Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 7 stycznia 2015 r.

Sąd Apelacyjny w Poznaniu, I Wydział Cywilny w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 22 grudnia 2014 r. w Poznaniu

na rozprawie

sprawy z powództwa Parafii Rzymskokatolickiej pw. św. J. Ś. w B.

przeciwko Agencji Nieruchomości Rolnych w W.

Gminie W.

Skarbowi Państwa – Staroście L., Dyrektorowi Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w P. i Wojewodzie (...) - reprezentowanemu przez Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa

o zapłatę

na skutek apelacji pozwanych: Agencji Nieruchomości Rolnych w W. oraz Skarbu Państwa – Starosty L., Dyrektora Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w P. i Wojewody (...) i zażalenia powódki

od wyroku Sądu Okręgowego w Poznaniu

z dnia 10 września 2013 r., sygn. akt XII C 2073/11

orzeka:

1.  zmienia zaskarżony wyrok w punktach I i III w ten sposób, że:

a.  w punkcie I zasądza od pozwanego Skarbu Państwa – Wojewody (...) na rzecz powódki kwotę 2.433.602 zł ( dwa miliony czterysta trzydzieści trzy tysiące sześćset dwa złote ) z odsetkami ustawowymi od dnia 11 września 2013 r. do dnia zapłaty, a dalej idące roszczenie odszkodowawcze w stosunku do Skarbu Państwa oddala, oddala ponadto roszczenie o odszkodowanie w stosunku do pozwanej Agencji Nieruchomości Rolnych w W. i Gminy W. co do kwoty 3.627.798 zł,

b.  w punkcie III:

- zasądza od powódki na rzecz pozwanej Agencji Nieruchomości Rolnych kwotę 7.200 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego,

- zasądza od pozwanego Skarbu Państwa – Wojewody (...) na rzecz powódki kwotę 2.391,64 zł tytułem zwrotu wydatków,

- zasądza od powódki na rzecz Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa kwotę 1.440 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego,

- odstępuje od obciążenia powódki dalszymi kosztami sądowymi należnymi Skarbowi Państwa, ponad te, które zostały już uiszczone,

2. w pozostałym zakresie apelację Skarbu Państwa – Wojewody (...) oddala,

3. w pozostałym zakresie zażalenie powódki oddala,

4. zasądza od powódki na rzecz pozwanej Agencji Nieruchomości Rolnych kwotę 105.400 zł tytułem zwrotu kosztów procesu za II instancję,

5. zasądza od pozwanego Skarbu Państwa – Wojewody (...) na rzecz powódki kwotę 2.160 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu apelacyjnym,

6. odstępuje od obciążenia powódki kosztami sądowymi należnymi Skarbowi Państwa w postępowaniu apelacyjnym.

SSA M. Głowacka SSA H. Małaniuk SSA J. Geisler

UZASADNIENIE

W pozwie z dnia 12.07.2011 r., przeciwko pozwanym Agencji Nieruchomości Rolnych - Oddział Terenowy w P., Gminie W. i Skarbowi Państwa reprezentowanemu przez Dyrektora Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych i Starostę L., powódka Parafia Rzymskokatolicka pw. św. J. Ś. w B., wniosła o:

- przyznanie od pozwanej Agencji Nieruchomości Rolnych - Oddział Terenowy w P. na rzecz powódki odpowiednich nieruchomości zamiennych w zamian za nieruchomości przejęte przez Skarb Państwa, zapisane w księgach wieczystych B. tom 1 karta 1, B. tom 2 karta 52 oraz B. tom 10 karta 323, stanowiące aktualnie działki wymienione w załączonych do pozwu zestawieniach synchronizacyjnych nr 1, 3 oraz 4 (oznaczonych jako stan nowy) o łącznej powierzchni 137.33.49 ha i w tym celu wniosła o zobowiązanie pozwanej Agencji Nieruchomości Rolnych - Oddział Terenowy w P. do wskazania odpowiednich nieruchomości zamiennych,

- ewentualnie o przyznanie od pozwanego Skarbu Państwa - Dyrektora Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych lub Starosty L. na jej rzecz odpowiednich nieruchomości zamiennych w zamian za przejęte nieruchomości wyżej opisane i w tym celu wniosła o zobowiązanie pozwanego Skarbu Państwa - Dyrektora Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych oraz Starosty L. do wskazania odpowiednich nieruchomości zamiennych,

