dalej ustawą o emeryturach i rentach lub
ustawą) nie pozostawia wątpliwości, iż z prawa do emerytury w niższym wieku emery-
talnym mogą skorzystać tylko pracownicy. Sam fakt wykonywania pewnych czynności
właściwych dla zawodu ślusarza nie jest równoznaczny z pracowniczym zatrudnieniem na
takim stanowisku w rozumieniu przepisów warunkujących prawo do wcześniejszej eme-
rytury. Dla rozstrzygnięcia sprawy decydująca była ocena, czy w spornym okresie
wnioskodawca wykonywał pracę na podstawie stosunku pracy, a więc w charakterze pra-
cownika, czy też na podstawie innego stosunku zatrudnienia. Z poczynionych ustaleń wy-
nika, że w okresie od 1 września 1961 r. do 30 czerwca 1964 r. wnioskodawca wykonywał
pod kierownictwem instruktora pewne czynności ślusarza urządzeń zabezpieczenia ruchu
pociągów w celu nauki zawodu i przyuczenia do określonej pracy, jednakże poza stosun-
kiem pracy. W konsekwencji nie ma podstaw do zaliczenia tego okresu do okres zatrud-
nienia w szczególnych warunkach. Wnioskodawca w dniu zawarcia przez swego usta-
wowego opiekuna umowy z dnia 1 września 1961 r. miał skończone zaledwie 14 lat. W
rozumieniu art. 1 ustawy z dnia 2 lipca 1958 r. o nauce zawodu, przyuczaniu do okre-
5
ślonej pracy i warunkach zatrudniania młodocianych w zakładach pracy oraz o wstępnym
stażu pracy (Dz.U. Nr 45, poz. 226 ze zm., zwanej dalej ustawą o nauce zawodu) był
zatem osobą młodocianą. Zgodnie z art. 3 ust. 1 tej ustawy młodociani mogli być zatrud-
niani przez zakłady pracy tylko w celu nauki zawodu, przyuczenia do określonej pracy oraz
odbycia wstępnego stażu pracy. W pozostałych przypadkach zakłady pracy mogły zatrud-
niać młodocianych przy lekkich pracach sezonowych i dorywczych. Młodociani w wieku
powyżej lat 16 mogli być zatrudniani, jeżeli posiadali kwalifikacje zawodowe i odbyli
wstępny staż pracy (art. 6) - przy pracach odpowiadających posiadanym przez nich
kwalifikacjom albo - jeżeli nie spełniali powyższych warunków - przy pracach niewyma-
gających kwalifikacji zawodowych. Zgodnie z art. 9 ust. 1 powołanej ustawy, zakład
pracy, przyjmując młodocianego na naukę zawodu w celu przyuczenia do określonej
pracy oraz odbycia wstępnego stażu pracy, był obowiązany zawrzeć z nim na piśmie
umowę określającą zawód albo rodzaj pracy, w jakim młodociany będzie szkolony, czas
trwania nauki zawodu, przyuczenia do określonej pracy lub wstępnego stażu pracy oraz
zasadnicze obowiązki i uprawnienia młodocianego. Umowa o naukę zawodu z dnia 1
września 1961 r. zawierała wszystkie te elementy. Zakład pracy zobowiązał się bowiem
do szkolenia wnioskodawcy w zawodzie ślusarza urządzeń zabezpieczenia ruchu po-
ciągów w okresie 3 lat. Stosownie do treści art. 12 ust. 1 ustawy o nauce zawodu, młodo-
ciani zatrudnieni przez zakłady pracy obowiązani byli do dokształcania się do czasu
ukończenia 18 roku życia. Jeżeli młodociany nie zakończył nauki zawodu do osiągnięcia
tego wieku, obowiązek jego dokształcania się mógł zostać przedłużony nie więcej niż o 1
rok, o ile dokształcanie dotyczyło obranego zawodu. Nadto, młodociani przyjęci do pracy,
do przyuczania do określonej pracy lub do odbycia wstępnego stażu pracy, po przy-
uczeniu do określonej pracy obowiązani byli - jeżeli nie ukończyli 8 klas szkoły pod-
stawowej - do dokształcania się w celu ukończenia pełnej szkoły podstawowej. Jeżeli na-
tomiast ukończyli 8 klas szkoły podstawowej - do dokształcania się zawodowego lub
ogólnokształcącego. Dopiero po ukończeniu nauki zawodu wnioskodawca został
przyjęty do służby w przedsiębiorstwie w charakterze pracownika umownego stale
zatrudnionego, co wynika z pisma dyrektora Kolejowych Zakładów Zabezpieczenia
Ruchu Łączności z dnia 30 czerwca 1964 r.
