Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 521/13
POSTANOWIENIE
Dnia 10 kwietnia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Iwona Koper (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Anna Owczarek
Protokolant Izabela Czapowska
w sprawie z wniosku A. D. przy uczestnictwie Przedsiębiorstwa Wodociągów i
Kanalizacji Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w O.
o ustanowienie służebności przesyłu,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 10 kwietnia 2014 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w O.
z dnia 20 grudnia 2012 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
2
Postanowieniem z dnia 30 lipca 2012 r. Sąd Rejonowy ustanowił na
nieruchomości wnioskodawcy A. D., położonej w O. przy ul. D. służebność
przesyłu na rzecz Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji Sp. z o.o. w O. za
wynagrodzeniem w kwocie 15.000 zł miesięcznie.
Postanowienie zapadło w następującym stanie faktycznym.
Wnioskodawca jest właścicielem przedmiotowej nieruchomości składającej
się z działki nr 20 obr. 100 o pow. 0,0509 ha. Przez nieruchomość przebiega
grawitacyjna sieć kanalizacji sanitarnej o średnicy 200 mm na długości 32 m
i o średnicy 150 mm na długości 11, 2 m. Na trasie sieci znajdują się trzy studzienki
kanalizacyjne o średnicy 200 mm. Odcinek przewodu o średnicy 150 mm jest
odgałęzieniem prowadzącym do studzienki rewizyjnej znajdującej się przed
sąsiednim budynkiem mieszkalnym położonym na działce nr 21. Sieć kanalizacyjna
została wykonana w latach 1983 - 84 przez Komitet Czynu Społecznego ds.
Budowy Kanalizacji. Poprzednik prawny uczestnika uzgodnił z tym Komitetem
projekt wykonania kanalizacji sanitarnej, a następnie z udziałem pracowników
uczestnika dokonano jej odbioru technicznego. Odcinek znajdujący się na
nieruchomości wnioskodawcy nie figuruje w dokumentach księgowych
przedsiębiorstwa uczestnika. Odcinek kanalizacyjny o średnicy 200 mm jest
fizycznie i funkcjonalnie powiązany z siecią należącą do uczestnika. Rura
kanalizacyjna o tej średnicy odprowadza ścieki sanitarne z 53 innych budynków na
Osiedlu M., a jej usunięcie spowodowałoby ich odcięcie od sieci uczestnika i
niemożność odprowadzania nieczystości. Odcinek kanalizacji na nieruchomości
wnioskodawcy może zostać odłączony od sieci uczestnika po dokonaniu jej
przebudowy polegającej na zmianie trasy odcinka między ulicą G. a ulicą D., ale
byłaby to czynność kosztowna. Przedmiotowa nieruchomość znajduje się na
terenie oznaczonym w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania
miasta O. jako obszar mieszkalnictwa o niskiej intensywności, z przewagą
zabudowy jednorodzinnej oraz jako obszar problemowy pośredniej ochrony
konserwatorskiej. Lokalizację nieruchomości, ze względu na otoczenie i uzbrojenie
terenu w sieć energetyczną, wodociągową, kanalizacyjną i gazową, można określić
3
jako dobrą. Powierzchnia obszaru ograniczonego użytkowania nieruchomości
wnioskodawcy objętego siecią kanalizacyjną o średnicy 200 mm położoną w jej
granicach wynosi 187 m2
, co stanowi obszar objęty służebnością przesyłu.
Sąd Rejonowy nie uwzględnił zarzutu uczestnika, który podnosił,
że przyłączone do jego sieci urządzenia usytuowane na działce wnioskodawcy nie
stanowią jego własności, a co za tym idzie skierowany przeciwko niemu wniosek
jest bezzasadny. Z powołaniem się na stanowisko wyrażone w uchwale składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 8 marca 2006 r., III CZP 105/05,
(OSNC 2006, nr 10, poz. 159) przyjął, że o tym, czy określony odcinek sieci stanowi
odrębną rzecz decydują względy techniczno - funkcjonalne. Jeżeli urządzenia są
tak dalece związane z instalacją, że spełniają warunki z art. 47 § 2 k.c. do uznania
je za część składową, to wówczas uzyskują status części składowej instalacji.
