K 31/01
-
Data orzeczenia:
-
Organ orzekający:
Powołane przepisy:
Dodatkowe informacje:
Pełny tekst orzeczenia
264
POSTANOWIENIE
z dnia 21 listopada 2001 r.
Sygn. K. 31/01
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Biruta Lewaszkiewicz-Petrykowska – przewodnicząca
Krzysztof Kolasiński
Andrzej Mączyński – sprawozdawca
Janusz Niemcewicz
Jerzy Stępień
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym 21 listopada 2001 r. wniosku Komisji Krajowej Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego “Solidarność” o zbadanie zgodności art. 418 ustawy z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz. 1037) z art. 2, 31 ust. 3 i art. 64 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej
p o s t a n a w i a
umorzyć postępowanie z powodu niedopuszczalności wydania wyroku.
Uzasadnienie:
I
1. Komisja Krajowa NSZZ “Solidarność” we wniosku z 20 sierpnia 2001 r. wniosła o zbadanie zgodności art. 418 ustawy z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz. 1037; dalej: kodeks spółek handlowych) z art. 2, art. 31 ust. 3 i art. 64 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
Komisja Krajowa NSZZ “Solidarność” oparła uzasadnienie swego wniosku na następujących argumentach:
Art. 418 kodeksu spółek handlowych wprowadza niczym nieuzasadnioną, pozbawioną jakiejkolwiek kontroli ze strony sądu, niezwykle głęboko ingerującą w prawo własności sankcję pozbawienia uczestnictwa w spółce akcyjnej tylko dlatego, że dany akcjonariusz posiada minimalną liczbę akcji o małej wartości i “potencjalnie może złośliwie zaskarżyć uchwałę walnego zgromadzenia”. Art. 418 kodeksu spółek handlowych nie realizuje wskazanego w art. 64 ust. 3 Konstytucji standardu ingerencji w prawo własności. Konsekwencją realizacji przymusowego wykupu akcji drobnego akcjonariusza jest nieuzasadnione zróżnicowanie uprawnień i obowiązków osób znajdujących się w takiej samej sytuacji prawnej. Prawa własności nie można “stopniować” twierdząc, iż w drobnej skali zasługuje ono na mniejszy zakres ochrony w porównaniu z większą skalą (udział w kapitale akcyjnym spółki). Do istoty prawa własności należy zasada zgodnie z którą właściciel (akcjonariusz) powinien decydować, czy i na jakich warunkach sprzeda (daruje itp.) swoje akcje. Zakwestionowany przepis nie służy ani ochronie bezpieczeństwa, porządku publicznego, ani ochronie wolności i praw innych osób, w tym przypadku akcjonariuszy większościowych wyposażonych w dostateczne instrumenty prawne ochrony swoich praw.
Art. 418 kodeksu spółek handlowych narusza zasadę zaufania do państwa i stanowionego prawa (art. 2 Konstytucji). Zgodnie z przepisami ustawy z dnia 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz.U. Nr 51, poz. 298 ze zm.) pracownikom przysługiwało prawo zakupu na zasadach preferencyjnych do 20% ogólnej liczby akcji. Ustawa z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz.U. Nr 118, poz. 561 ze zm.) przyznaje prawo do nieodpłatnego nabycia do 15% akcji spółki należących do Skarbu Państwa według stanu sprzed zbycia pierwszych akcji na zasadach ogólnych. Założeniem przyjęcia we wskazanych ustawach możliwości preferencyjnego lub nieodpłatnego nabycia przez pracowników akcji prywatyzowanych przedsiębiorstw był i jest dostęp do akcji proporcjonalny do wkładu pracy w rozwój przedsiębiorstwa. Upodmiotowienie własnościowe pracowników miało sprzyjać dbałości o majątek oraz podnosić wydajność i jakość pracy. Pracownicy-akcjonariusze zwracają uwagę na nierównomierny rozkład korzyści poszczególnych grup społecznych i pracowniczych w wyniku zmiany formy własności. Przymusowy wykup akcji zwiększy jeszcze bardziej te dysproporcje. Ponadto pracownicy nabywający akcje swoich przedsiębiorstw liczyli na to, że będą mogli w pełni korzystać z praw, jakie wiążą się z posiadaniem akcji danej spółki. Ustawodawca, dokonując modyfikacji stanu prawnego w zakwestionowanym zakresie, nie powinien naruszać interesów pracowników-akcjonariuszy, które ukształtowały się przed wprowadzeniem art. 418 kodeksu spółek handlowych. Ustawodawca wprowadzając przymusowe wywłaszczenie drobnych akcjonariuszy naruszył także nakaz ochrony praw nabytych.
2. Po wstępnym rozpoznaniu wniosku Komisji Krajowej NSZZ “Solidarność” sędzia Trybunału Konstytucyjnego zarządzeniem z 28 sierpnia 2001 r. nadał temu wnioskowi dalszy bieg.
3. Prokurator Generalny w piśmie z 7 listopada 2001 r. ustosunkował się do wniosku Komisji Krajowej NSZZ “Solidarność”. Stwierdził, że art. 418 kodeksu spółek handlowych jest zgodny z art. 2 i art. 64 ust. 3 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
Uzasadnienie swego stanowiska Prokurator Generalny oparł na następujących argumentach.
Kodeks spółek handlowych w art. 418 celowo ograniczył prawa majątkowe (prawa z akcji) drobnych akcjonariuszy. Wprowadzenie tych ograniczeń było konieczne dla ochrony praw spółki i akcjonariuszy większościowych przed nadużywaniem praw korporacyjnych przez akcjonariuszy mniejszościowych (np. ochrona przed nadużyciem prawa do zaskarżania uchwał walnego zgromadzenia spółki). Instytucja przymusowego wykupu akcji drobnych akcjonariuszy ma na celu zapewnienie efektywnego i sprawnego funkcjonowania spółki akcyjnej. Jest ona zgodna z “czysto” kapitałowym charakterem tej spółki. Wprowadzenie do kodeksu spółek handlowych kwestionowanych rozwiązań było także uzasadnione ważnymi względami gospodarczymi. Chodzi bowiem o dostosowanie natury spółki akcyjnej do współczesnych warunków prowadzenia działalności gospodarczej.