Sąd Apelacyjny podkreślił, że § 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego
1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych wa-
runkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm., zwanego dalej
rozporządzeniem) stanowi, iż okresami pracy uzasadniającymi prawo do świadczeń na
6
zasadach określonych w tym rozporządzeniu są okresy, w których praca w szczegól-
nych warunkach jest wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązują-
cym na danym stanowisku pracy. Wykonywanie czynności na podstawie umowy o na-
ukę zawodu nie jest zatrudnieniem w ramach stosunku pracy, stąd też okres prak-
tycznego przyuczania pod kierunkiem instruktora nie jest wliczany do okresu pracy w
szczególnych warunkach, od osiągnięcia którego uzależnione jest uprawnienie do
wcześniejszej emerytury (art. 32 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach w związku z § 4
ust. 1 pkt 3 rozporządzenia).
W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku wnioskodawca zarzucił: 1) narusze-
nie prawa materialnego, to jest: a) art. 32 ust. 1 i 4 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach, § 4 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r.
oraz art. 10 ustawy z dnia 2 lipca 1958 r. o nauce zawodu, przez ich błędną wykład-
nię i uznanie, że czasu trwania nauki zawodu wykonywanego na podstawie umowy o
naukę zawodu zawartej w trybie ustawy o nauce zawodu oraz później wykonywane-
go stażu pracy nie wlicza się do okresu wykonywania prac w szczególnych warun-
kach, wymienionych w wykazie A rozporządzenia; b) art. 32 ust. 1 i 4 ustawy o eme-
ryturach i rentach, § 2 i § 4 rozporządzenia oraz art. 13 ustawy o nauce zawodu, przez
błędną wykładnię jak i niewłaściwe zastosowanie polegające na uznaniu, że w stanie
faktycznym sprawy nie są spełnione przesłanki uprawniające wnioskodawcę do wcze-
śniejszej emerytury określone w tych przepisach, a w szczególności poprzez uznanie,
że pracownik młodociany nie wykonywał pracy w szczególnych warunkach w pełnym wy-
miarze czasu pracy; c) art. 32 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i wyrażonej
tam zasady równości wobec prawa, przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie
przepisów prawa materialnego, o których mowa w zarzutach niniejszej skargi kasacyjnej
wymienionych pod lit. b, oznaczające dyskryminację powoda ze względu na jego wiek; 2)
naruszenie przepisów postępowania, to jest art. 233 § 1 k.p.c., poprzez wykroczenie poza
swobodną ocenę materiału dowodowego i uznanie, że praca wykonywana przez powoda
na podstawie umowy o naukę zawodu nie była wykonywana w wymiarze czasu pracy
powyżej 8 godzin dziennie, pomimo iż ze zgromadzonego materiału dowodowego wynika,
że skarżącemu stale wypłacano dodatek za nadgodziny.
Wskazując na powyższe zarzuty skarżący wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku i
„przyznanie emerytury”, ewentualnie o uchylenie wyroków Sądów obu instancji i przekaza-
nie sprawy do ponownego rozpoznania.