W takiej sytuacji właściciel urządzeń traci ich własność na rzecz właściciela
instalacji. Jeżeli nie dochodzi do tak silnego związania wówczas, mimo połączenia
z siecią urządzenia mogą należeć do innego właściciela. W ocenie Sądu
Rejonowego warunek ścisłego połączenia funkcjonalnego z siecią spełnia
w okolicznościach sprawy odcinek sieci na nieruchomości wnioskodawcy
o średnicy 200 mm wraz ze studzienkami kanalizacyjnymi. Uwzględniając wielkość
terenu objętego służebnością przesyłu, różnice wartości terenu bez służebności
i ze służebnością Sąd Rejonowy uznał, za odpowiednie za ustanowienie
służebności obciążającej nieruchomość wnioskodawcy siecią o średnicy 200 mm
wynagrodzenie w kwocie 15.000 zł.
Postanowieniem z dnia 20 grudnia 2012 r. Sąd Okręgowy w uwzględnieniu
apelacji uczestnika zmienił postanowienie Sądu Rejonowego w ten sposób, że
oddalił wniosek. Podstawą dokonanej zmiany było uznanie, że urządzenia na
gruncie wnioskodawcy nie stanowią własności uczestnika, a w tej sytuacji w
sprawie nie może mieć zastosowania art. 3051
k.c., pozwalający obciążyć
nieruchomość służebnością przesyłu na rzecz przedsiębiorcy, który zamierza
wybudować lub którego własność stanowią urządzenia, o jakich jest mowa w art. 49
§ 1 k.c. Wskazał, że urządzenia te nie należą do części składowych nieruchomości,
jeżeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa przesyłowego. Jednak w stanie prawnym
obowiązującym po zmianie art. 49 k.c. ustawą z dnia 30 maja 2008 r. - który w
4
obecnym brzmieniu dotyczy również urządzeń wybudowanych i podłączonych do
sieci przed jego zmianą - wejście tych urządzeń w skład przedsiębiorstwa
przesyłowego oznacza, jedynie że stają się one jego elementem, co nie jest
równoznaczne z przeniesieniem ich własności na rzecz właściciela
przedsiębiorstwa, jak błędnie przyjął Sąd Rejonowy. W sprawie nie zostało
natomiast wykazane, aby urządzenia znajdujące się na gruncie wnioskodawcy
zostały zbyte na rzecz uczestnika lub inną drogą nabył on ich własność.
W skardze kasacyjnej od postanowienia Sądu Okręgowego, opartej na
podstawie naruszenia prawa materialnego, wnioskodawca zarzucił naruszenie
art. 49 § 1 k.c. przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie polegające
na przyjęciu w zaskarżonym postanowieniu, że urządzenia przesyłowe położone
na gruncie wnioskodawcy nie stały się częścią składową przedsiębiorstwa
uczestnika. Wniósł o uchylenie postanowienia i przekazanie sprawy Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 3051
k.c., dodanym do Kodeksu cywilnego z dniem 3 sierpnia
2008 r. ustawą z dnia 30 maja 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny
oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 116, poz. 731) warunkiem ustanowienia
służebności przesyłu, jest legitymowanie się przez przedsiębiorcę
przesyłowego tytułem własności do już wybudowanych urządzeń, o których jest
mowa w art. 49 § 1 k.c.