Omawiana instytucja nie narusza istoty prawa własności. “Wykupiony” akcjonariusz może bowiem swobodnie dokonać kolejnej inwestycji, kupując akcje innej spółki albo nabyć obligacje Skarbu Państwa, jednostek funduszu inwestycyjnego itp.
Art. 418 kodeksu spółek handlowych nie narusza także zasady demokratycznego państwa prawnego, o której mowa w art. 2 Konstytucji, i wywiedzionych z niej zasad szczegółowych. Przy wprowadzeniu w życie tego przepisu został zachowany odpowiedni okres vacatio legis, a zatem zainteresowane podmioty mogły przystosować się do nowej sytuacji. Przymusowy wykup akcji da się także pogodzić z zasadą sprawiedliwości społecznej, która dopuszcza zróżnicowanie prawne określonych podmiotów, o ile pozostaje ono w odpowiedniej relacji do ich sytuacji faktycznej lub prawnej. W spółce akcyjnej pozycja akcjonariuszy jako właścicieli zależy od liczby i rodzaju posiadanych akcji. Ponadto niezasadny jest pogląd o traktowaniu prawa pracowników do akcji w spółkach powstałych z komercjalizacji przedsiębiorstwa państwowego jako prawa nabytego w rozumieniu art. 613 § 1 kodeksu spółek handlowych. Pogląd ten jest konsekwencją błędnego zastosowania teorii praw nabytych.
Nietrafne jest poza tym stwierdzenie, że przymusowy wykup akcji nie podlega kontroli sądu. Z kodeksu spółek handlowych wynika, że sąd rejestrowy sprawuje kontrolę nad procesem wyceny akcji przez biegłego (art. 418 § 3 w związku z art. 417 § 1 i art. 312 § 8). Ponadto uchwała walnego zgromadzenia o przymusowym wykupie akcji może być zaskarżona do sądu w trybie art. 422 lub art. 425 kodeksu spółek handlowych.
II
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
Na podstawie art. 191 ust. 1 pkt 4 Konstytucji ogólnokrajowy organ związku zawodowego może wystąpić do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o stwierdzenie niezgodności przepisów prawnych z przepisami mającymi wyższą rangę w hierarchicznie zbudowanym porządku prawnym. Uprawnienie (zdolność, legitymacja) do wystąpienia z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego zostało jednakże – w porównaniu z uprawnieniem przysługującym podmiotom wymienionym w art. 191 ust. 1 pkt 1 Konstytucji – ograniczone w ten sposób, że przedmiotem wniosku mogą być tylko przepisy dotyczące spraw objętych zakresem działania związku zawodowego (art. 191 ust. 2 Konstytucji). Analogiczne ograniczenie dotyczy także jednostek samorządu terytorialnego (art. 191 ust. 1 pkt 3 Konstytucji), organizacji pracodawców i organizacji zawodowych (art. 191 ust. 1 pkt 4 Konstytucji) oraz kościołów i innych związków wyznaniowych (art. 191 ust. 1 pkt 5 Konstytucji).
Trybunał Konstytucyjny w swoim orzecznictwie podkreślał, że wobec rozszerzenia w Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r., w porównaniu z przepisami poprzednio obowiązującymi, kręgu podmiotów mających prawo występowania do Trybunału, w szczególności przez wprowadzenie powszechnej skargi konstytucyjnej oraz przyznanie każdemu sądowi upoważnienia do przedstawienia pytania prawnego, brak uzasadnienia dla rozszerzającej interpretacji przepisów regulujących uprawnienie do składania wniosków (zob. postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z 30 maja 2000 r., U. 5/99, OTK ZU Nr 4/2000, poz. 114). Ponadto przyjęcie w przepisach rangi konstytucyjnej konstrukcji ściśle określonego kręgu podmiotów posiadających takie uprawnienie świadczy z jednej strony o doniosłości procesu kontroli konstytucyjności prawa, z drugiej przeciwdziała nadużywaniu tego środka do realizacji indywidualnych celów (zob. postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z 28 czerwca 2000 r., U. 1/00, OTK ZU Nr 5/2000, poz. 149). Należy dodać, że przepis przyznający tego rodzaju uprawnienie związkom zawodowym, organizacjom pracodawców i organizacjom zawodowym, nie ma na ogół odpowiednika w obowiązujących w obcych systemach prawnych przepisach dotyczących sądownictwa konstytucyjnego.