7
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej podniesiono, że Sąd drugiej instancji błędnie
uznał, że czas trwania nauki zawodu odbywanej na podstawie umowy o naukę zawodu
oraz wykonywanego później stażu pracy nie jest faktycznym zatrudnieniem i nie powinien
wliczać się do okresu wykonywania pracy w szczególnych warunkach. Pozostaje to w
sprzeczności z art. 32 ustawy o emeryturach i rentach oraz § 4 rozporządzenia, których
zakresem objęte jest wykonywanie pracy w szczególnych warunkach, bez względu na ro-
dzaj umowy o pracę. Umową taką jest także umowa o naukę zawodu zawarta na warun-
kach przewidzianych w ustawie o nauce zawodu, który to akt prawny w art. 3 ust.1 i art. 10
stanowi o zatrudnianiu młodocianych, podobnie jak przepisy zamieszczone w dziale IX
Kodeksu pracy stanowią o pracowniku młodocianym oraz jego zatrudnianiu. Zatrudnienie
na podstawie umowy o naukę zawodu nie przesądza o tym, że młodociany nie wykonuje
czynności mieszczących się w zakresie obowiązków pracowniczych przynależnych do
stanowiska pracy objętego wykazem prac w szczególnych warunkach. W tym zakresie
skarżący powołał się na poglądy wyrażone przez Sąd Najwyższy w wyrokach z dnia 7
września 1995 r., I PRN 43/95, z dnia 11 lutego 1999 r., II UKN 462/98 oraz z dnia 12
września 2006 r., I UK 59/06. Skarżący wskazał, że cały okres pracy wnioskodawcy od 1
września 1961 r. do 15 sierpnia 1973 r. został uznany za pracę w warunkach szczególnych
w wystawionym przez pracodawcę świadectwie pracy, a pozbawienie go uprawnienia do
wcześniejszej emerytury z powodu pracy w charakterze młodocianego byłoby „wyrazem
braku równości z uwagi na wiek”.
W ocenie skarżącego, młodociany zatrudniony w dopuszczalnym dla niego maksy-
malnym wymiarze 6 godzin dziennie i 36 godzin tygodniowo pracował w pełnym wymiarze
czasu pracy, a nadto wnioskodawca w okresie zatrudnienia na podstawie umowy o naukę
zawodu podlegał ubezpieczeniu pracowniczemu, co wynika z § 15 umowy o naukę za-
trudnienia, a zostało pominięte przez Sąd drugiej instancji. Po dniu 7 czerwca 1963 r.
(ukończenie 16 lat) wymiar czasu pracy wnioskodawcy wynosił 8 godzin dziennie (art. 13
ust. 1 i 2 ustawy o nauce zawodu oraz § 6 umowy z dnia 1 września 1961 r.) i zaliczenie
już tylko tego okresu uprawniałoby go do wcześniejszej emerytury.
Wreszcie skarżący podniósł, że z dołączonych do akt list płac jednoznacznie wynika
liczba przepracowanych przez niego godzin ponad normy czasu pracy, a odmienna ocena
tego materiału dowodowego została dokonana przez Sąd drugiej z przekroczeniem granic
swobodnej oceny dowodów, co doprowadziło do wniosków „przeciwko treści z dokumen-
tów”.
8
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Skarga kasacyjna nie mogła zostać uwzględniona pomimo częściowej trafności
podniesionych w niej zarzutów. W ramach kasacyjnej podstawy naruszenia przepisów po-
stępowania skarżący wskazał jedynie na art. 233 § 1 k.p.c., powołując się w tym zakresie
na wykroczenie przez Sąd drugiej instancji poza swobodną ocenę materiału dowodowego.
Tymczasem, jakkolwiek - zgodnie z art. 3983
§ 1 k.p.c. - skarga kasacyjna może być
oparta na podstawie naruszenia prawa materialnego przez błędną jego wykładnię lub
niewłaściwe zastosowanie oraz na podstawie naruszenia przepisów postępowania,
jeżeli uchybienie to mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy, to jednak wyłączona
została możliwość oparcia jej na zarzutach dotyczących ustalenia faktów lub oceny
dowodów (art. 3983
§ 3 k.p.c.). Treść art. 3983
k.p.c. wskazuje więc, że chociaż gene-
ralnie dopuszczalne jest oparcie skargi kasacyjnej na podstawie naruszenia przepi-
sów postępowania, to jednak z wyłączeniem zarzutów dotyczących ustalenia faktów
lub oceny dowodów, choćby naruszenie odnośnych przepisów mogło mieć istotny
wpływ na wynik sprawy. Inaczej mówiąc, niedopuszczalne jest oparcie skargi kasa-
cyjnej na podstawie, którą wypełniają takie właśnie zarzuty. Przepis art. 3983
§ 3
k.p.c. wprawdzie nie wskazuje expressis verbis konkretnych przepisów, których na-
ruszenie - w związku z ustalaniem faktów i przeprowadzaniem oceny dowodów - nie
może być przedmiotem zarzutów wypełniających drugą podstawę kasacyjną, nie
ulega jednak wątpliwości, że obejmuje on art. 233 k.p.c., bowiem właśnie ten przepis
określa kryteria oceny wiarygodności i mocy dowodów. Skoro więc podniesiony
przez skarżącego zarzut naruszenia przepisów postępowania nie mógł zostać
uwzględniony, przeto z mocy art. 39813
§ 2 k.p.c. wiążące jest dla Sądu Najwyższego
ustalenie, że w okresie nauki zawodu wnioskodawca nie wykonywał pracy w godzi-
nach nadliczbowych.