Zasadnicza z tego punktu widzenia dla oceny zasadności wniosku kwestia
własności urządzeń usytuowanych na nieruchomości wnioskodawcy, stanowiących
element sieci przesyłowej uczestnika, została przez Sąd Okręgowy - wbrew
stanowisku skarżącego - prawidłowo oceniona i rozstrzygnięta. Jak wskazał Sąd
Najwyższy w przywołanej przez Sąd pierwszej instancji uchwale składu siedmiu
sędziów z dnia 8 marca 2006 r., III CZP 105/05, przepis art. 49 k.c. nie stanowi
samoistnej podstawy prawnej przejścia urządzeń służących do doprowadzania lub
odprowadzania wody, pary, gazu, prądu elektrycznego oraz innych podobnych
urządzeń na własność właściciela przedsiębiorstwa przez ich połączenie z siecią
należącą do tego przedsiębiorstwa. Powołana uchwała zapadła na gruncie art. 49
5
k.c. w jego pierwotnym brzmieniu, który stanowił, że urządzenia służące do
doprowadzania lub odprowadzania wody, pary, gazu, prądu elektrycznego oraz
inne urządzenia podobne nie należą do części składowych gruntu lub budynku,
jeżeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa lub zakładu. W uzasadnieniu uchwały
Sąd Najwyższy wskazał, że wejście urządzeń wymienionych w art. 49 k.c. w skład
przedsiębiorstwa jest jedynie przesłanką ich wyłączenia spod działania zasady
superficies solo cedit wyrażonej w przepisach art. 48 i 191 k.c. Kwestia własności
tych urządzeń pozostaje natomiast poza zakresem art. 49 k.c., który nie określa, do
kogo urządzenia te będą należały i na podstawie jakiego tytułu prawnego. Wejście
urządzeń w skład przedsiębiorstwa jest kwestią faktu, czyli fizycznego połączenia
z siecią przedsiębiorstwa. Od chwili wejścia w skład przedsiębiorstwa, własność
wspomnianych urządzeń nie jest już pochłaniana przez własność nieruchomości,
wobec czego urządzenia te muszą być zakwalifikowane jako rzeczy ruchome
zarówno jako samoistne rzeczy ruchome, jak i części składowe takich rzeczy.
Przez połączenie z siecią stają się one składnikiem przedsiębiorstwa w rozumieniu
art. 551
k.c., a tym samym elementem sieci jako zbioru rzeczy. Sformułowanie
„wchodzą w skład przedsiębiorstwa” nie oznacza jednak, że właścicielowi
przedsiębiorstwa musi przysługiwać względem przyłączonych urządzeń prawo
własności. Decydujące znaczenie dla określenia statusu prawnego omawianych
urządzeń ma stopień ich fizycznego i funkcjonalnego powiązania z siecią należącą
do przedsiębiorstwa. Urządzenia, które zostają tak dalece związane z instalacją
należącą do sieci, że spełniają określone w art. 47 § 2 k.c. warunki do uznania ich
za część składową, uzyskują status części składowej tej instalacji, skutkiem czego
dotychczasowy właściciel traci ich własność na rzecz przedsiębiorcy sieciowego.
Jeżeli natomiast nie dochodzi do tak ścisłego związania z instalacją, że przyłączane
urządzenia uzyskują przymiot części składowej, wówczas - mimo połączenia
z siecią należącą do przedsiębiorstwa - pozostają one własnością
dotychczasowego właściciela. O tym, jaki tytuł prawny do przyłączonych urządzeń
będzie przysługiwał w takim wypadku przedsiębiorcy sieciowemu, zdecyduje
umowa stron, a jeżeli do jej zawarcia nie dojdzie właściciel przedsiębiorstwa
sieciowego będzie jedynie posiadaczem przyłączonych urządzeń.
6
Zgodnie z nowym brzmieniem art. 49 k.c., nadanym z dniem 3 sierpnia
2008 r. ustawą z dnia 30 maja 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz
niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 116, poz. 731), urządzenia służące do
doprowadzania lub odprowadzania płynów, pary, gazu, energii elektrycznej oraz
inne urządzenia podobne nie należą do części składowych nieruchomości, jeżeli
wchodzą w skład przedsiębiorstwa (§ 1); osoba, która poniosła koszty budowy
urządzeń, o których mowa w § 1 i jest ich właścicielem, może żądać,
aby przedsiębiorca, który przyłączył urządzenia do swojej sieci, nabył ich własność
za odpowiednim wynagrodzeniem, chyba że w umowie strony postanowiły inaczej.
Z żądaniem przeniesienia własności tych urządzeń może wystąpić także
przedsiębiorca (§ 2).