Zgodnie z ustaloną linią orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego art. 191 ust. 2 w związku z art. 191 ust. 1 pkt 3-5 Konstytucji należy wykładać ściśle także gdy chodzi o pojęcie spraw objętych zakresem działania danego podmiotu, służące ograniczeniu pod względem przedmiotowym uprawnienia do inicjowania postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym. Przepis kwestionowany we wniosku pochodzącym od jednego z podmiotów, którego dotyczy art. 191 ust. 2 Konstytucji, musi być bezpośrednio związany z zakresem działania danego podmiotu, wyznaczonym przez przepisy Konstytucji lub ustawy, a także przez statut, jeżeli ustawa dopuszcza określenie zakresu działania danego podmiotu w jego statucie. Podmioty określone w art. 191 ust. 1 pkt 3-5 Konstytucji nie są zatem uprawnione do występowania z wnioskami w sprawach ogólnopaństwowych lub ogólnospołecznych, które z natury rzeczy dotyczą interesu prawnego wszystkich obywateli lub grup o wiele szerszych niż te, które dany podmiot reprezentuje (zob. np. postanowienia z: 24 września 1996 r., T. 35/96, OTK ZU Nr 5/1996, poz. 45; 13 stycznia 1998 r., U. 2/97, OTK ZU Nr 1/1998, poz. 4; 18 listopada 1998 r., K. 20/98, OTK ZU Nr 1/1999, poz. 5; 28 czerwca 2000 r., U. 1/00, OTK ZU Nr 5/2000, poz. 149; 11 października 2000 r., K. 8/00, OTK ZU Nr 6/2000, poz. 196; 21 listopada 2000 r., K. 4/00, OTK ZU Nr 8/2000, poz. 299, 22 czerwca 2001 r. i 3 października 2001 r., T. 25/01, niepublikowane, wyrok z 5 października 1999 r., U. 4/99, OTK ZU Nr 6/1999, poz. 118). Dopełnieniem regulacji przewidzianej w art. 191 ust. 2 Konstytucji jest art. 32 ust. 2 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U. Nr 102, poz. 643 ze zm.; dalej: ustawa o TK), zgodnie z którym na organie lub organizacji, o których mowa w art. 191 ust. 1 pkt 3-5 Konstytucji, ciąży obowiązek powołania przepisu prawa lub statutu, wskazującego, że kwestionowana ustawa lub inny akt normatywny dotyczy spraw objętych ich zakresem działania. Badając, czy danemu podmiotowi przysługuje uprawnienie do wystąpienia do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem dotyczącym konkretnego przepisu należy rozstrzygnąć, czy kwestionowany we wniosku przepis dotyczy spraw objętych zakresem działania wnioskodawcy. Rozstrzygnięcie to powinno być oparte na wskazanych przez wnioskodawcę przepisach. Nie wystarczy zatem, że kwestionowany przepis może znaleźć, a nawet że w rzeczywistości znalazł, zastosowanie w stosunku do wnioskodawcy. Konieczne jest ustalenie, że dany przepis dotyczy działalności stanowiącej realizację konstytucyjnie, ustawowo lub statutowo określonych zadań danej kategorii podmiotów. Przysługujące podmiotowi, o którym mowa w art. 191 ust. 2 Konstytucji, prawo inicjowania postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym nie ma bowiem charakteru ogólnego, ale jest wyjątkowym uprawnieniem, przyznanym w związku ze szczególnym charakterem zadań realizowanych przez dany podmiot. Uprawnienie to jest instrumentem mającym ułatwić danemu podmiotowi (tu: związkowi zawodowemu) realizację powierzonych mu zadań, przepis przyznający to uprawnienie nie może być zatem traktowany jako rozszerzenie zakresu tych zadań.
Wniosek pochodzący od organu lub organizacji, o których mowa w art. 191 ust. 1 pkt 3-5 Konstytucji, jest kierowany do sędziego Trybunału Konstytucyjnego celem wstępnego rozpoznania (art. 36 ust. 1 ustawy o TK). Wstępne rozpoznanie ma na celu wyeliminowanie wniosków inicjujących postępowanie, które na etapie rozpoznania merytorycznego musiałoby zostać umorzone z powodu niedopuszczalności orzekania (art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK). Jednym z warunków wydania wyroku, jako orzeczenia rozstrzygającego sprawę merytorycznie, jest spełnienie wszystkich przesłanek dopuszczalności wszczęcia postępowania, w tym istnienie po stronie wnioskodawcy uprawnienia do wystąpienia z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego (art. 31 ust. 1 ustawy o TK). Regulacja ta nie wyłącza badania uprawnienia wnioskodawcy także w kolejnej fazie postępowania. Zauważyć należy, iż ustawa nie wprowadza żadnego formalnego rozstrzygnięcia kwestii dopuszczalności wniosku w przypadku skierowania sprawy do rozpoznania przez właściwy skład orzekający (art. 37 ustawy o TK). Powoduje to, że nie występuje tu związanie wcześniejszym orzeczeniem, takowe bowiem nie zostało przez Trybunał Konstytucyjny wydane. Poza tym czynności w ramach wstępnego rozpoznania, w tym wydanie postanowienia o odmowie nadania wnioskowi dalszego biegu, dokonuje – jak wyraźnie mówi ustawa o TK – sędzia Trybunału Konstytucyjnego, a nie sam Trybunał. Zwrócić także należy uwagę, iż w przypadku odmowy nadania wnioskowi dalszego biegu rozstrzygnięcie takie poddane zostaje w trybie zażaleniowym kontroli trzyosobowego składu orzekającego Trybunału Konstytucyjnego. Racjonalne wydaje się uwzględnienie analogicznej zasady także w przeciwnej sytuacji, tj. skierowania wniosku do rozpoznania, z tą różnicą, że ocena może być w tym wypadku dokonana z urzędu. Przyjęcie odmiennego zapatrywania nadawałoby czynnościom faktycznym z etapu wstępnego rozpoznania moc wiążącą wobec składu orzekającego właściwego do rozpoznania sprawy, mimo braku wyraźnej podstawy prawnej dla takiego założenia, a to nie byłoby uzasadnione w świetle zasady niezawisłości sędziów Trybunału Konstytucyjnego. Podsumowując, zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, na każdym etapie postępowania należy badać, czy nie zachodzą ujemne przesłanki wydania wyroku skutkujące obligatoryjnym umorzeniem postępowania, w tym brak uprawnienia wnioskodawcy do wystąpienia z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego (zob. S.J. Jaworski, Uprawnienia podmiotów legitymowanych warunkowo do wszczynania postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (wybrane problemy) [w:] Trybunał Konstytucyjny. Księga XV-lecia, Warszawa 2001, s. 133).