Częściowo zasadne są zarzuty naruszenia prawa materialnego. Błędna jest
dokonana przez Sąd drugiej instancji ocena, że okres nauki zawodu odbywanej w
ramach umowy zawartej na podstawie przepisów ustawy z dnia 2 lipca 1958 r. o na-
uce zawodu, nie był okresem zatrudnienia w ramach stosunku pracy, a tym samym
okres ten nie jest okresem pracy w warunkach szczególnych w rozumieniu art. 32
ust. 1 i 4 ustawy o emeryturach i rentach oraz § 2 rozporządzenia z dnia 7 lutego
1983 r. Już art. 10 ustawy o nauce zawodu stanowił, że okresy nauki zawodu, przy-
uczenia do określonej pracy oraz wstępnego stażu pracy są okresami zatrudnienia.
9
Istotniejsze jest jednak to, że młodociani pobierający naukę zawodu w zakładach
pracy w ramach zawartych z tymi zakładami umów byli wprost uważani za pracowni-
ków przez art. 4 ust. 2 pkt 3 dekretu z dnia 25 czerwca 1954 r. o powszechnym za-
opatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (jednolity tekst: Dz.U. z 1958 r. Nr
23, poz. 97 ze zm.), art. 5 ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 23 stycznia 1968 r. o powszech-
nym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 3, poz. 6 ze zm.),
art. 5 pkt 1 i 2 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracow-
ników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.) - odsyłający do przepisów Kodeksu
pracy, a więc także zatrudniania młodocianych w celu przygotowania zawodowego w
ramach umowy o pracę (art. 190 i następne k.p.) oraz art. 11 ust. 2 pkt 3 tej ustawy -
nakazujący uznawanie za okresy równorzędne z okresami zatrudnienia okresy wy-
konywania przed dniem 1 stycznia 1975 r. pracy na podstawie umowy o naukę za-
wodu, przyuczania do określonej pracy lub odbywania wstępnego stażu pracy, a
także art. 2 ust. 2 pkt 3 ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji eme-
rytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw
(Dz.U. Nr 104, poz. 450 ze zm.) - nakazujący uznawanie za okresy składkowe przy-
padające przed dniem wejścia w życie tej ustawy okresy zatrudnienia młodocianych
na obszarze Państwa Polskiego na warunkach określonych w przepisach obowiązu-
jących przed dniem 1 stycznia 1975 r., która to zasada została przejęta przez art. 6
ust. 2 pkt 3 aktualnie obowiązującej ustawy o emeryturach i rentach. W konsekwencji
nie może budzić wątpliwości, że młodociany odbywający naukę zawodu w ramach
umowy zawartej z zakładem pracy na podstawie przepisów ustawy o nauce zawodu
posiadał status pracownika, również w rozumieniu przepisów o zaopatrzeniu emery-
talnym oraz ubezpieczeniu społecznym.
