SK 12/08
-
Data orzeczenia:
-
Organ orzekający:
Powołane przepisy:
Dodatkowe informacje:
Pełny tekst orzeczenia
87/8/A/2010
POSTANOWIENIE
z dnia 4 października 2010 r.
Sygn. akt SK 12/08
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Andrzej Rzepliński – przewodniczący
Maria Gintowt-Jankowicz – sprawozdawca
Teresa Liszcz
Marek Mazurkiewicz
Mirosław Wyrzykowski,
po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 4 października 2010 r., skargi konstytucyjnej Elżbiety Żurawskiej o zbadanie zgodności:
art. 261 § 2 w związku z art. 394 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) w związku z art. 37 ust. 2 ustawy z dnia 5 lipca 1996 r. o doradztwie podatkowym (Dz. U. z 2008 r. Nr 73, poz. 443, ze zm.):
– w zakresie, w jakim nie ustanawia przesłanek zwolnienia przez sąd z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej doradcy podatkowego powołującego się na prawo odmowy odpowiedzi na pytanie podczas zeznań w charakterze świadka, z art. 2, art. 17 ust. 1, art. 31 ust. 3, art. 45 ust. 1, art. 49, art. 51 ust. 1 i 2, art. 77 ust. 2 Konstytucji,
– w zakresie, w jakim nie przewiduje trybu odwoławczego od postanowienia sądu o zwolnieniu od zachowania tajemnicy zawodowej doradcy podatkowego zeznającego jako świadek, z art. 2, art. 78, art. 176 ust. 1 Konstytucji,
p o s t a n a w i a:
na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070, z 2005 r. Nr 169, poz. 1417 oraz z 2009 r. Nr 56, poz. 459 i Nr 178, poz. 1375) umorzyć postępowanie ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
UZASADNIENIE
I
1. W skardze konstytucyjnej skarżąca Elżbieta Żurawska zarzuciła niezgodność art. 261 § 2 w związku z art. 394 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) w związku z art. 37 ust. 2 ustawy z dnia 5 lipca 1996 r. o doradztwie podatkowym (Dz. U. z 2008 r. Nr 73, poz. 443, ze zm.; dalej: ustawa o doradztwie podatkowym):
– w zakresie, w jakim nie ustanawia przesłanek zwolnienia przez sąd z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej doradcy podatkowego powołującego się na prawo odmowy odpowiedzi na pytanie podczas zeznań w charakterze świadka, z art. 2, art. 17 ust. 1, art. 31 ust. 3, art. 45 ust. 1, art. 49, art. 51 ust. 1 i 2, art. 77 ust. 2 Konstytucji,
– w zakresie, w jakim nie przewiduje trybu odwoławczego od postanowienia sądu o zwolnieniu od zachowania tajemnicy zawodowej doradcy podatkowego zeznającego jako świadek, z art. 2, art. 78, art. 176 ust. 1 Konstytucji.
Skarżąca dochodziła swoich praw w związku z następującym stanem faktycznym:
Wykonując zawód doradcy podatkowego, skarżąca została wezwana w charakterze świadka przez Sąd Rejonowy dla Warszawy Żoliborza, Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, w związku z czynnościami zawodowymi, jakie wykonywała na rzecz SHL Polska sp. z o.o. Na rozprawie 17 maja 2006 r. odmówiła składania zeznań, powołując się na tajemnicę zawodową wiążącą ją wobec strony procesu. Sąd rozpoznający sprawę zwolnił skarżącą z tajemnicy zawodowej i kontynuował przesłuchanie. Na postanowienie Sądu Rejonowego o zwolnieniu z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej skarżąca złożyła zażalenie, które zostało 17 maja 2006 r. odrzucone przez Sąd Rejonowy ze względu na regulację art. 394 § 1 k.p.c. Przepis ten nie przewiduje możliwości wniesienia zażalenia na postanowienie o zwolnieniu świadka z tajemnicy zawodowej. Skarżąca wniosła na powyższe rozstrzygnięcie zażalenie do Sądu Okręgowego w Warszawie. 6 września 2006 r. Sąd Okręgowy oddalił zażalenie, wskazując, że jest ono niezasadne.
Zdaniem skarżącej, jakkolwiek brak jest przepisu Konstytucji gwarantującego prawo do zachowania tajemnicy zawodowej, to jednak normę taką można dekodować ze wskazanych w skardze przepisów Konstytucji, które składają się na konstytucyjne prawo szczególnej ochrony komunikowania się w ramach wykonywania zawodu zaufania publicznego. Skarżąca odwołała się do uzasadnienia wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 22 listopada 2004 r., w sprawie o sygn. SK 64/03 (OTK ZU nr 10/A/2004, poz. 107), która dotyczyła tajemnicy zawodowej radców prawnych.
Skarżąca wskazuje na istniejącą, jej zdaniem, potrzebę określenia przez Trybunał Konstytucyjny znaczenia interesu publicznego dla sposobu wykonywania zawodów zaufania publicznego. Art. 17 ust. 1 Konstytucji wyodrębnia kategorię zawodów zaufania publicznego, które ze względu na interes publiczny wymagają szczególnych standardów przy ich wykonywaniu. Chociaż Konstytucja zasad tych nie precyzuje, to – zdaniem skarżącej – potrzebne jest dokonanie przez Trybunał analizy konstytucyjnych praw i obowiązków osób wykonujących zawody zaufania publicznego.
Spośród wskazanych wzorców kontroli istotne znaczenie ma art. 51 ust. 1 i 2 Konstytucji, który gwarantuje ochronę informacji dotyczących obywateli oraz zasady ich pozyskiwania przez państwo. Zdaniem skarżącej, analogicznej ochronie powinny podlegać informacje przekazane przez osoby zainteresowane przedstawicielom zawodów zaufania publicznego. Ochrona tajemnicy komunikowania się wynikająca z art. 49 Konstytucji, obejmuje również korzystanie z usług osób wykonujących zawód zaufania publicznego. Ponieważ z przepisów powyższych wynika gwarancja zachowania tajemnicy zawodowej, to jakiekolwiek wyjątki powinny być precyzyjnie sformułowane przez ustawodawcę, zgodnie z zasadą określoności prawa (art. 2 Konstytucji), a także odpowiadać regułom proporcjonalności wynikającym z art. 31 ust. 3 Konstytucji. W przepisach kodeksu postępowania cywilnego nie został ustanowiony tryb zwalniania z zachowania tajemnicy zawodowej, odmiennie niż w postępowaniu karnym.
Skarżąca podnosi, że pomimo wpadkowego charakteru rozstrzygnięcia o zwolnieniu świadka z tajemnicy zawodowej kwestia oceny przesłanek zwolnienia powinna podlegać standardom wynikającym z art. 45 Konstytucji. Rozstrzygnięcie sądu w tej sprawie powinno być poddane kontroli instancyjnej.
2. Pismem z 26 lutego 2009 r. stanowisko w sprawie zajął Marszałek Sejmu, którego zdaniem art. 261 § 2 w związku z art. 394 § 1 k.p.c., w związku z art. 37 ust. 2 ustawy o doradztwie podatkowym:
– w zakresie, w jakim nie ustanawia przesłanek zwolnienia przez sąd z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej doradcy podatkowego powołującego się na prawo odmowy odpowiedzi na pytanie podczas zeznań w charakterze świadka, jest zgodny z art. 2, art. 17 ust. 1, art. 31 ust. 3, art. 45 ust. 1, art. 49, art. 51 ust. 1 i 2, art. 77 ust. 2 Konstytucji,
– w zakresie, w jakim nie przewiduje trybu odwoławczego od postanowienia sądu o zwolnieniu od zachowania tajemnicy zawodowej doradcy podatkowego zeznającego w charakterze świadka, jest zgodny z art. 2, art. 78, art. 176 ust. 1 Konstytucji.