Na tle powyższych ustaleń o charakterze ogólnym Trybunał Konstytucyjny rozważył, czy kwestionowany przez wnioskodawcę art. 418 kodeksu spółek handlowych dotyczy spraw objętych zakresem działania związku zawodowego, a w szczególności czy tezę taką uzasadnia treść powołanych przez wnioskodawcę przepisów ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (Dz.U. z 2001 r. Nr 79, poz. 854; dalej: ustawa o związkach zawodowych) i postanowień statutu NSZZ “Solidarność”.
Przepisy art. 12 i art. 59 ust. 1 Konstytucji zapewniają wolność zrzeszania się w związkach zawodowych oraz wolność ich tworzenia i działalności. Dalsze przepisy Konstytucji dostarczają istotnych wskazówek co do zakresu zadań, których realizacji ma służyć działalność związków zawodowych. W przepisach tych mówi się mianowicie o przysługującym związkom zawodowym uprawnieniu do prowadzenia rokowań, w szczególności w celu rozwiązywania sporów zbiorowych, do zawierania układów zbiorowych pracy i innych porozumień (art. 59 ust. 2) oraz do organizowania w granicach określonych ustawowo strajków pracowniczych i innych form protestu (art. 59 ust. 3). Wynika stąd, że podstawowym zadaniem związków zawodowych jest ochrona pracowników jako osób będących jedną ze stron stosunku pracy. Scharakteryzowane unormowania konstytucyjne znajdują rozwinięcie w przepisach ustawy o związkach zawodowych. Przedmiotowy i podmiotowy zakres uprawnień związku zawodowego określa w sposób ogólny powołany przez wnioskodawcę art. 1 ust.1 ustawy, zgodnie z którym związek zawodowy jest powołany do reprezentowania i obrony praw, interesów zawodowych i socjalnych ludzi pracy. Związki zawodowe reprezentują zatem pracowników i inne osoby, o których mowa w art. 2 ustawy o związkach zawodowych, a także bronią ich godności, praw oraz interesów materialnych i moralnych, zarówno zbiorowych, jak indywidualnych (art. 4 ustawy o związkach zawodowych). Analogiczne unormowanie zawarte jest w § 1 i 6 Statutu NSZZ “Solidarność”, które stanowią, że celem związku jest obrona praw, godności i interesów pracowniczych członków. Z powyższych przepisów jednoznacznie wynika, że istotą działania związku zawodowego jest reprezentacja praw i interesów zawodowych i socjalnych bezpośrednio związanych z pracowniczym statusem ich członków. Tak wyznaczony zakres działań – jako właściwy tylko dla takiego podmiotu – jest specyficzny dla związku zawodowego. Ogólnokrajowe organy związków zawodowych są uprawnione do kierowania do Trybunału Konstytucyjnego wniosków dotyczących spraw objętych tak rozumianym zakresem ich działania. Takie ujęcie sfery, której mogą dotyczyć wnioski pochodzące od ogólnokrajowych organów związków zawodowych, znajduje potwierdzenie w dotychczasowej praktyce orzeczniczej Trybunału Konstytucyjnego (zob. np. postanowienia z: 3 września 1998 r., U. 1/98, OTK ZU Nr 5/1998, poz. 66; 18 listopada 1998 r.; K. 20/98, OTK ZU Nr 1/1999, poz. 5; 28 czerwca 2000 r., U. 1/00, OTK ZU Nr 5/2000, poz. 149; wyroki z: 26 listopada 1997 r., U. 6/96; OTK ZU Nr 5-6/1997, poz. 66; 22 grudnia 1997 r., K. 2/97, OTK ZU Nr 5-6/1997, poz. 72; 17 marca 1998 r., U. 23/97, OTK ZU Nr 2/1998, poz. 11; 12 maja 1998 r., U. 17/98, OTK ZU Nr 3/1998, poz. 34; 3 czerwca 1998 r., K. 34/97, OTK ZU Nr 4/1998, poz. 49; 17 listopada 1998 r., K. 42/97, OTK ZU Nr 7/1998, poz. 113; 22 czerwca 1999 r., K. 5/99, OTK ZU Nr 5/1999, poz. 100; 5 października 1999 r., U. 4/99, OTK ZU Nr 6/1999, poz. 118; 7 grudnia 1999 r., K. 6/99, OTK ZU Nr 7/1999, poz. 160; 24 października 2000 r., K. 12/00, OTK ZU Nr 7/2000, poz. 255; 19 marca 2001 r., K. 32/00, OTK ZU Nr 3/2001, poz. 50; 22 maja 2001 r., K. 37/00, OTK ZU Nr 4/2001, poz. 86).
W niniejszej sprawie wnioskodawca zakwestionował art. 418 kodeksu spółek handlowych dotyczący przymusowego wykupu akcji akcjonariuszy reprezentujących mniej niż 5% kapitału zakładowego przez nie więcej niż pięciu akcjonariuszy, posiadających łącznie nie mniej niż 90% kapitału zakładowego. Przepis ten ma zastosowanie do wykupu akcji wszystkich akcjonariuszy mniejszościowych, niezależnie od ich statusu pracowniczego w danej spółce akcyjnej. Kwestionowany przepis nie zawiera zatem regulacji, która dotyczy wyłącznie i bezpośrednio praw i interesów zawodowych i socjalnych ludzi pracy. Z tych względów nie można przyjąć, że kwestionowany we wniosku przepis dotyczy spraw objętych zakresem działania związku zawodowego w rozumieniu art. 191 ust. 2 Konstytucji.
Jednym z warunków wydania przez Trybunał Konstytucyjny wyroku, jako orzeczenia rozstrzygającego sprawę merytorycznie, jest spełnienie wszystkich przesłanek dopuszczalności wszczęcia postępowania, wśród nich – istnienie stosownego uprawnienia po stronie podmiotu występującego z wnioskiem, pytaniem prawnym lub skargą konstytucyjną. Wobec ustalenia, że związek zawodowy nie jest podmiotem uprawnionym do wystąpienia do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o zbadanie zgodności z Konstytucją art. 418 kodeksu spółek handlowych, Trybunał Konstytucyjny na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) postanowił jak w sentencji.