- ewentualnie o zasądzenie pozwanego Skarbu Państwa – Starosty L. na przywrócenie powódce własności nieruchomości opisanych wyżej z ograniczeniem jednak tego żądania do działek stanowiących własność Skarbu Państwa,

- ewentualnie o zasądzenie pozwanej Gminy W. na przywrócenie powódce własności nieruchomości opisanych wyżej z ograniczeniem jednak tego żądania do działek stanowiących własność Gminy W.,

- ewentualnie o zasądzenie od pozwanego Skarbu Państwa – Starosty L. na jej rzecz kwoty 6.000.000 zł z odsetkami ustawowymi od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty tytułem odszkodowania za przejęte nieruchomości, opisane wyżej.

Powódka domagała się ponadto zasądzenia od pozwanego Skarbu Państwa – Starosty L. na jej rzecz zwrotu kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego wg norm przepisanych.

Postanowieniem z dnia 10 listopada 2011 r. powódka została zwolniona częściowo od kosztów sądowych, tj. w zakresie opłaty sądowej od pozwu nad kwotę 2.000 zł, a w pozostałym zakresie wniosek powódki o zwolnienie od kosztów sądowych oddalono (k. 80-82 akt).

W odpowiedzi na pozew z dnia 27.12.2011 r. pozwana Agencja Nieruchomości Rolnych - Oddział Terenowy w P., wniosła o oddalenie powództwa w stosunku do niej całości i o zasądzenie od powódki na jej rzecz zwrotu kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego wg norm przepisanych.

W odpowiedzi na pozew z dnia 4.01.2012 r. pozwana Gmina W., wniosła o oddalenie powództwa w całości (k. 106).

W odpowiedzi na pozew z dnia 9.01.2012 r. pozwany Skarb Państwa reprezentowany przez Dyrektora Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych i Starostę L., zastępowany przez Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa, wniósł o odrzucenie pozwu, a w razie stwierdzenia przez Sąd braku podstaw do odrzucenia pozwu, o oddalenie powództwa w całości i o zasądzenie od powódki na jego rzecz zwrotu kosztów procesu, w tym na rzecz Skarbu Państwa – Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa kosztów zastępstwa procesowego wg norm przepisanych. W piśmie z dnia 29.06.2012 r. pozwany Skarb Państwa ustosunkowując się do zobowiązania Sądu z dnia 18.06.2012 r.- podniósł, iż obowiązek wykazania, czy w dyspozycji pozwanego pozostają nieruchomości mogące stanowić nieruchomości zamienne dla przejętych w dniu 20.04.1950 r. leży po stronie powodowej. Podtrzymał ponadto stanowisko o wygaśnięciu roszczeń powódki w zakresie przekraczającym żądania zgłoszone we wniosku z dnia 13.03.1991 r. w postępowaniu regulacyjnym, braku czynnej legitymacji procesowej po jej stronie i bezzasadności merytorycznej jej roszczeń (k. 178-179 akt).

W piśmie z dnia 4.07.2012 r. pozwana Agencja Nieruchomości Rolnych podała, iż nie istnieje możliwość przeniesienia przez nią własności spornych nieruchomości, gdyż nie znajdują się one w Zasobie Własności Rolnej Skarbu Państwa. Podniosła ponadto, iż wobec jej wniosku o oddalenie powództwa w całości nie proponuje powódce żadnych nieruchomości zamiennych. Zakwestionowała także pogląd powódki, iż zasady przyznawania nieruchomości zamiennych oraz odszkodowania określa ustawa o gospodarce nieruchomościami oceniając ten pogląd jako sprzeczny z obowiązującymi przepisami (k. 184-185 akt).

Postanowieniem z dnia 15.05.2013 r. wezwano do udziału w niniejszej sprawie w charakterze pozwanego Skarb Państwa reprezentowany przez Wojewodę (...) (k. 446 akt).

Wyrokiem z dnia 10.09.2013 r. Sąd Okręgowy w Poznaniu zasądził od pozwanych na rzecz powódki kwotę 3.627.798 zł z odsetkami od 13.07.2011 r. do dnia zapłaty, pozostałym zakresie powództwo oddalił i orzekł o kosztach procesu. – k. 482-483

Na wniosek powódki ( k. 489-490 ) Sąd Okręgowy wydał wyrok uzupełniający z dnia 29.04.2014 r. w którym uzupełnił wyrok z dnia 10.09.2013 r. w ten sposób, że orzeczoną w punkcie I oraz w punkcie III.b.2 kwoty zasądził od pozwanych in solidum. – k. 625

Pisemne ustalenia i motywy rozstrzygnięcia z dnia 10.09.2013 r. Sąd Okręgowy przedstawił na kartach 492-508, zaś wyroku uzupełniającego na kartach 631-632.