Uzasadniając swoje stanowisko, Marszałek Sejmu powołał się na następujące argumenty:
Zasadniczą wątpliwość w sprawie budzi kwestia dopuszczalności skargi w niniejszej sprawie, ze względu na brak naruszonego konstytucyjnego prawa wolności lub obowiązku. Wbrew twierdzeniom skarżącej z wyroku Trybunału w sprawie o sygn. SK 64/03 nie wynika istnienie konstytucyjnego prawa do zachowania tajemnicy zawodowej. Prawo takie nie może być wywodzone ze wskazanych w skardze przepisów Konstytucji. Z wyroku tego wynika, że tajemnica zawodowa przedstawicieli zawodów zaufania publicznego ma charakter obowiązku rangi ustawowej. W tej sytuacji żadne prawo konstytucyjne skarżącej nie zostało naruszone postanowieniem sądu o zwolnieniu jej z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej.
Zdaniem Marszałka Sejmu, przesłanki oraz tryb zwalniania świadka z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej zostały określone w kodeksie postępowania cywilnego, ponieważ jeśli złożenie zeznania miałoby być połączone z pogwałceniem istotnej tajemnicy zawodowej, sąd nie może zwolnić świadka z obowiązku zachowania tej tajemnicy. Oceny tej dokonuje sąd prowadzący postępowanie i w drodze postanowienia na podstawie art. 354 k.p.c. może zwolnić świadka z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej.
Brak możliwości wniesienia zażalenia na postanowienie sądu zwalniające z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej nie może być uznany za naruszający art. 2, art. 78 oraz art. 176 ust. 1 Konstytucji. Ustawodawca nie przewidział w art. 394 § 1 k.p.c. takiego zażalenia, co jest zgodne z art. 78 Konstytucji, który dopuszcza wyjątki od zasady zaskarżania orzeczeń wydanych w pierwszej instancji.
3. Prokurator Generalny w piśmie z 20 listopada 2009 r. zajął stanowisko, że postępowanie w sprawie podlega umorzeniu z uwagi na niedopuszczalność wydania orzeczenia. W uzasadnieniu swojego stanowiska Prokurator Generalny powołał następujące argumenty:
Skarga konstytucyjna jest nadzwyczajnym środkiem prawnym służącym ochronie praw i wolności konstytucyjnych, jej przedmiotem, zgodnie z art. 79 Konstytucji, może być jedynie przepis, który narusza konstytucyjne uprawnienia. Ustawa z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) nakłada na podmiot występujący ze skargą obowiązek wskazania, jakie konstytucyjne prawa i wolności i w jaki sposób zostały naruszone oraz obowiązek uzasadnienia skargi. W wypadku braku wykazania naruszonego prawa o charakterze konstytucyjnym albo gdy konstytucyjne prawo nie istnieje, zachodzi przesłanka niedopuszczalności wydania przez Trybunał orzeczenia.
W niniejszej sprawie, wbrew stanowisku skarżącej, nie można wskazać prawa o charakterze konstytucyjnym. W wyroku w sprawie o sygn. SK 64/03 Trybunał stwierdził, że brak jest możliwości skonstruowania konstytucyjnego prawa do zachowania tajemnicy zawodowej z tytułu wykonywania zawodu radcy prawnego. Stanowisko to zostało potwierdzone w wyroku z 2 lipca 2007 r. w sprawie o sygn. K 41/05 (OTK ZU nr 7/A/2007, poz. 72). W tym orzeczeniu Trybunał odniósł się do kwestii wzorca wynikającego z art. 45 ust. 1 Konstytucji, który nie był podstawą kontroli w sprawie o sygn. SK 64/03. Prawo do rzetelnego procesu wiąże się z uprawnieniem do korzystania z profesjonalnej pomocy prawnej, jednakże nie obejmuje prawa osób wykonujących zawody zaufania publicznego do zachowania tajemnicy zawodowej. Podstawy konstytucyjnego prawa w tym zakresie nie może też stanowić art. 77 ust. 2 Konstytucji, który stanowi dopełnienie prawa do sądu. Jakkolwiek oba wskazane orzeczenia Trybunału dotyczyły problemu prawa radców prawnych do zachowania tajemnicy zawodowej, to argumenty podniesione przez TK zachowują aktualność również w stosunku do doradców podatkowych, którzy świadczą pomoc prawną, chociaż ograniczoną jedynie do sfery prawa podatkowego.
Również zarzut naruszenia przez zaskarżone przepisy zasady poprawnej legislacji wynikającej z art. 2 Konstytucji jest chybiony, ponieważ z przepisu tego nie można wywieść prawa podmiotowego.
Brak konstytucyjnego prawa do poszanowania tajemnicy zawodowej doradcy podatkowego uzasadnia umorzenie postępowania z uwagi na niedopuszczalność orzekania.
Natomiast zarzut braku trybu odwoławczego od postanowienia sądu zwalniającego z tajemnicy zawodowej nie został przez skarżącą uzasadniony, co powoduje konieczność umorzenia postępowania również w tym zakresie.
II
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Przedmiotem skargi konstytucyjnej są art. 261 § 2 oraz art. 394 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) w związku z art. 37 ust. 2 ustawy z dnia 5 lipca 1996 r. o doradztwie podatkowym (Dz. U. z 2008 r. Nr 73, poz. 443, ze zm.; dalej: ustawa o doradztwie podatkowym).
Art. 261 § 2 k.p.c. stanowi: „Świadek może odmówić odpowiedzi na zadane mu pytanie, jeżeli zeznanie mogłoby narazić jego lub jego bliskich, wymienionych w paragrafie poprzedzającym, na odpowiedzialność karną, hańbę lub dotkliwą i bezpośrednią szkodę majątkową albo jeżeli zeznanie miałoby być połączone z pogwałceniem istotnej tajemnicy zawodowej. Duchowny może odmówić zeznań co do faktów powierzonych mu na spowiedzi”.
Natomiast art. 394 § 1 k.p.c. określa kwestię dopuszczalności zaskarżania w drodze zażalenia postanowień wydawanych przez sąd w postępowaniu cywilnym. Jako zasadę stanowi, że zażalenie przysługuje na postanowienie sądu pierwszej instancji kończące postępowanie oraz wymienione w tym przepisie enumeratywnie inne postanowienia. Przepis ten nie daje możliwości wniesienia zażalenia na postanowienie sądu o zwolnieniu świadka z obowiązku zachowania istotnej tajemnicy zawodowej.
Dla określenia zakresu zaskarżenia w niniejszej sprawie ważna jest treść powołanego jako związkowy przedmiot skargi art. 37 ust. 2 ustawy o doradztwie podatkowym, który stanowi, że: „Doradca podatkowy nie może być przesłuchiwany jako świadek co do faktów i informacji, na które rozciąga się obowiązek, o którym mowa w ust. 1, chyba że został zwolniony od tego obowiązku w trybie określonym odrębnymi ustawami”. Obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej obejmuje, zgodnie z art. 37 ust. 1 ustawy o doradztwie podatkowym, fakty i informacje, z którymi doradca zapoznał się w związku z wykonywaniem zawodu.