POSTANOWIENIE
z dnia 21 listopada 2001 r.
Sygn. K. 31/01
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Biruta Lewaszkiewicz-Petrykowska – przewodnicząca
Krzysztof Kolasiński
Andrzej Mączyński – sprawozdawca
Janusz Niemcewicz
Jerzy Stępień
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym 21 listopada 2001 r. wniosku Komisji Krajowej Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego “Solidarność” o zbadanie zgodności art. 418 ustawy z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz. 1037) z art. 2, 31 ust. 3 i art. 64 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej
p o s t a n a w i a
umorzyć postępowanie z powodu niedopuszczalności wydania wyroku.
Uzasadnienie:
I
1. Komisja Krajowa NSZZ “Solidarność” we wniosku z 20 sierpnia 2001 r. wniosła o zbadanie zgodności art. 418 ustawy z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz. 1037; dalej: kodeks spółek handlowych) z art. 2, art. 31 ust. 3 i art. 64 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
Komisja Krajowa NSZZ “Solidarność” oparła uzasadnienie swego wniosku na następujących argumentach:
Art. 418 kodeksu spółek handlowych wprowadza niczym nieuzasadnioną, pozbawioną jakiejkolwiek kontroli ze strony sądu, niezwykle głęboko ingerującą w prawo własności sankcję pozbawienia uczestnictwa w spółce akcyjnej tylko dlatego, że dany akcjonariusz posiada minimalną liczbę akcji o małej wartości i “potencjalnie może złośliwie zaskarżyć uchwałę walnego zgromadzenia”. Art. 418 kodeksu spółek handlowych nie realizuje wskazanego w art. 64 ust. 3 Konstytucji standardu ingerencji w prawo własności. Konsekwencją realizacji przymusowego wykupu akcji drobnego akcjonariusza jest nieuzasadnione zróżnicowanie uprawnień i obowiązków osób znajdujących się w takiej samej sytuacji prawnej. Prawa własności nie można “stopniować” twierdząc, iż w drobnej skali zasługuje ono na mniejszy zakres ochrony w porównaniu z większą skalą (udział w kapitale akcyjnym spółki). Do istoty prawa własności należy zasada zgodnie z którą właściciel (akcjonariusz) powinien decydować, czy i na jakich warunkach sprzeda (daruje itp.) swoje akcje. Zakwestionowany przepis nie służy ani ochronie bezpieczeństwa, porządku publicznego, ani ochronie wolności i praw innych osób, w tym przypadku akcjonariuszy większościowych wyposażonych w dostateczne instrumenty prawne ochrony swoich praw.
Art. 418 kodeksu spółek handlowych narusza zasadę zaufania do państwa i stanowionego prawa (art. 2 Konstytucji). Zgodnie z przepisami ustawy z dnia 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz.U. Nr 51, poz. 298 ze zm.) pracownikom przysługiwało prawo zakupu na zasadach preferencyjnych do 20% ogólnej liczby akcji. Ustawa z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz.U. Nr 118, poz. 561 ze zm.) przyznaje prawo do nieodpłatnego nabycia do 15% akcji spółki należących do Skarbu Państwa według stanu sprzed zbycia pierwszych akcji na zasadach ogólnych. Założeniem przyjęcia we wskazanych ustawach możliwości preferencyjnego lub nieodpłatnego nabycia przez pracowników akcji prywatyzowanych przedsiębiorstw był i jest dostęp do akcji proporcjonalny do wkładu pracy w rozwój przedsiębiorstwa. Upodmiotowienie własnościowe pracowników miało sprzyjać dbałości o majątek oraz podnosić wydajność i jakość pracy. Pracownicy-akcjonariusze zwracają uwagę na nierównomierny rozkład korzyści poszczególnych grup społecznych i pracowniczych w wyniku zmiany formy własności. Przymusowy wykup akcji zwiększy jeszcze bardziej te dysproporcje. Ponadto pracownicy nabywający akcje swoich przedsiębiorstw liczyli na to, że będą mogli w pełni korzystać z praw, jakie wiążą się z posiadaniem akcji danej spółki. Ustawodawca, dokonując modyfikacji stanu prawnego w zakwestionowanym zakresie, nie powinien naruszać interesów pracowników-akcjonariuszy, które ukształtowały się przed wprowadzeniem art. 418 kodeksu spółek handlowych. Ustawodawca wprowadzając przymusowe wywłaszczenie drobnych akcjonariuszy naruszył także nakaz ochrony praw nabytych.
2. Po wstępnym rozpoznaniu wniosku Komisji Krajowej NSZZ “Solidarność” sędzia Trybunału Konstytucyjnego zarządzeniem z 28 sierpnia 2001 r. nadał temu wnioskowi dalszy bieg.
3. Prokurator Generalny w piśmie z 7 listopada 2001 r. ustosunkował się do wniosku Komisji Krajowej NSZZ “Solidarność”. Stwierdził, że art. 418 kodeksu spółek handlowych jest zgodny z art. 2 i art. 64 ust. 3 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
Uzasadnienie swego stanowiska Prokurator Generalny oparł na następujących argumentach.
Kodeks spółek handlowych w art. 418 celowo ograniczył prawa majątkowe (prawa z akcji) drobnych akcjonariuszy. Wprowadzenie tych ograniczeń było konieczne dla ochrony praw spółki i akcjonariuszy większościowych przed nadużywaniem praw korporacyjnych przez akcjonariuszy mniejszościowych (np. ochrona przed nadużyciem prawa do zaskarżania uchwał walnego zgromadzenia spółki). Instytucja przymusowego wykupu akcji drobnych akcjonariuszy ma na celu zapewnienie efektywnego i sprawnego funkcjonowania spółki akcyjnej. Jest ona zgodna z “czysto” kapitałowym charakterem tej spółki. Wprowadzenie do kodeksu spółek handlowych kwestionowanych rozwiązań było także uzasadnione ważnymi względami gospodarczymi. Chodzi bowiem o dostosowanie natury spółki akcyjnej do współczesnych warunków prowadzenia działalności gospodarczej.