W myśl § 2 rozporządzenia z dnia 7 lutego 1983 r., okresami pracy uzasadnia-
jącymi prawo do świadczeń na warunkach w nim przewidzianych są okresy, w któ-
rych praca w szczególnych warunkach jest wykonywana stale i w pełnym wymiarze
czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku pracy. Rację ma skarżący o ile
wywodzi, że jeżeli w obowiązujących przepisach przewidziana została dla danego
stanowiska - ze względu na charakter zatrudnienia lub związane z nim warunki -
norma czasu pracy w rozmiarze odbiegającym od powszechnie obowiązującego,
stanowi ona pełny wymiar czasu pracy w rozumieniu § 2 rozporządzenia. Jeżeli więc
na stanowisku pracy ucznia nauki zawodu przewidziana została norma czasu pracy
w rozmiarze 6 godzin dziennie i 36 godzin tygodniowo, to praca wykonywana w takim
10
rozmiarze stanowi pracę w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na tym
stanowisku. Dla spełnienia wymagania wykonywania pracy w szczególnych warun-
kach istotne jest jednak to czy taka praca była przez pracownika faktycznie wykony-
wana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy przewidzianym dla stanowiska, na któ-
rym takie warunki występowały. Z poczynionych w sprawie i niekwestionowanych
ustaleń wynika, że przez cały okres zatrudnienia na podstawie umowy o naukę za-
wodu wnioskodawca pracował jako uczeń na warunkach wynikających z tej umowy,
w tym zawartego w niej zastrzeżenia, że do jego czasu pracy podlegał wliczeniu czas
dokształcania w wymiarze do 18 godzin tygodniowo, bez względu na to czy nauka
odbywała się w godzinach pracy, czy poza godzinami pracy. To postanowienie
umowy o naukę zawodu wynikało wprost z art. 13 ust. 3 ustawy o nauce zawodu,
odnoszącym się do sytuacji określonych w art. 12 tej ustawy, zgodnie z którym mło-
dociani przyjęci do pracy byli obowiązani do dokształcania się w celu ukończenia
pełnej szkoły podstawowej lub do dokształcania się zawodowego lub ogólnokształ-
cącego (ust. 2), natomiast młodociani zatrudnieni w celu nauki zawodu obowiązani
byli do dokształcania się w zakresie obranego zawodu (ust. 3). Już tylko z tej regula-
cji wynika, że skarżący - jako uczeń Trzyletniej Zasadniczej Szkoły Zawodowej dla
Pracujących - nie mógł wykonywać i faktycznie nie wykonywał stale i w pełnym wy-
miarze czasu pracy prac określonych w art. 32 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach
(o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub wy-
magających wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo
własne lub otoczenia), z którymi łączyło się wykonywanie zatrudnienia na stanowisku
pracy do wykonywania której był przyuczany. Dokształcanie w rozumieniu art. 12
ustawy o nauce zawodu nie oznaczało bowiem nic innego jak zajęcia teoretyczne w
warunkach szkolnych. Twierdzenie skarżącego, że po ukończeniu 16-go roku życia
pracował jako stażysta stale i w pełnym wymiarze czasu pracy w szczególnych wa-
runkach przewidzianych dla stanowiska, do pracy na którym był przyuczany, pozo-
staje poza ustaleniami faktycznymi sprawy. Z ustaleń tych bowiem wynika, że przez
cały okres zatrudnienia na podstawie umowy o naukę zawodu (1 września 1961 r. -
25 czerwca 1964 r.) skarżący faktycznie posiadał status ucznia (niezależnie od znaj-
dujących do niego zastosowanie norm czasu pracy) i z uwagi na wynikający z
umowy obowiązek dokształcania się nie pracował stale i w pełnym wymiarze czasu
pracy w warunkach szczególnych.
11
Należy również zwrócić uwagę, że art. 32 ust. 3 ustawy o emeryturach i ren-
tach określa kategorie pracowników, których uważa się za zatrudnionych w szcze-
gólnym charakterze dla celów ustalania uprawnień, o których mowa w ust. 1 tego
artykułu, wymieniając w pkt 6 spośród osób odbywających służbę wojskową jedynie
żołnierzy zawodowych. Zgodnie z art. 32 ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach, wiek
emerytalny, o którym mowa w ust. 1, rodzaje prac lub stanowisk oraz warunki, na
podstawie których osobom wymienionym w ust. 2 i 3 przysługuje prawo do emerytu-
ry, ustala się na podstawie przepisów dotychczasowych. W uchwale składu siedmiu
sędziów z dnia 13 lutego 2002 r., III ZP 30/01 (OSNAPiUS 2002 nr 10, poz. 243),
Sąd Najwyższy wyjaśnił, że za dotychczasowe przepisy należy uważać przepisy roz-
porządzenia z dnia 7 lutego 1983 r. i to wyłącznie w zakresie regulowanym przez
ustawę o emeryturach i rentach, a więc wieku emerytalnego, rodzaju prac lub stano-
wisk oraz warunków, na jakich osobom wykonującym prace określone w ust. 2 i 3 art.