Zarzuty skargi konstytucyjnej dotyczą braku określenia w kodeksie postępowania cywilnego przesłanek zwolnienia przez sąd doradcy podatkowego zeznającego w charakterze świadka z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej oraz niemożności wniesienia środka odwoławczego od postanowienia sądu pierwszej instancji o zwolnieniu takiej osoby z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej. Nie obejmują natomiast innych przesłanek odmowy odpowiedzi na pytania określonych w art. 261 § 2 k.p.c.
2. Skarga konstytucyjna stanowi nadzwyczajny środek ochrony konstytucyjnych praw i wolności, a jej wniesienie uwarunkowane zostało spełnieniem wielu wymogów wynikających z art. 79 ust. 1 Konstytucji, sprecyzowanych w ustawie z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK). Zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji „Każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo, na zasadach określonych w ustawie, wnieść skargę do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji”. Przyjęty model skargi konstytucyjnej przesądza, że ma ona charakter konkretnego, subsydiarnego, a przede wszystkim konstytucyjnego środka ochrony wolności i praw. Oznacza to co do zasady, że przesłanką dopuszczalności złożenia skargi konstytucyjnej nie jest każde naruszenie Konstytucji, ale tylko naruszenie wyrażonych w niej wolności lub praw człowieka i obywatela, z których wynikają przysługujące skarżącemu konstytucyjne prawa podmiotowe. Skarga konstytucyjna winna zatem zawierać przede wszystkim wskazanie, które z określonych w Konstytucji wolności lub praw zostały naruszone oraz określenie sposobu tego naruszenia. Powyższy wymóg został jednoznacznie sprecyzowany w art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK, zgodnie z którym w skardze konstytucyjnej skarżący winien wskazać, „jakie konstytucyjne wolności lub prawa, i w jaki sposób – zdaniem skarżącego – zostały naruszone”. Wynika stąd, że zarzut naruszenia konstytucyjnych wolności lub praw powinien być skonkretyzowany przez skarżącego (zob. np. postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z 18 listopada 2008 r., sygn. SK 23/06, OTK ZU nr 9/A/2008, poz. 166).
Z art. 79 Konstytucji wynika m.in. obowiązek ustalenia, czy na podstawie zaskarżonego przepisu zapadło ostateczne orzeczenie sądu lub organu administracji publicznej. Niespełnienie tego wymogu skutkuje umorzeniem postępowania ze względu na niedopuszczalność orzekania (zob. postanowienie TK z 27 maja 2008 r., sygn. SK 18/07, OTK ZU nr 4/A/2008, poz. 74).
Biorąc pod uwagę wskazane przesłanki dopuszczalności rozpoznania skargi konstytucyjnej, Trybunał Konstytucyjny uznał za konieczne zbadanie spełnienia tych przesłanek w niniejszej sprawie. W orzecznictwie Trybunału niejednokrotnie zwracano uwagę, że możliwość badania warunków dopuszczalności skargi konstytucyjnej istnieje na każdym etapie postępowania, a więc również po przekazaniu do merytorycznego rozpoznania (zob. postanowienie TK z 1 marca 2010 r., sygn. SK 29/08, OTK ZU nr 3/A/2010, poz. 29 i wskazane tam orzecznictwo).
3. Skarżąca określiła jako naruszone w jej sprawie konstytucyjne prawo do szczególnej ochrony tajemnicy zawodowej osoby wykonującej zawód zaufania publicznego, jednocześnie przyznając, że brak jest możliwości wskazania przepisu Konstytucji, który stanowi podstawę takiego prawa podmiotowego. Prawo powyższe ma wynikać z łącznej interpretacji wskazanych w skardze podstaw kontroli konstytucyjności, tj. art. 2, art. 17 ust. 1, art. 31 ust. 3, art. 45 ust. 1, art. 49, art. 51 ust. 1 i 2, art. 77 ust. 2 Konstytucji.
Trybunał Konstytucyjny potwierdza wyrażoną w dotychczasowym orzecznictwie możliwość wyprowadzenia konstytucyjnego prawa z treści kilku przepisów Konstytucji, jeżeli zawierają one elementy, które w sposób spójny mogą tworzyć normę skierowaną do określonego adresata (por. wyrok TK z 22 listopada 2004 r., sygn. SK 64/03, OTK ZU nr 10/A/2004, poz. 107).
Równocześnie jednak należy podkreślić, iż w dorobku orzeczniczym Trybunału Konstytucyjnego ustalono, że zachowanie tajemnicy zawodowej osób wykonujących zawód zaufania publicznego nie ma charakteru konstytucyjnego (przede wszystkim wyrok TK w sprawie o sygn. SK 64/03). Jakkolwiek powyższy wyrok dotyczył ochrony tajemnicy zawodowej radców prawnych w postępowaniu karnym, to jednak zawarte w nim rozważania znajdują zastosowanie również w niniejszej sprawie. Po pierwsze, ze względu na przynależność doradców podatkowych oraz radców prawnych do zawodów zaufania publicznego, a także fakt, iż obie profesje wiążą się z udzielaniem pomocy prawnej. Po drugie, wyrok w sprawie o sygn. SK 64/03 zawiera ocenę charakteru tajemnicy zawodowej, sformułowaną niezależnie od oceny przesłanek jej uchylenia w danym rodzaju postępowania, a konstytucyjne podstawy kontroli są w znacznym zakresie tożsame z rozpatrywaną skargą (art. 2, art. 17, art. 31 ust. 3, art. 45 ust. 1, art. 49, art. 51 ust. 2). Powołane w niniejszej sprawie poza wskazanymi powyżej, jako dodatkowe wzorce, art. 51 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji również nie pozwalają na zrekonstruowanie konstytucyjnego prawa do zachowania tajemnicy zawodowej osób wykonujących zawód zaufania publicznego, in concreto doradców podatkowych.
Art. 51 ust. 1 Konstytucji stanowi gwarancję ochrony danych osobowych i mógłby znaleźć zastosowanie w stosunku do klientów doradców podatkowych, którzy powierzają takim osobom informacje o charakterze chronionym.
Natomiast art. 77 ust. 2 wyraża zakaz zamykania drogi sądowej do ochrony naruszonych praw i wolności. Stanowi z jednej strony dopełnienie prawa do sądu wyrażonego w art. 45 Konstytucji. Natomiast z drugiej strony ma charakter gwarancyjny dla realizacji wyrażonej w art. 77 ust. 1 Konstytucji zasady odpowiedzialności odszkodowawczej władz publicznych za działania niezgodne z prawem. Z powyższych względów także ten przepis nie daje podstaw do rekonstrukcji konstytucyjnego prawa do zachowania tajemnicy zawodowej.
W wyroku z 22 listopada 2004 r. o sygn. SK 64/03, Trybunał wskazał, że z art. 17 Konstytucji nie wynika konstytucyjne prawo do zachowania tajemnicy zawodowej. Sam fakt przynależności do korporacji zawodowej nie może stanowić podstawy praw konstytucyjnych. Zachowanie tajemnicy zawodowej mieści się w należytym wykonywaniu zawodu zaufania publicznego, nie jest jednak uprawnieniem ani obowiązkiem o charakterze konstytucyjnym. Jest to natomiast ustawowy obowiązek osoby wykonującej zawód zaufania publicznego, wprowadzony w celu ochrony interesów klientów korzystających z usług takich osób. Taką samą funkcję mają spełniać przewidziane w postępowaniu administracyjnym, cywilnym i karnym rozwiązania proceduralne, różniące się zakresem i przesłankami zastosowania, które umożliwiają świadkowi uchylenie się od odpowiedzi na pytanie albo odmowę złożenia zeznań ze względu na konieczność zachowania tajemnicy zawodowej.