Omawiana instytucja nie narusza istoty prawa własności. “Wykupiony” akcjonariusz może bowiem swobodnie dokonać kolejnej inwestycji, kupując akcje innej spółki albo nabyć obligacje Skarbu Państwa, jednostek funduszu inwestycyjnego itp.
Art. 418 kodeksu spółek handlowych nie narusza także zasady demokratycznego państwa prawnego, o której mowa w art. 2 Konstytucji, i wywiedzionych z niej zasad szczegółowych. Przy wprowadzeniu w życie tego przepisu został zachowany odpowiedni okres vacatio legis, a zatem zainteresowane podmioty mogły przystosować się do nowej sytuacji. Przymusowy wykup akcji da się także pogodzić z zasadą sprawiedliwości społecznej, która dopuszcza zróżnicowanie prawne określonych podmiotów, o ile pozostaje ono w odpowiedniej relacji do ich sytuacji faktycznej lub prawnej. W spółce akcyjnej pozycja akcjonariuszy jako właścicieli zależy od liczby i rodzaju posiadanych akcji. Ponadto niezasadny jest pogląd o traktowaniu prawa pracowników do akcji w spółkach powstałych z komercjalizacji przedsiębiorstwa państwowego jako prawa nabytego w rozumieniu art. 613 § 1 kodeksu spółek handlowych. Pogląd ten jest konsekwencją błędnego zastosowania teorii praw nabytych.
Nietrafne jest poza tym stwierdzenie, że przymusowy wykup akcji nie podlega kontroli sądu. Z kodeksu spółek handlowych wynika, że sąd rejestrowy sprawuje kontrolę nad procesem wyceny akcji przez biegłego (art. 418 § 3 w związku z art. 417 § 1 i art. 312 § 8). Ponadto uchwała walnego zgromadzenia o przymusowym wykupie akcji może być zaskarżona do sądu w trybie art. 422 lub art. 425 kodeksu spółek handlowych.
II
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
Na podstawie art. 191 ust. 1 pkt 4 Konstytucji ogólnokrajowy organ związku zawodowego może wystąpić do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o stwierdzenie niezgodności przepisów prawnych z przepisami mającymi wyższą rangę w hierarchicznie zbudowanym porządku prawnym. Uprawnienie (zdolność, legitymacja) do wystąpienia z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego zostało jednakże – w porównaniu z uprawnieniem przysługującym podmiotom wymienionym w art. 191 ust. 1 pkt 1 Konstytucji – ograniczone w ten sposób, że przedmiotem wniosku mogą być tylko przepisy dotyczące spraw objętych zakresem działania związku zawodowego (art. 191 ust. 2 Konstytucji). Analogiczne ograniczenie dotyczy także jednostek samorządu terytorialnego (art. 191 ust. 1 pkt 3 Konstytucji), organizacji pracodawców i organizacji zawodowych (art. 191 ust. 1 pkt 4 Konstytucji) oraz kościołów i innych związków wyznaniowych (art. 191 ust. 1 pkt 5 Konstytucji).
Trybunał Konstytucyjny w swoim orzecznictwie podkreślał, że wobec rozszerzenia w Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r., w porównaniu z przepisami poprzednio obowiązującymi, kręgu podmiotów mających prawo występowania do Trybunału, w szczególności przez wprowadzenie powszechnej skargi konstytucyjnej oraz przyznanie każdemu sądowi upoważnienia do przedstawienia pytania prawnego, brak uzasadnienia dla rozszerzającej interpretacji przepisów regulujących uprawnienie do składania wniosków (zob. postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z 30 maja 2000 r., U. 5/99, OTK ZU Nr 4/2000, poz. 114). Ponadto przyjęcie w przepisach rangi konstytucyjnej konstrukcji ściśle określonego kręgu podmiotów posiadających takie uprawnienie świadczy z jednej strony o doniosłości procesu kontroli konstytucyjności prawa, z drugiej przeciwdziała nadużywaniu tego środka do realizacji indywidualnych celów (zob. postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z 28 czerwca 2000 r., U. 1/00, OTK ZU Nr 5/2000, poz. 149). Należy dodać, że przepis przyznający tego rodzaju uprawnienie związkom zawodowym, organizacjom pracodawców i organizacjom zawodowym, nie ma na ogół odpowiednika w obowiązujących w obcych systemach prawnych przepisach dotyczących sądownictwa konstytucyjnego.