32 tej ustawy przysługuje prawo do emerytury. Odbywanie zasadniczej służby woj-
skowej nie zostało objęte ani przepisami rozporządzenia, ani stanowiącymi jego za-
łącznik wykazami. Już tylko to stwierdzenie pozwala na uznanie, że okres zasad-
niczej służby wojskowej nie podlega zaliczeniu do pracy w szczególnych warunkach
w rozumieniu art. 32 ust. 2 ustawy, jeśli się dodatkowo uwzględni, iż wcześniejsza
emerytura jest dla powszechnego systemu świadczeń emerytalnych „instytucją” wy-
jątkową, określającą szczególne uprawnienia uprzywilejowanego kręgu podmiotów, a
możliwość odstępstwa od zasady powszechnej - zwłaszcza ze względu na przesłan-
kę szczególnego charakteru zatrudnienia lub zatrudnienia w szczególnych warun-
kach - pozostaje atrybutem władzy ustawodawczej, a nie sądowniczej (por. także
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 lutego 2007 r., I UK 258/06, OSNP 2008 nr 5-6,
poz. 81 oraz z dnia 11 marca 2009 r., II UK 247/08, niepublikowany). Uznanie przez
ustawodawcę za pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach tych tylko
pracowników, którzy wykonywali prace o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o
znacznym stopniu uciążliwości lub wymagające wysokiej sprawności psychofizycznej
ze względu na bezpieczeństwo własne lub otoczenia, jest w pełni uzasadnione, gdyż
te właśnie kryteria pozwalają na ocenę wpływu warunków zatrudnienia na wcześniej-
szą utratę zdolności do jego wykonywania, co stanowi o istocie prawa do emerytury
w niższym wieku emerytalnym.
Niezależnie od tego, że zakres odesłania z art. 32 ust. 4 ustawy o emerytu-
rach i rentach nie obejmuje możliwości zaliczania na podstawie kiedykolwiek po-
12
przednio obowiązujących przepisów okresu odbywania zasadniczej służby wojskowej
do okresu wykonywania pracy w szczególnych warunkach, której definicję dla celów
ustalania uprawnień emerytalnych zawiera art. 32 ust. 2 ustawy, to Sądy obu instan-
cji oparły swoje rozstrzygnięcie na odnoszącym się do innego stanu prawnego po-
glądzie wyrażonym przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 6 kwietnia 2006 r., III UK
5/06 (OSNP 2007 nr 7-8, poz. 434). Zgodnie z tezą powyższego wyroku, okres za-
sadniczej służby wojskowej odbytej w czasie trwania stosunku pracy w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze zalicza się do stażu pracy wymaganego
do nabycia prawa do emerytury w niższym wieku emerytalnym (art. 32 ust. 1 ustawy
o emeryturach i rentach), jeżeli pracownik w ustawowym terminie zgłosił swój powrót
do tego zatrudnienia. Sądy orzekające w sprawie, w której wniesiona została rozpo-
znawana skarga kasacyjna, pominęły jednak istotną okoliczność, że przytoczony wy-
rok odnosi się do sytuacji regulowanej przez art. 125 ustawy z dnia 30 stycznia 1959
r. o powszechnym obowiązku wojskowym (jednolity tekst: Dz.U. z 1963 r. Nr 20, poz.
108), gdy tymczasem wnioskodawca odbywał zasadniczą służbę wojskową w latach
1968 - 1970, a więc pod rządami ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym
obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 241,
poz. 2416 ze zm., zwanej dalej ustawą o powszechnym obowiązku obrony), a zatem
mógł do niego znajdować zastosowanie art. 108 tej ustawy. O ile w świetle art. 125
pierwszej z powołanych ustaw pracownikowi, który zgłosił się do pracy w określonym
ustawowo terminie, okres odbytej służby wojskowej zaliczało się do okresu zatrud-
nienia w zakresie wszelkich uprawnień uzależnionych od ilości lat pracy albo od cią-
głości pracy w danym zawodzie lub służbie bądź w szczególnych warunkach, od któ-
rych zależało nabycie tych uprawnień, to art. 108 drugiej z nich (w brzmieniu obo-
wiązującym w okresie odbywania przez skarżącego służby wojskowej) stanowił o
zaliczaniu okresu odbytej służby wojskowej do okresu zatrudnienia w zakresie wszel-
kich uprawnień związanych z zatrudnieniem, pracownikom, którzy po odbyciu służby
podjęli - w zakreślonym ustawowo terminie - zatrudnienie w tym samym zakładzie
pracy, w którym byli zatrudnieni przed powołaniem do służby, albo w tej samej gałęzi
pracy. Można więc zasadnie argumentować, że skoro z mocy art. 125 ustawy o po-
wszechnym obowiązku wojskowym okres służby wojskowej podlegał zaliczeniu do
okresu zatrudnienia w zakresie wszelkich uprawnień uzależnionych od pracy w
szczególnych warunkach, to dotyczyło to także uprawnień wynikających z zabezpie-
czenia społecznego. Taka interpretacja znajdowała zresztą potwierdzenie w brzmie-
13
niu § 5 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 10 września 1956 r. w sprawie zalicza-
nia pracowników do kategorii zatrudnienia (Dz.U. Nr 39, poz. 176 ze zm.) w związku
z art. 8 ust. 1 pkt 4 powołanego wyżej dekretu z dnia 25 czerwca 1954 r. o po-
wszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, stanowiących o
zaliczaniu okresu służby w Wojsku Polskim tak jak zatrudnienia w I kategorii zatrud-
nienia, jeżeli pracownik bezpośrednio przed tym okresem wykonywał zatrudnienie w
tej kategorii.