4. W sprawie rozpatrywanej skargi nie został także spełniony wymóg wynikający z art. 79 Konstytucji, który stanowi m.in., że przedmiotem skargi konstytucyjnej może być tylko przepis prawa, na podstawie którego sąd orzekł ostatecznie o prawach lub obowiązkach skarżącego.
W sprawie będącej podstawą wniesienia skargi konstytucyjnej skarżąca, wykonująca zawód doradcy podatkowego, została wezwana w postępowaniu cywilnym przez sąd rejonowy do złożenia zeznań w charakterze świadka. W trakcie przesłuchania skorzystała z prawa do odmowy odpowiedzi na pytanie dotyczące obrotu dokumentów strony pozwanej (swego zleceniodawcy). Powołała się przy tym na tajemnicę zawodową, która chroni jej wiedzę o sprawach klientów. Sąd rejonowy prowadzący postępowanie postanowił o zwolnieniu skarżącej z tajemnicy zawodowej. To postanowienie zostało wydane na rozprawie i ujęte w protokole, bez spisywania odrębnej sentencji oraz bez wskazania podstawy prawnej rozstrzygnięcia. Skarżąca złożyła na to postanowienie zażalenie, które zostało odrzucone przez sąd rejonowy podczas tej samej rozprawy. W lakonicznym uzasadnieniu postanowienia odrzucającego zażalenie wskazane zostały art. 37 ust. 1 i 2 ustawy o doradztwie podatkowym, które regulują kwestię tajemnicy zawodowej doradców podatkowych oraz art. 261 § 2 k.p.c. wprowadzający prawo odmowy odpowiedzi na konkretne pytania. Równocześnie wymienione zostały przepisy proceduralne zawarte w kodeksie postępowania cywilnego dotyczące możliwości wnoszenia zażalenia (art. 394 § 1) oraz odrzucenia niedopuszczalnego zażalenia (art. 370 w związku z art. 397 § 2). W swoim uzasadnieniu sąd jednak nie wskazał, na jakiej podstawie wydał postanowienie o zwolnieniu skarżącej z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej.
Skarżąca wniosła zażalenie na postanowienie sądu rejonowego o odrzuceniu jej zażalenia, które rozpatrywał sąd okręgowy. Również w postanowieniu tego sądu oddalającym zażalenie ograniczono się do przytoczenia art. 394 § 1 k.p.c. oraz art. 385 k.p.c. w związku z art. 397 § 2 k.p.c. Z pierwszego ze wskazanych przepisów wynika brak możliwości zaskarżenia zażaleniem postanowienia o zwolnieniu świadka z tajemnicy zawodowej. Natomiast dwa pozostałe przepisy nakazują oddalenie przez sąd drugiej instancji bezzasadnego zażalenia.
Analiza wskazanych przez skarżącą przepisów – wybranych spośród przytoczonych w postanowieniu sądu rejonowego odrzucającym zażalenie – potwierdza, że nie mogą one stanowić w postępowaniu cywilnym podstawy zwolnienia świadka z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej.
Art. 37 ust. 2 ustawy o doradztwie podatkowym wprowadza generalny zakaz przesłuchiwania doradcy podatkowego jako świadka co do faktów i informacji objętych tajemnicą zawodową. Przewiduje jedynie możliwość wprowadzenia w odrębnych ustawach trybu zwolnienia z obowiązku zachowania tej tajemnicy. Treść art. 37 ust. 2 jednoznacznie wskazuje, że przepis ten nie może stanowić podstawy do zwolnienia doradcy podatkowego z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej.
Podstawy takiej nie wprowadza również zakwestionowany w niniejszej sprawie art. 261 § 2 k.p.c., który pozwala świadkowi odmówić odpowiedzi na pytanie, gdyby złożenie zeznania prowadziło do ujawnienia istotnej tajemnicy zawodowej. A zatem nie ulega wątpliwości, że sąd prowadzący postępowanie cywilne nie ma możliwości zwolnienia świadka z obowiązku zachowania istotnej tajemnicy zawodowej.
Pismo Biura Orzecznictwa Sądu Najwyższego, jakie Trybunał Konstytucyjny uzyskał w odpowiedzi na pytanie dotyczące praktyki orzeczniczej sądów powszechnych, potwierdza, że nie ma podstawy prawnej do wydania postanowienia w przedmiocie nieuwzględnienia odmowy odpowiedzi na pytanie skierowane do świadka. Przepisy kodeksu postępowania cywilnego nie przewidują bowiem trybu zwolnienia świadka z tajemnicy zawodowej. Na tę okoliczność zwracają także uwagę przedstawiciele nauki prawa (por. M. Uliasz, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, Warszawa 2008, s. 381; Ł. Błaszczak i in., Dowody w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2010, s. 461).
Z kolei nie można podzielić stanowiska Marszałka Sejmu, że podstawę zwolnienia świadka przez sąd z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej miałby stanowić art. 354 k.p.c. Przepis ten określa jedynie, że postanowienie stanowi formę proceduralną rozstrzygnięcia sądu w sytuacji, jeżeli kodeks postępowania cywilnego nie przewiduje wydania wyroku ani nakazu zapłaty.
Prawidłowa wykładnia zaskarżonych przepisów wskazuje, że ustawodawca w postępowaniu cywilnym zagwarantował świadkowi wykonującemu zawód zaufania publicznego poszanowanie obowiązku zachowania istotnej tajemnicy zawodowej przez prawo odmowy odpowiedzi na konkretne pytania w trakcie składania zeznań.
W sytuacji, gdy brak jest podstawy prawnej do wydania przez sąd postanowienia o zwolnieniu świadka z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej, jest rzeczą zrozumiałą, że kodeks postępowania cywilnego nie określa ani przesłanek takiego zwolnienia, ani nie przewiduje możliwości wnoszenia na postanowienie w tym przedmiocie środków odwoławczych.
Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że w istocie przedmiotem skargi nie są wskazane w petitum przepisy, ale budzący poważne wątpliwości sposób ich zastosowania w konkretnej sprawie. Jednakże ocena rozstrzygnięcia, jakie wydał sąd w stosunku do skarżącej, pozostaje poza kognicją Trybunału, który jest „sądem prawa”. Dlatego nie ma możliwości ustalania znaczenia przepisów oraz odnoszenia ich do rozstrzygania spraw indywidualnych, ponieważ leży to w kompetencji sądów (zob. wyrok z 19 października 1999 r., sygn. SK 4/99, OTK ZU nr 6/1999, poz. 119). W postanowieniu z 21 czerwca 1999 r., sygn. Ts 56/99 (OTK ZU nr 6/1999, poz. 143), Trybunał Konstytucyjny wskazał, że: „przedmiotem badania Trybunału Konstytucyjnego przy rozpoznawaniu skargi konstytucyjnej nie są akty stosowania prawa, a więc prawomocne orzeczenia lub ostateczne decyzje zapadłe w indywidualnych sprawach, lecz wyłącznie akty normatywne, na podstawie których rozstrzygnięcia te zostały wydane”.
Dotychczasowe ustalenia prowadzą do wniosku, że w niniejszej sprawie nie zrealizowano podstawowych przesłanek skargi konstytucyjnej, będącej środkiem ochrony wolności i praw określonych w Konstytucji. Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego wskazuje, że nie istnieje konstytucyjne prawo ochrony tajemnicy zawodowej osób wykonujących zawód zaufania publicznego. Ponadto skarżąca nie wykazała, że ostateczne orzeczenie sądu w jej sprawie zapadło na podstawie kwestionowanych przepisów. Dlatego zgodnie z art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK wydanie wyroku w niniejszej sprawie należy uznać za niedopuszczalne.