Zgodnie z ustaloną linią orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego art. 191 ust. 2 w związku z art. 191 ust. 1 pkt 3-5 Konstytucji należy wykładać ściśle także gdy chodzi o pojęcie spraw objętych zakresem działania danego podmiotu, służące ograniczeniu pod względem przedmiotowym uprawnienia do inicjowania postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym. Przepis kwestionowany we wniosku pochodzącym od jednego z podmiotów, którego dotyczy art. 191 ust. 2 Konstytucji, musi być bezpośrednio związany z zakresem działania danego podmiotu, wyznaczonym przez przepisy Konstytucji lub ustawy, a także przez statut, jeżeli ustawa dopuszcza określenie zakresu działania danego podmiotu w jego statucie. Podmioty określone w art. 191 ust. 1 pkt 3-5 Konstytucji nie są zatem uprawnione do występowania z wnioskami w sprawach ogólnopaństwowych lub ogólnospołecznych, które z natury rzeczy dotyczą interesu prawnego wszystkich obywateli lub grup o wiele szerszych niż te, które dany podmiot reprezentuje (zob. np. postanowienia z: 24 września 1996 r., T. 35/96, OTK ZU Nr 5/1996, poz. 45; 13 stycznia 1998 r., U. 2/97, OTK ZU Nr 1/1998, poz. 4; 18 listopada 1998 r., K. 20/98, OTK ZU Nr 1/1999, poz. 5; 28 czerwca 2000 r., U. 1/00, OTK ZU Nr 5/2000, poz. 149; 11 października 2000 r., K. 8/00, OTK ZU Nr 6/2000, poz. 196; 21 listopada 2000 r., K. 4/00, OTK ZU Nr 8/2000, poz. 299, 22 czerwca 2001 r. i 3 października 2001 r., T. 25/01, niepublikowane, wyrok z 5 października 1999 r., U. 4/99, OTK ZU Nr 6/1999, poz. 118). Dopełnieniem regulacji przewidzianej w art. 191 ust. 2 Konstytucji jest art. 32 ust. 2 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U. Nr 102, poz. 643 ze zm.; dalej: ustawa o TK), zgodnie z którym na organie lub organizacji, o których mowa w art. 191 ust. 1 pkt 3-5 Konstytucji, ciąży obowiązek powołania przepisu prawa lub statutu, wskazującego, że kwestionowana ustawa lub inny akt normatywny dotyczy spraw objętych ich zakresem działania. Badając, czy danemu podmiotowi przysługuje uprawnienie do wystąpienia do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem dotyczącym konkretnego przepisu należy rozstrzygnąć, czy kwestionowany we wniosku przepis dotyczy spraw objętych zakresem działania wnioskodawcy. Rozstrzygnięcie to powinno być oparte na wskazanych przez wnioskodawcę przepisach. Nie wystarczy zatem, że kwestionowany przepis może znaleźć, a nawet że w rzeczywistości znalazł, zastosowanie w stosunku do wnioskodawcy. Konieczne jest ustalenie, że dany przepis dotyczy działalności stanowiącej realizację konstytucyjnie, ustawowo lub statutowo określonych zadań danej kategorii podmiotów. Przysługujące podmiotowi, o którym mowa w art. 191 ust. 2 Konstytucji, prawo inicjowania postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym nie ma bowiem charakteru ogólnego, ale jest wyjątkowym uprawnieniem, przyznanym w związku ze szczególnym charakterem zadań realizowanych przez dany podmiot. Uprawnienie to jest instrumentem mającym ułatwić danemu podmiotowi (tu: związkowi zawodowemu) realizację powierzonych mu zadań, przepis przyznający to uprawnienie nie może być zatem traktowany jako rozszerzenie zakresu tych zadań.
Wniosek pochodzący od organu lub organizacji, o których mowa w art. 191 ust. 1 pkt 3-5 Konstytucji, jest kierowany do sędziego Trybunału Konstytucyjnego celem wstępnego rozpoznania (art. 36 ust. 1 ustawy o TK). Wstępne rozpoznanie ma na celu wyeliminowanie wniosków inicjujących postępowanie, które na etapie rozpoznania merytorycznego musiałoby zostać umorzone z powodu niedopuszczalności orzekania (art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK). Jednym z warunków wydania wyroku, jako orzeczenia rozstrzygającego sprawę merytorycznie, jest spełnienie wszystkich przesłanek dopuszczalności wszczęcia postępowania, w tym istnienie po stronie wnioskodawcy uprawnienia do wystąpienia z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego (art. 31 ust. 1 ustawy o TK). Regulacja ta nie wyłącza badania uprawnienia wnioskodawcy także w kolejnej fazie postępowania. Zauważyć należy, iż ustawa nie wprowadza żadnego formalnego rozstrzygnięcia kwestii dopuszczalności wniosku w przypadku skierowania sprawy do rozpoznania przez właściwy skład orzekający (art. 37 ustawy o TK). Powoduje to, że nie występuje tu związanie wcześniejszym orzeczeniem, takowe bowiem nie zostało przez Trybunał Konstytucyjny wydane. Poza tym czynności w ramach wstępnego rozpoznania, w tym wydanie postanowienia o odmowie nadania wnioskowi dalszego biegu, dokonuje – jak wyraźnie mówi ustawa o TK – sędzia Trybunału Konstytucyjnego, a nie sam Trybunał. Zwrócić także należy uwagę, iż w przypadku odmowy nadania wnioskowi dalszego biegu rozstrzygnięcie takie poddane zostaje w trybie zażaleniowym kontroli trzyosobowego składu orzekającego Trybunału Konstytucyjnego. Racjonalne wydaje się uwzględnienie analogicznej zasady także w przeciwnej sytuacji, tj. skierowania wniosku do rozpoznania, z tą różnicą, że ocena może być w tym wypadku dokonana z urzędu. Przyjęcie odmiennego zapatrywania nadawałoby czynnościom faktycznym z etapu wstępnego rozpoznania moc wiążącą wobec składu orzekającego właściwego do rozpoznania sprawy, mimo braku wyraźnej podstawy prawnej dla takiego założenia, a to nie byłoby uzasadnione w świetle zasady niezawisłości sędziów Trybunału Konstytucyjnego. Podsumowując, zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, na każdym etapie postępowania należy badać, czy nie zachodzą ujemne przesłanki wydania wyroku skutkujące obligatoryjnym umorzeniem postępowania, w tym brak uprawnienia wnioskodawcy do wystąpienia z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego (zob. S.J. Jaworski, Uprawnienia podmiotów legitymowanych warunkowo do wszczynania postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (wybrane problemy) [w:] Trybunał Konstytucyjny. Księga XV-lecia, Warszawa 2001, s. 133).
Na tle powyższych ustaleń o charakterze ogólnym Trybunał Konstytucyjny rozważył, czy kwestionowany przez wnioskodawcę art. 418 kodeksu spółek handlowych dotyczy spraw objętych zakresem działania związku zawodowego, a w szczególności czy tezę taką uzasadnia treść powołanych przez wnioskodawcę przepisów ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (Dz.U. z 2001 r. Nr 79, poz. 854; dalej: ustawa o związkach zawodowych) i postanowień statutu NSZZ “Solidarność”.