Trafnie wskazuje się w orzecznictwie Sądu Najwyższego, że założenia, jakie
przyjął ustawodawca wprowadzając art. 49 § 2 k.c., spowodowało konieczność
odstąpienia od konstrukcji części składowej instalacji, do której odwołuje się
uzasadnienie uchwały z 8 marca 2006 r., III CZP 105/05. Przepis ten przesądza
bowiem odmiennie niż przyjęto w uchwale, że urządzenia wymienione w art. 49 § 1
k.c. z chwilą, gdy przez fizyczne połączenie z siecią przestają być częścią składową
nieruchomości, zachowują status samoistnych rzeczy ruchomych, które mogą być
przedmiotem odrębnej własności i odrębnego obrotu. Świadczy o tym użyte w § 2
sformułowanie „osoba, która poniosła koszty budowy urządzeń, o których mowa
w § 1, i jest ich właścicielem”, a także treść wprowadzonego tą samą ustawą
nowelizującą art. 3053
§ 1 k.c., zgodnie z którym służebność przesyłu przechodzi
na nabywcę przedsiębiorstwa lub nabywcę urządzeń, o których mowa w art. 49 § 1
k.c. (wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 22 stycznia 2010 r., V CSK 195/09, OSNC
2010, nr 7-8, poz. 116, z dnia 22 stycznia 2010 r., V CSK 206/09, niepubl., z dnia
13 kwietnia 2011 r., V CSK 309/10, niepubl.).
Sąd Najwyższy w składzie obecnie orzekającym podziela stanowisko
wyrażone w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 22 stycznia 2012 r., V CSK 206/09,
przyjęte także przez Sąd Okręgowy, że znowelizowany art. 49 k.c. dotyczy również
sytuacji, w których odnośne urządzenia zostały wybudowane i podłączone do sieci
(jak w sprawie niniejszej) przed dniem 3 sierpnia 2008 r.
7
Z tych względów na akceptację zasługuje pogląd, który legł u podstaw
zaskarżonego postanowienia, że urządzenia wymienione w art. 49 § 1 k.c.,
z chwilą ich fizycznego połączenia z siecią należącą do przedsiębiorstwa, przestają
być częścią składową nieruchomości i stają się samoistnymi rzeczami ruchomymi,
które mogą być przedmiotem odrębnej własności i odrębnego obrotu. Może zatem
dojść do przeniesienia własności tych urządzeń w drodze umowy na rzecz
przedsiębiorcy lub osoby trzeciej. Bezskutecznie przeciwstawia mu skarżący
odmienne stanowiska wyrażone w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 8 marca
2006 r., III CZP 105/05, które - co uszło uwagi zarówno skarżącego jak i Sądu
pierwszej instancji - straciło aktualność w następstwie zmiany art. 49 k.c.
Stosownie do art. 49 § 2 k.c. sfinansowanie kosztów budowy urządzeń, które
po połączeniu z siecią nie należą już do części składowych nieruchomości i są
samoistnymi rzeczami ruchomymi przesądza o tym, kto jest ich właścicielem.
Legitymacja do dochodzenia przewidzianego w art. 49 § 2 zd. pierwsze k.c.
roszczenia o nabycie własności wspomnianych urządzeń przysługuje w pierwszej
kolejności osobie, która poniosła koszty ich budowy i jest ich właścicielem.
Jeżeli osoba ta przeniesie własność urządzeń jako rzeczy ruchomych (po ich
połączeniu z siecią) na rzecz osoby trzeciej, legitymowany na podstawie art. 49 § 2
zd. pierwsze k.c. będzie ich nabywca. Z żądaniem przeniesienia własności tych
urządzeń może wystąpić także przedsiębiorca (art. 49 § 2 zd. drugie). Jeżeli koszty
budowy urządzeń poniósł przedsiębiorca sieciowy, staje się on – po ich połączeniu
z siecią - właścicielem tych urządzeń jako samoistnych rzeczy ruchomych.
W stanie faktycznym niniejszej sprawy niewątpliwym jest, że wnioskodawca
nie sfinansował kosztów budowy urządzeń, a co za tym idzie nie przysługuje mu
roszczenie do uczestnika o nabycie ich własności, ani też uczestnikowi, który nie
sfinansował kosztów ich budowy, nie przysługuje roszczenie do wnioskodawcy
o przeniesienie własności urządzeń. Uczestnikowi nie przysługuje też własność
urządzeń z innych tytułów takich jak uwłaszczenie, czy nabycie w drodze czynności
prawnej od innego podmiotu.
8
Oddalenie wniosku o ustanowienie służebności przesyłu nie pozbawia
wnioskodawcy ochrony prawnej, z tytułu uszczuplenia własności jego
nieruchomości obciążonej urządzeniami stanowiącymi element sieci uczestnika.
Z przytoczonych wyżej powodów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. oddalił skargę kasacyjną, jako pozbawioną uzasadnionych podstaw.
jw