Biorąc pod uwagę wszystkie okoliczności sprawy, Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.
POSTANOWIENIE
z dnia 4 października 2010 r.
Sygn. akt SK 12/08
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Andrzej Rzepliński – przewodniczący
Maria Gintowt-Jankowicz – sprawozdawca
Teresa Liszcz
Marek Mazurkiewicz
Mirosław Wyrzykowski,
po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 4 października 2010 r., skargi konstytucyjnej Elżbiety Żurawskiej o zbadanie zgodności:
art. 261 § 2 w związku z art. 394 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) w związku z art. 37 ust. 2 ustawy z dnia 5 lipca 1996 r. o doradztwie podatkowym (Dz. U. z 2008 r. Nr 73, poz. 443, ze zm.):
– w zakresie, w jakim nie ustanawia przesłanek zwolnienia przez sąd z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej doradcy podatkowego powołującego się na prawo odmowy odpowiedzi na pytanie podczas zeznań w charakterze świadka, z art. 2, art. 17 ust. 1, art. 31 ust. 3, art. 45 ust. 1, art. 49, art. 51 ust. 1 i 2, art. 77 ust. 2 Konstytucji,
– w zakresie, w jakim nie przewiduje trybu odwoławczego od postanowienia sądu o zwolnieniu od zachowania tajemnicy zawodowej doradcy podatkowego zeznającego jako świadek, z art. 2, art. 78, art. 176 ust. 1 Konstytucji,
p o s t a n a w i a:
na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070, z 2005 r. Nr 169, poz. 1417 oraz z 2009 r. Nr 56, poz. 459 i Nr 178, poz. 1375) umorzyć postępowanie ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
UZASADNIENIE
I
1. W skardze konstytucyjnej skarżąca Elżbieta Żurawska zarzuciła niezgodność art. 261 § 2 w związku z art. 394 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) w związku z art. 37 ust. 2 ustawy z dnia 5 lipca 1996 r. o doradztwie podatkowym (Dz. U. z 2008 r. Nr 73, poz. 443, ze zm.; dalej: ustawa o doradztwie podatkowym):
– w zakresie, w jakim nie ustanawia przesłanek zwolnienia przez sąd z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej doradcy podatkowego powołującego się na prawo odmowy odpowiedzi na pytanie podczas zeznań w charakterze świadka, z art. 2, art. 17 ust. 1, art. 31 ust. 3, art. 45 ust. 1, art. 49, art. 51 ust. 1 i 2, art. 77 ust. 2 Konstytucji,
– w zakresie, w jakim nie przewiduje trybu odwoławczego od postanowienia sądu o zwolnieniu od zachowania tajemnicy zawodowej doradcy podatkowego zeznającego jako świadek, z art. 2, art. 78, art. 176 ust. 1 Konstytucji.
Skarżąca dochodziła swoich praw w związku z następującym stanem faktycznym:
Wykonując zawód doradcy podatkowego, skarżąca została wezwana w charakterze świadka przez Sąd Rejonowy dla Warszawy Żoliborza, Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, w związku z czynnościami zawodowymi, jakie wykonywała na rzecz SHL Polska sp. z o.o. Na rozprawie 17 maja 2006 r. odmówiła składania zeznań, powołując się na tajemnicę zawodową wiążącą ją wobec strony procesu. Sąd rozpoznający sprawę zwolnił skarżącą z tajemnicy zawodowej i kontynuował przesłuchanie. Na postanowienie Sądu Rejonowego o zwolnieniu z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej skarżąca złożyła zażalenie, które zostało 17 maja 2006 r. odrzucone przez Sąd Rejonowy ze względu na regulację art. 394 § 1 k.p.c. Przepis ten nie przewiduje możliwości wniesienia zażalenia na postanowienie o zwolnieniu świadka z tajemnicy zawodowej. Skarżąca wniosła na powyższe rozstrzygnięcie zażalenie do Sądu Okręgowego w Warszawie. 6 września 2006 r. Sąd Okręgowy oddalił zażalenie, wskazując, że jest ono niezasadne.
Zdaniem skarżącej, jakkolwiek brak jest przepisu Konstytucji gwarantującego prawo do zachowania tajemnicy zawodowej, to jednak normę taką można dekodować ze wskazanych w skardze przepisów Konstytucji, które składają się na konstytucyjne prawo szczególnej ochrony komunikowania się w ramach wykonywania zawodu zaufania publicznego. Skarżąca odwołała się do uzasadnienia wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 22 listopada 2004 r., w sprawie o sygn. SK 64/03 (OTK ZU nr 10/A/2004, poz. 107), która dotyczyła tajemnicy zawodowej radców prawnych.
Skarżąca wskazuje na istniejącą, jej zdaniem, potrzebę określenia przez Trybunał Konstytucyjny znaczenia interesu publicznego dla sposobu wykonywania zawodów zaufania publicznego. Art. 17 ust. 1 Konstytucji wyodrębnia kategorię zawodów zaufania publicznego, które ze względu na interes publiczny wymagają szczególnych standardów przy ich wykonywaniu. Chociaż Konstytucja zasad tych nie precyzuje, to – zdaniem skarżącej – potrzebne jest dokonanie przez Trybunał analizy konstytucyjnych praw i obowiązków osób wykonujących zawody zaufania publicznego.
Spośród wskazanych wzorców kontroli istotne znaczenie ma art. 51 ust. 1 i 2 Konstytucji, który gwarantuje ochronę informacji dotyczących obywateli oraz zasady ich pozyskiwania przez państwo. Zdaniem skarżącej, analogicznej ochronie powinny podlegać informacje przekazane przez osoby zainteresowane przedstawicielom zawodów zaufania publicznego. Ochrona tajemnicy komunikowania się wynikająca z art. 49 Konstytucji, obejmuje również korzystanie z usług osób wykonujących zawód zaufania publicznego. Ponieważ z przepisów powyższych wynika gwarancja zachowania tajemnicy zawodowej, to jakiekolwiek wyjątki powinny być precyzyjnie sformułowane przez ustawodawcę, zgodnie z zasadą określoności prawa (art. 2 Konstytucji), a także odpowiadać regułom proporcjonalności wynikającym z art. 31 ust. 3 Konstytucji. W przepisach kodeksu postępowania cywilnego nie został ustanowiony tryb zwalniania z zachowania tajemnicy zawodowej, odmiennie niż w postępowaniu karnym.
Skarżąca podnosi, że pomimo wpadkowego charakteru rozstrzygnięcia o zwolnieniu świadka z tajemnicy zawodowej kwestia oceny przesłanek zwolnienia powinna podlegać standardom wynikającym z art. 45 Konstytucji. Rozstrzygnięcie sądu w tej sprawie powinno być poddane kontroli instancyjnej.
2. Pismem z 26 lutego 2009 r. stanowisko w sprawie zajął Marszałek Sejmu, którego zdaniem art. 261 § 2 w związku z art. 394 § 1 k.p.c., w związku z art. 37 ust. 2 ustawy o doradztwie podatkowym:
– w zakresie, w jakim nie ustanawia przesłanek zwolnienia przez sąd z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej doradcy podatkowego powołującego się na prawo odmowy odpowiedzi na pytanie podczas zeznań w charakterze świadka, jest zgodny z art. 2, art. 17 ust. 1, art. 31 ust. 3, art. 45 ust. 1, art. 49, art. 51 ust. 1 i 2, art. 77 ust. 2 Konstytucji,
– w zakresie, w jakim nie przewiduje trybu odwoławczego od postanowienia sądu o zwolnieniu od zachowania tajemnicy zawodowej doradcy podatkowego zeznającego w charakterze świadka, jest zgodny z art. 2, art. 78, art. 176 ust. 1 Konstytucji.