Przepisy art. 12 i art. 59 ust. 1 Konstytucji zapewniają wolność zrzeszania się w związkach zawodowych oraz wolność ich tworzenia i działalności. Dalsze przepisy Konstytucji dostarczają istotnych wskazówek co do zakresu zadań, których realizacji ma służyć działalność związków zawodowych. W przepisach tych mówi się mianowicie o przysługującym związkom zawodowym uprawnieniu do prowadzenia rokowań, w szczególności w celu rozwiązywania sporów zbiorowych, do zawierania układów zbiorowych pracy i innych porozumień (art. 59 ust. 2) oraz do organizowania w granicach określonych ustawowo strajków pracowniczych i innych form protestu (art. 59 ust. 3). Wynika stąd, że podstawowym zadaniem związków zawodowych jest ochrona pracowników jako osób będących jedną ze stron stosunku pracy. Scharakteryzowane unormowania konstytucyjne znajdują rozwinięcie w przepisach ustawy o związkach zawodowych. Przedmiotowy i podmiotowy zakres uprawnień związku zawodowego określa w sposób ogólny powołany przez wnioskodawcę art. 1 ust.1 ustawy, zgodnie z którym związek zawodowy jest powołany do reprezentowania i obrony praw, interesów zawodowych i socjalnych ludzi pracy. Związki zawodowe reprezentują zatem pracowników i inne osoby, o których mowa w art. 2 ustawy o związkach zawodowych, a także bronią ich godności, praw oraz interesów materialnych i moralnych, zarówno zbiorowych, jak indywidualnych (art. 4 ustawy o związkach zawodowych). Analogiczne unormowanie zawarte jest w § 1 i 6 Statutu NSZZ “Solidarność”, które stanowią, że celem związku jest obrona praw, godności i interesów pracowniczych członków. Z powyższych przepisów jednoznacznie wynika, że istotą działania związku zawodowego jest reprezentacja praw i interesów zawodowych i socjalnych bezpośrednio związanych z pracowniczym statusem ich członków. Tak wyznaczony zakres działań – jako właściwy tylko dla takiego podmiotu – jest specyficzny dla związku zawodowego. Ogólnokrajowe organy związków zawodowych są uprawnione do kierowania do Trybunału Konstytucyjnego wniosków dotyczących spraw objętych tak rozumianym zakresem ich działania. Takie ujęcie sfery, której mogą dotyczyć wnioski pochodzące od ogólnokrajowych organów związków zawodowych, znajduje potwierdzenie w dotychczasowej praktyce orzeczniczej Trybunału Konstytucyjnego (zob. np. postanowienia z: 3 września 1998 r., U. 1/98, OTK ZU Nr 5/1998, poz. 66; 18 listopada 1998 r.; K. 20/98, OTK ZU Nr 1/1999, poz. 5; 28 czerwca 2000 r., U. 1/00, OTK ZU Nr 5/2000, poz. 149; wyroki z: 26 listopada 1997 r., U. 6/96; OTK ZU Nr 5-6/1997, poz. 66; 22 grudnia 1997 r., K. 2/97, OTK ZU Nr 5-6/1997, poz. 72; 17 marca 1998 r., U. 23/97, OTK ZU Nr 2/1998, poz. 11; 12 maja 1998 r., U. 17/98, OTK ZU Nr 3/1998, poz. 34; 3 czerwca 1998 r., K. 34/97, OTK ZU Nr 4/1998, poz. 49; 17 listopada 1998 r., K. 42/97, OTK ZU Nr 7/1998, poz. 113; 22 czerwca 1999 r., K. 5/99, OTK ZU Nr 5/1999, poz. 100; 5 października 1999 r., U. 4/99, OTK ZU Nr 6/1999, poz. 118; 7 grudnia 1999 r., K. 6/99, OTK ZU Nr 7/1999, poz. 160; 24 października 2000 r., K. 12/00, OTK ZU Nr 7/2000, poz. 255; 19 marca 2001 r., K. 32/00, OTK ZU Nr 3/2001, poz. 50; 22 maja 2001 r., K. 37/00, OTK ZU Nr 4/2001, poz. 86).
W niniejszej sprawie wnioskodawca zakwestionował art. 418 kodeksu spółek handlowych dotyczący przymusowego wykupu akcji akcjonariuszy reprezentujących mniej niż 5% kapitału zakładowego przez nie więcej niż pięciu akcjonariuszy, posiadających łącznie nie mniej niż 90% kapitału zakładowego. Przepis ten ma zastosowanie do wykupu akcji wszystkich akcjonariuszy mniejszościowych, niezależnie od ich statusu pracowniczego w danej spółce akcyjnej. Kwestionowany przepis nie zawiera zatem regulacji, która dotyczy wyłącznie i bezpośrednio praw i interesów zawodowych i socjalnych ludzi pracy. Z tych względów nie można przyjąć, że kwestionowany we wniosku przepis dotyczy spraw objętych zakresem działania związku zawodowego w rozumieniu art. 191 ust. 2 Konstytucji.
Jednym z warunków wydania przez Trybunał Konstytucyjny wyroku, jako orzeczenia rozstrzygającego sprawę merytorycznie, jest spełnienie wszystkich przesłanek dopuszczalności wszczęcia postępowania, wśród nich – istnienie stosownego uprawnienia po stronie podmiotu występującego z wnioskiem, pytaniem prawnym lub skargą konstytucyjną. Wobec ustalenia, że związek zawodowy nie jest podmiotem uprawnionym do wystąpienia do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o zbadanie zgodności z Konstytucją art. 418 kodeksu spółek handlowych, Trybunał Konstytucyjny na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) postanowił jak w sentencji.