Sąd Okręgowy ustalił następujący stan faktyczny:

Powódka Parafia Rzymskokatolicka pw św. J. Ś. w B. posiada -zgodnie z art. 7 ust. 1 pkt 5 ustawy z dnia 17.05.1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej- osobowość prawną. Parafia ta została erygowana w XIV w.

Zaświadczeniem z dnia 30.05.2012 r. Wojewoda (...) potwierdził posiadanie przez powódkę osobowości prawnej w myśl art. 7 ust. 1 pkt 5 ustawy z dnia 17.05.1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej.

Obecnie proboszczem Parafii Rzymskokatolickiej pw św. J. Ś. w B. jest ksiądz kanonik K. P.. Na mocy dekretu z dnia 4.06.1991 r. Arcybiskup Metropolita (...) oddał księdzu K. P. z dniem 1.07.1991 r. zarząd K. Parafialnym p.w. św. J. oraz beneficjum w B. w dekanacie P..

Dowód : zaświadczenie (...) w P. z dnia 15.06.2011 r. (k. 9 akt), zaświadczenie Wojewody (...) z dnia 30.05.2012 r. (k. 354 akt), dekret nominacyjny proboszcza z dnia 4.06.1991 r. (k. 355 akt), roczniki diecezjalne (k. 369-389 akt)

Powódka Parafia Rzymskokatolicka pw św. J. Ś. w B. była właścicielem nieruchomości zapisanej w księdze wieczystej B. tom 1 karta 1 o powierzchni 129.55.60 ha, nieruchomości zapisanej w księdze wieczystej B. tom 2 karta 52 o powierzchni 5.27.30 ha oraz nieruchomości zapisanej w księdze wieczystej B. tom 10 karta 323 o powierzchni 6.32.87 ha.

W oparciu o protokół w sprawie przejęcia na rzecz Państwa nieruchomości ziemskiej B. tom 1 karta 1 z dnia 20.04.1950 r., protokół w sprawie przejęcia na rzecz Państwa nieruchomości ziemskiej B. tom 10 karta 323 z dnia 20.04.1950 r. i protokół w sprawie przejęcia na rzecz Państwa nieruchomości ziemskiej B. tom 2 karta 52 z dnia 20.04.1950 r., jak również pisma Prezydium Powiatowej Rady Narodowej we W. z dnia 30.10.1959 r. dokonano przejęcia na rzecz Skarbu Państwa części wymienionych wyżej nieruchomości należących do powódki, tj.:

- parcele o powierzchni 122.22.60 ha z księgi wieczystej B. tom 1 karta 1,

- parcele o powierzchni 5.03.40 ha z księgi wieczystej B. tom 10 karta 323,

- parcele o powierzchni 5.27.30 ha z księgi wieczystej B. tom 2 karta 52.

Przejęcia nieruchomości nastąpiły na podstawie przepisów ustawy z dnia 20.03.1950 r. o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego. Zarówno w w/w protokołach przejęcia nieruchomości, jak również w piśmie Prezydium Powiatowej Rady Narodowej we W. z dnia 30.10.1959 r. oraz w postanowieniu Sądu Powiatowego we W. z dnia 7.11.1959 r., Dz.Kw.1183/59 jako właściciela przejmowanych nieruchomości wskazano powódkę, noszącą wówczas nazwę Katolicka Gmina K. w B..