Uzasadniając swoje stanowisko, Marszałek Sejmu powołał się na następujące argumenty:
Zasadniczą wątpliwość w sprawie budzi kwestia dopuszczalności skargi w niniejszej sprawie, ze względu na brak naruszonego konstytucyjnego prawa wolności lub obowiązku. Wbrew twierdzeniom skarżącej z wyroku Trybunału w sprawie o sygn. SK 64/03 nie wynika istnienie konstytucyjnego prawa do zachowania tajemnicy zawodowej. Prawo takie nie może być wywodzone ze wskazanych w skardze przepisów Konstytucji. Z wyroku tego wynika, że tajemnica zawodowa przedstawicieli zawodów zaufania publicznego ma charakter obowiązku rangi ustawowej. W tej sytuacji żadne prawo konstytucyjne skarżącej nie zostało naruszone postanowieniem sądu o zwolnieniu jej z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej.
Zdaniem Marszałka Sejmu, przesłanki oraz tryb zwalniania świadka z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej zostały określone w kodeksie postępowania cywilnego, ponieważ jeśli złożenie zeznania miałoby być połączone z pogwałceniem istotnej tajemnicy zawodowej, sąd nie może zwolnić świadka z obowiązku zachowania tej tajemnicy. Oceny tej dokonuje sąd prowadzący postępowanie i w drodze postanowienia na podstawie art. 354 k.p.c. może zwolnić świadka z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej.
Brak możliwości wniesienia zażalenia na postanowienie sądu zwalniające z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej nie może być uznany za naruszający art. 2, art. 78 oraz art. 176 ust. 1 Konstytucji. Ustawodawca nie przewidział w art. 394 § 1 k.p.c. takiego zażalenia, co jest zgodne z art. 78 Konstytucji, który dopuszcza wyjątki od zasady zaskarżania orzeczeń wydanych w pierwszej instancji.
3. Prokurator Generalny w piśmie z 20 listopada 2009 r. zajął stanowisko, że postępowanie w sprawie podlega umorzeniu z uwagi na niedopuszczalność wydania orzeczenia. W uzasadnieniu swojego stanowiska Prokurator Generalny powołał następujące argumenty:
Skarga konstytucyjna jest nadzwyczajnym środkiem prawnym służącym ochronie praw i wolności konstytucyjnych, jej przedmiotem, zgodnie z art. 79 Konstytucji, może być jedynie przepis, który narusza konstytucyjne uprawnienia. Ustawa z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) nakłada na podmiot występujący ze skargą obowiązek wskazania, jakie konstytucyjne prawa i wolności i w jaki sposób zostały naruszone oraz obowiązek uzasadnienia skargi. W wypadku braku wykazania naruszonego prawa o charakterze konstytucyjnym albo gdy konstytucyjne prawo nie istnieje, zachodzi przesłanka niedopuszczalności wydania przez Trybunał orzeczenia.
W niniejszej sprawie, wbrew stanowisku skarżącej, nie można wskazać prawa o charakterze konstytucyjnym. W wyroku w sprawie o sygn. SK 64/03 Trybunał stwierdził, że brak jest możliwości skonstruowania konstytucyjnego prawa do zachowania tajemnicy zawodowej z tytułu wykonywania zawodu radcy prawnego. Stanowisko to zostało potwierdzone w wyroku z 2 lipca 2007 r. w sprawie o sygn. K 41/05 (OTK ZU nr 7/A/2007, poz. 72). W tym orzeczeniu Trybunał odniósł się do kwestii wzorca wynikającego z art. 45 ust. 1 Konstytucji, który nie był podstawą kontroli w sprawie o sygn. SK 64/03. Prawo do rzetelnego procesu wiąże się z uprawnieniem do korzystania z profesjonalnej pomocy prawnej, jednakże nie obejmuje prawa osób wykonujących zawody zaufania publicznego do zachowania tajemnicy zawodowej. Podstawy konstytucyjnego prawa w tym zakresie nie może też stanowić art. 77 ust. 2 Konstytucji, który stanowi dopełnienie prawa do sądu. Jakkolwiek oba wskazane orzeczenia Trybunału dotyczyły problemu prawa radców prawnych do zachowania tajemnicy zawodowej, to argumenty podniesione przez TK zachowują aktualność również w stosunku do doradców podatkowych, którzy świadczą pomoc prawną, chociaż ograniczoną jedynie do sfery prawa podatkowego.
Również zarzut naruszenia przez zaskarżone przepisy zasady poprawnej legislacji wynikającej z art. 2 Konstytucji jest chybiony, ponieważ z przepisu tego nie można wywieść prawa podmiotowego.
Brak konstytucyjnego prawa do poszanowania tajemnicy zawodowej doradcy podatkowego uzasadnia umorzenie postępowania z uwagi na niedopuszczalność orzekania.
Natomiast zarzut braku trybu odwoławczego od postanowienia sądu zwalniającego z tajemnicy zawodowej nie został przez skarżącą uzasadniony, co powoduje konieczność umorzenia postępowania również w tym zakresie.
II
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Przedmiotem skargi konstytucyjnej są art. 261 § 2 oraz art. 394 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) w związku z art. 37 ust. 2 ustawy z dnia 5 lipca 1996 r. o doradztwie podatkowym (Dz. U. z 2008 r. Nr 73, poz. 443, ze zm.; dalej: ustawa o doradztwie podatkowym).
Art. 261 § 2 k.p.c. stanowi: „Świadek może odmówić odpowiedzi na zadane mu pytanie, jeżeli zeznanie mogłoby narazić jego lub jego bliskich, wymienionych w paragrafie poprzedzającym, na odpowiedzialność karną, hańbę lub dotkliwą i bezpośrednią szkodę majątkową albo jeżeli zeznanie miałoby być połączone z pogwałceniem istotnej tajemnicy zawodowej. Duchowny może odmówić zeznań co do faktów powierzonych mu na spowiedzi”.
Natomiast art. 394 § 1 k.p.c. określa kwestię dopuszczalności zaskarżania w drodze zażalenia postanowień wydawanych przez sąd w postępowaniu cywilnym. Jako zasadę stanowi, że zażalenie przysługuje na postanowienie sądu pierwszej instancji kończące postępowanie oraz wymienione w tym przepisie enumeratywnie inne postanowienia. Przepis ten nie daje możliwości wniesienia zażalenia na postanowienie sądu o zwolnieniu świadka z obowiązku zachowania istotnej tajemnicy zawodowej.
Dla określenia zakresu zaskarżenia w niniejszej sprawie ważna jest treść powołanego jako związkowy przedmiot skargi art. 37 ust. 2 ustawy o doradztwie podatkowym, który stanowi, że: „Doradca podatkowy nie może być przesłuchiwany jako świadek co do faktów i informacji, na które rozciąga się obowiązek, o którym mowa w ust. 1, chyba że został zwolniony od tego obowiązku w trybie określonym odrębnymi ustawami”. Obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej obejmuje, zgodnie z art. 37 ust. 1 ustawy o doradztwie podatkowym, fakty i informacje, z którymi doradca zapoznał się w związku z wykonywaniem zawodu.
Zarzuty skargi konstytucyjnej dotyczą braku określenia w kodeksie postępowania cywilnego przesłanek zwolnienia przez sąd doradcy podatkowego zeznającego w charakterze świadka z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej oraz niemożności wniesienia środka odwoławczego od postanowienia sądu pierwszej instancji o zwolnieniu takiej osoby z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej. Nie obejmują natomiast innych przesłanek odmowy odpowiedzi na pytania określonych w art. 261 § 2 k.p.c.