Obowiązująca od dnia 29 listopada 1967 r. ustawa o powszechnym obowiązku
obrony w art. 108 ust. 1 stanowiła jedynie o zaliczaniu okresu odbytej służby wojsko-
wej do wszelkich uprawnień związanych z zatrudnieniem, przez które należy rozu-
mieć uprawnienia wynikające ze stosunku pracy, a nie z systemu zabezpieczenia
społecznego. Pozostawało to również w ścisłym związku ze zmianą stanu prawnego
w tym ostatnim zakresie. Z dniem 1 stycznia 1968 r. weszła w życie ustawa z dnia 23
stycznia 1968 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich ro-
dzin, w której w art. 11 ust. 2 zawarty został zamknięty katalog rodzajów prac zali-
czonych do pierwszej kategorii zatrudnienia (pracownicy zatrudnieni pod ziemią, w
warunkach szkodliwych dla zdrowia, na statkach żeglugi powietrznej, na statkach
morskich w żegludze międzynarodowej i w polskim ratownictwie okrętowym, w
stoczniach morskich na niektórych stanowiskach pracy bezpośrednio przy budowie i
remoncie statków morskich, w charakterze nauczycieli, w zespołach formujących
szkło), obejmującej nadto zawodową i nadterminową służbę wojskową (art. 9 ust. 2).
Ustawa ta w art. 11 ust. 4 udzielała Radzie Ministrów upoważnienia do określenia w
drodze rozporządzenia, jakie prace wykonywane przez pracowników wymienionych
w ust. 2 tego artykułu uzasadniają zaliczenie do pierwszej kategorii zatrudnienia,
oraz do określenia warunków wymaganych do uzyskania emerytury lub renty inwa-
lidzkiej dla pracowników tej kategorii. W tym więc tylko zakresie zachowały moc
przepisy powołanego wyżej rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 10 września 1956
r., wydanego na podstawie zawartej w art. 10 ust. 2 dekretu z dnia 25 czerwca 1954
r. delegacji do określenia rodzaju prac objętych I kategorią oraz warunków zaliczania
pracowników do tej kategorii. Co prawda w myśl art. 127 ust. 3 ustawy o powszech-
nym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, do czasu wydania przepi-
sów wykonawczych przewidzianych w ustawie, przepisy wydane na podstawie de-
kretu z dnia 25 czerwca 1954 r. zachowały moc, jednakże ze zmianami wynikającymi
z ustawy. Oznacza to, że § 5 rozporządzenia z dnia 10 września 1956 r., określający
14
warunki zaliczania do okresu zatrudnienia w I kategorii między innymi okresu służby
wojskowej, utracił moc. W konsekwencji, w obowiązującym po dniu 31 grudnia 1967
r. stanie prawnym brak było przepisu zezwalającego na zaliczenie okresu zasadni-
czej służby wojskowej do okresu zatrudnienia w szczególnych warunkach, od które-
go zależy nabycie prawa do emerytury w niższym wieku emerytalnym.
Z powyższych względów zaskarżony wyrok, mimo częściowo błędnego uza-
sadnienia, odpowiada prawu, co powoduje oddalenie skargi kasacyjnej na podstawie
art. 39814
k.p.c.
========================================