2. Skarga konstytucyjna stanowi nadzwyczajny środek ochrony konstytucyjnych praw i wolności, a jej wniesienie uwarunkowane zostało spełnieniem wielu wymogów wynikających z art. 79 ust. 1 Konstytucji, sprecyzowanych w ustawie z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK). Zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji „Każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo, na zasadach określonych w ustawie, wnieść skargę do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji”. Przyjęty model skargi konstytucyjnej przesądza, że ma ona charakter konkretnego, subsydiarnego, a przede wszystkim konstytucyjnego środka ochrony wolności i praw. Oznacza to co do zasady, że przesłanką dopuszczalności złożenia skargi konstytucyjnej nie jest każde naruszenie Konstytucji, ale tylko naruszenie wyrażonych w niej wolności lub praw człowieka i obywatela, z których wynikają przysługujące skarżącemu konstytucyjne prawa podmiotowe. Skarga konstytucyjna winna zatem zawierać przede wszystkim wskazanie, które z określonych w Konstytucji wolności lub praw zostały naruszone oraz określenie sposobu tego naruszenia. Powyższy wymóg został jednoznacznie sprecyzowany w art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK, zgodnie z którym w skardze konstytucyjnej skarżący winien wskazać, „jakie konstytucyjne wolności lub prawa, i w jaki sposób – zdaniem skarżącego – zostały naruszone”. Wynika stąd, że zarzut naruszenia konstytucyjnych wolności lub praw powinien być skonkretyzowany przez skarżącego (zob. np. postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z 18 listopada 2008 r., sygn. SK 23/06, OTK ZU nr 9/A/2008, poz. 166).
Z art. 79 Konstytucji wynika m.in. obowiązek ustalenia, czy na podstawie zaskarżonego przepisu zapadło ostateczne orzeczenie sądu lub organu administracji publicznej. Niespełnienie tego wymogu skutkuje umorzeniem postępowania ze względu na niedopuszczalność orzekania (zob. postanowienie TK z 27 maja 2008 r., sygn. SK 18/07, OTK ZU nr 4/A/2008, poz. 74).
Biorąc pod uwagę wskazane przesłanki dopuszczalności rozpoznania skargi konstytucyjnej, Trybunał Konstytucyjny uznał za konieczne zbadanie spełnienia tych przesłanek w niniejszej sprawie. W orzecznictwie Trybunału niejednokrotnie zwracano uwagę, że możliwość badania warunków dopuszczalności skargi konstytucyjnej istnieje na każdym etapie postępowania, a więc również po przekazaniu do merytorycznego rozpoznania (zob. postanowienie TK z 1 marca 2010 r., sygn. SK 29/08, OTK ZU nr 3/A/2010, poz. 29 i wskazane tam orzecznictwo).
3. Skarżąca określiła jako naruszone w jej sprawie konstytucyjne prawo do szczególnej ochrony tajemnicy zawodowej osoby wykonującej zawód zaufania publicznego, jednocześnie przyznając, że brak jest możliwości wskazania przepisu Konstytucji, który stanowi podstawę takiego prawa podmiotowego. Prawo powyższe ma wynikać z łącznej interpretacji wskazanych w skardze podstaw kontroli konstytucyjności, tj. art. 2, art. 17 ust. 1, art. 31 ust. 3, art. 45 ust. 1, art. 49, art. 51 ust. 1 i 2, art. 77 ust. 2 Konstytucji.
Trybunał Konstytucyjny potwierdza wyrażoną w dotychczasowym orzecznictwie możliwość wyprowadzenia konstytucyjnego prawa z treści kilku przepisów Konstytucji, jeżeli zawierają one elementy, które w sposób spójny mogą tworzyć normę skierowaną do określonego adresata (por. wyrok TK z 22 listopada 2004 r., sygn. SK 64/03, OTK ZU nr 10/A/2004, poz. 107).
Równocześnie jednak należy podkreślić, iż w dorobku orzeczniczym Trybunału Konstytucyjnego ustalono, że zachowanie tajemnicy zawodowej osób wykonujących zawód zaufania publicznego nie ma charakteru konstytucyjnego (przede wszystkim wyrok TK w sprawie o sygn. SK 64/03). Jakkolwiek powyższy wyrok dotyczył ochrony tajemnicy zawodowej radców prawnych w postępowaniu karnym, to jednak zawarte w nim rozważania znajdują zastosowanie również w niniejszej sprawie. Po pierwsze, ze względu na przynależność doradców podatkowych oraz radców prawnych do zawodów zaufania publicznego, a także fakt, iż obie profesje wiążą się z udzielaniem pomocy prawnej. Po drugie, wyrok w sprawie o sygn. SK 64/03 zawiera ocenę charakteru tajemnicy zawodowej, sformułowaną niezależnie od oceny przesłanek jej uchylenia w danym rodzaju postępowania, a konstytucyjne podstawy kontroli są w znacznym zakresie tożsame z rozpatrywaną skargą (art. 2, art. 17, art. 31 ust. 3, art. 45 ust. 1, art. 49, art. 51 ust. 2). Powołane w niniejszej sprawie poza wskazanymi powyżej, jako dodatkowe wzorce, art. 51 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji również nie pozwalają na zrekonstruowanie konstytucyjnego prawa do zachowania tajemnicy zawodowej osób wykonujących zawód zaufania publicznego, in concreto doradców podatkowych.
Art. 51 ust. 1 Konstytucji stanowi gwarancję ochrony danych osobowych i mógłby znaleźć zastosowanie w stosunku do klientów doradców podatkowych, którzy powierzają takim osobom informacje o charakterze chronionym.
Natomiast art. 77 ust. 2 wyraża zakaz zamykania drogi sądowej do ochrony naruszonych praw i wolności. Stanowi z jednej strony dopełnienie prawa do sądu wyrażonego w art. 45 Konstytucji. Natomiast z drugiej strony ma charakter gwarancyjny dla realizacji wyrażonej w art. 77 ust. 1 Konstytucji zasady odpowiedzialności odszkodowawczej władz publicznych za działania niezgodne z prawem. Z powyższych względów także ten przepis nie daje podstaw do rekonstrukcji konstytucyjnego prawa do zachowania tajemnicy zawodowej.
W wyroku z 22 listopada 2004 r. o sygn. SK 64/03, Trybunał wskazał, że z art. 17 Konstytucji nie wynika konstytucyjne prawo do zachowania tajemnicy zawodowej. Sam fakt przynależności do korporacji zawodowej nie może stanowić podstawy praw konstytucyjnych. Zachowanie tajemnicy zawodowej mieści się w należytym wykonywaniu zawodu zaufania publicznego, nie jest jednak uprawnieniem ani obowiązkiem o charakterze konstytucyjnym. Jest to natomiast ustawowy obowiązek osoby wykonującej zawód zaufania publicznego, wprowadzony w celu ochrony interesów klientów korzystających z usług takich osób. Taką samą funkcję mają spełniać przewidziane w postępowaniu administracyjnym, cywilnym i karnym rozwiązania proceduralne, różniące się zakresem i przesłankami zastosowania, które umożliwiają świadkowi uchylenie się od odpowiedzi na pytanie albo odmowę złożenia zeznań ze względu na konieczność zachowania tajemnicy zawodowej.
4. W sprawie rozpatrywanej skargi nie został także spełniony wymóg wynikający z art. 79 Konstytucji, który stanowi m.in., że przedmiotem skargi konstytucyjnej może być tylko przepis prawa, na podstawie którego sąd orzekł ostatecznie o prawach lub obowiązkach skarżącego.
W sprawie będącej podstawą wniesienia skargi konstytucyjnej skarżąca, wykonująca zawód doradcy podatkowego, została wezwana w postępowaniu cywilnym przez sąd rejonowy do złożenia zeznań w charakterze świadka. W trakcie przesłuchania skorzystała z prawa do odmowy odpowiedzi na pytanie dotyczące obrotu dokumentów strony pozwanej (swego zleceniodawcy). Powołała się przy tym na tajemnicę zawodową, która chroni jej wiedzę o sprawach klientów. Sąd rejonowy prowadzący postępowanie postanowił o zwolnieniu skarżącej z tajemnicy zawodowej. To postanowienie zostało wydane na rozprawie i ujęte w protokole, bez spisywania odrębnej sentencji oraz bez wskazania podstawy prawnej rozstrzygnięcia. Skarżąca złożyła na to postanowienie zażalenie, które zostało odrzucone przez sąd rejonowy podczas tej samej rozprawy. W lakonicznym uzasadnieniu postanowienia odrzucającego zażalenie wskazane zostały art. 37 ust. 1 i 2 ustawy o doradztwie podatkowym, które regulują kwestię tajemnicy zawodowej doradców podatkowych oraz art. 261 § 2 k.p.c. wprowadzający prawo odmowy odpowiedzi na konkretne pytania. Równocześnie wymienione zostały przepisy proceduralne zawarte w kodeksie postępowania cywilnego dotyczące możliwości wnoszenia zażalenia (art. 394 § 1) oraz odrzucenia niedopuszczalnego zażalenia (art. 370 w związku z art. 397 § 2). W swoim uzasadnieniu sąd jednak nie wskazał, na jakiej podstawie wydał postanowienie o zwolnieniu skarżącej z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej.
Skarżąca wniosła zażalenie na postanowienie sądu rejonowego o odrzuceniu jej zażalenia, które rozpatrywał sąd okręgowy. Również w postanowieniu tego sądu oddalającym zażalenie ograniczono się do przytoczenia art. 394 § 1 k.p.c. oraz art. 385 k.p.c. w związku z art. 397 § 2 k.p.c. Z pierwszego ze wskazanych przepisów wynika brak możliwości zaskarżenia zażaleniem postanowienia o zwolnieniu świadka z tajemnicy zawodowej. Natomiast dwa pozostałe przepisy nakazują oddalenie przez sąd drugiej instancji bezzasadnego zażalenia.
Analiza wskazanych przez skarżącą przepisów – wybranych spośród przytoczonych w postanowieniu sądu rejonowego odrzucającym zażalenie – potwierdza, że nie mogą one stanowić w postępowaniu cywilnym podstawy zwolnienia świadka z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej.
Art. 37 ust. 2 ustawy o doradztwie podatkowym wprowadza generalny zakaz przesłuchiwania doradcy podatkowego jako świadka co do faktów i informacji objętych tajemnicą zawodową. Przewiduje jedynie możliwość wprowadzenia w odrębnych ustawach trybu zwolnienia z obowiązku zachowania tej tajemnicy. Treść art. 37 ust. 2 jednoznacznie wskazuje, że przepis ten nie może stanowić podstawy do zwolnienia doradcy podatkowego z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej.
Podstawy takiej nie wprowadza również zakwestionowany w niniejszej sprawie art. 261 § 2 k.p.c., który pozwala świadkowi odmówić odpowiedzi na pytanie, gdyby złożenie zeznania prowadziło do ujawnienia istotnej tajemnicy zawodowej. A zatem nie ulega wątpliwości, że sąd prowadzący postępowanie cywilne nie ma możliwości zwolnienia świadka z obowiązku zachowania istotnej tajemnicy zawodowej.
Pismo Biura Orzecznictwa Sądu Najwyższego, jakie Trybunał Konstytucyjny uzyskał w odpowiedzi na pytanie dotyczące praktyki orzeczniczej sądów powszechnych, potwierdza, że nie ma podstawy prawnej do wydania postanowienia w przedmiocie nieuwzględnienia odmowy odpowiedzi na pytanie skierowane do świadka. Przepisy kodeksu postępowania cywilnego nie przewidują bowiem trybu zwolnienia świadka z tajemnicy zawodowej. Na tę okoliczność zwracają także uwagę przedstawiciele nauki prawa (por. M. Uliasz, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, Warszawa 2008, s. 381; Ł. Błaszczak i in., Dowody w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2010, s. 461).
Z kolei nie można podzielić stanowiska Marszałka Sejmu, że podstawę zwolnienia świadka przez sąd z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej miałby stanowić art. 354 k.p.c. Przepis ten określa jedynie, że postanowienie stanowi formę proceduralną rozstrzygnięcia sądu w sytuacji, jeżeli kodeks postępowania cywilnego nie przewiduje wydania wyroku ani nakazu zapłaty.
Prawidłowa wykładnia zaskarżonych przepisów wskazuje, że ustawodawca w postępowaniu cywilnym zagwarantował świadkowi wykonującemu zawód zaufania publicznego poszanowanie obowiązku zachowania istotnej tajemnicy zawodowej przez prawo odmowy odpowiedzi na konkretne pytania w trakcie składania zeznań.
W sytuacji, gdy brak jest podstawy prawnej do wydania przez sąd postanowienia o zwolnieniu świadka z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej, jest rzeczą zrozumiałą, że kodeks postępowania cywilnego nie określa ani przesłanek takiego zwolnienia, ani nie przewiduje możliwości wnoszenia na postanowienie w tym przedmiocie środków odwoławczych.
Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że w istocie przedmiotem skargi nie są wskazane w petitum przepisy, ale budzący poważne wątpliwości sposób ich zastosowania w konkretnej sprawie. Jednakże ocena rozstrzygnięcia, jakie wydał sąd w stosunku do skarżącej, pozostaje poza kognicją Trybunału, który jest „sądem prawa”. Dlatego nie ma możliwości ustalania znaczenia przepisów oraz odnoszenia ich do rozstrzygania spraw indywidualnych, ponieważ leży to w kompetencji sądów (zob. wyrok z 19 października 1999 r., sygn. SK 4/99, OTK ZU nr 6/1999, poz. 119). W postanowieniu z 21 czerwca 1999 r., sygn. Ts 56/99 (OTK ZU nr 6/1999, poz. 143), Trybunał Konstytucyjny wskazał, że: „przedmiotem badania Trybunału Konstytucyjnego przy rozpoznawaniu skargi konstytucyjnej nie są akty stosowania prawa, a więc prawomocne orzeczenia lub ostateczne decyzje zapadłe w indywidualnych sprawach, lecz wyłącznie akty normatywne, na podstawie których rozstrzygnięcia te zostały wydane”.
Dotychczasowe ustalenia prowadzą do wniosku, że w niniejszej sprawie nie zrealizowano podstawowych przesłanek skargi konstytucyjnej, będącej środkiem ochrony wolności i praw określonych w Konstytucji. Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego wskazuje, że nie istnieje konstytucyjne prawo ochrony tajemnicy zawodowej osób wykonujących zawód zaufania publicznego. Ponadto skarżąca nie wykazała, że ostateczne orzeczenie sądu w jej sprawie zapadło na podstawie kwestionowanych przepisów. Dlatego zgodnie z art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK wydanie wyroku w niniejszej sprawie należy uznać za niedopuszczalne.
Biorąc pod uwagę wszystkie okoliczności sprawy, Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.