Faktyczny obszar przejętej nieruchomości z księgi wieczystej B. tom 1 karta 1 wyniósł, zgodnie z protokołem przejęcia, 128.22.40 ha według stanu dawnego. Jakkolwiek w piśmie Prezydium Powiatowej Rady Narodowej we W. z dnia 30.10.1959 r. oraz w postanowieniu Sądu Powiatowego we W. z dnia 7.11.1959 r., Dz.Kw.1183/59 mowa jest o odłączeniu z tej księgi 122.22.60 ha i pozostawieniu powódce 7.33.00 ha, jednak obszar faktycznie pozostawiony w księdze wieczystej B. tom 1 karta 1 wynosił 1.33.00 ha. Powyższa okoliczność została uwzględniona w wyciągu z wykazu zmian gruntowych z 2007 r., w którym stwierdzono ubytek 6.00.00 ha z rzekomo pozostawionego powódce w tej księdze obszaru 7.33.00 ha. Ubytek ten należy zaliczyć do obszaru przejętego z tej księgi wieczystej na rzecz Skarbu Państwa, co wynika z zestawienia synchronizacyjnego nr 1 i 2.

Przejęte opisanymi wyżej decyzjami administracyjnymi nieruchomości powódki po założeniu ewidencji gruntów i przekształceniach geodezyjnych zostały podzielone na działki stanowiące aktualnie w przeważającej większości własność osób trzecich. Wymienione w zestawieniach synchronizacyjnych działki są aktualnie własnością pozwanej Gminy W..

Postanowieniem z dnia 7.11.1959 r. Sąd Powiatowy we W. odłączył z w/w ksiąg wieczystych działki o obszarze 122.22.60 ha, 5.03.40 ha oraz 5.27.30 ha stanowiące własność Katolickiej Gminy K. w B., założył nową księgę wieczystą KW nr (...) dla powyższych działek i wpisał prawo własności na rzecz Skarbu Państwa.

Dowód : odpis z księgi wieczystej B. tom I karta 1 wraz z tłumaczeniem (k. 10-12v akt), uwierzytelniona kopia księgi wieczystej B. tom I karta 1 (k. 13-18 akt), odpis z księgi wieczystej B. tom II karta 52 (k. 19-20v akt), uwierzytelniona kopia księgi wieczystej B. tom II karta 52 (k. 21-26 akt), uwierzytelniona kopia księgi wieczystej B. tom X karta 323 (k. 27-30 akt), protokół w sprawie przejęcia na rzecz Państwa nieruchomości ziemskiej B. Tom I karta 1 z dnia 20.04.1950 r. (k. 31-31v akt), protokół w sprawie przejęcia na rzecz Państwa nieruchomości ziemskiej B. Tom 10 karta 323 z dnia 20.04.1950 r. (k. 32-32v akt), protokół w sprawie przejęcia na rzecz Państwa nieruchomości ziemskiej B. Tom 2 karta 52 z dnia 20.04.1950 r. (k. 33-33v akt), pismo Prezydium Powiatowej Rady Narodowej we W. z dnia 30.10.1959 r. (k. 34 akt), postanowienie Sądu Powiatowego we W. z dnia 7.11.1959 r., Dz.Kw.1183/59 (k. 35 akt), wyciąg z wykazu zmian gruntowych (k. 36-36v akt), wypis z rejestru gruntów (k. 37 akt), zestawienie synchronizacyjne nr 1-5 (k. 38-55 akt), spis i opis majątku kościelnego i beneficjalnego parafii rzymskokatolickiej B. (k. 399-402v akt)

Powódka jest aktualnie właścicielem części nieruchomości zapisanych w księgach wieczystych B. tom 1 karta 1, B. tom 2 karta 52 oraz B. tom 10 karta 323, wymienionych w zestawieniach synchronizacyjnych nr 2 i 5. Ich własność została potwierdzona decyzją Wojewody (...) z dnia 27.04.2007 r., sygn. SO.II.2-5050- (...). (...) wymienione w decyzji z dnia 27.04.2007 r. nie są objęte niniejszym postępowaniem.

Dowód : zestawienie synchronizacyjne nr 1-5 (k. 38-55 akt), decyzja Wojewody (...) z dnia 27.04.2007 r., sygn. SO.II.2-5050- (...) (k. 56-57 akt)

Pismem z dnia 13.03.1991 r. powódka wystąpiła z wnioskiem do Komisji Majątkowej w W. o wszczęcie postępowania regulacyjnego dotyczącego opisanych wyżej nieruchomości. Powódka wniosła o przywrócenie własności 1.22.00 ha, na którą składały się działka nr (...) o pow. 0.14.00 ha, działka nr (...) o pow. 0.18.00 ha i działka nr (...) o pow. 0.45.00 ha i działka nr (...) o pow. 0.45.00 ha, o przyznanie działek zamiennych albo odszkodowania za pozostałe grunty o powierzchni 97.00.00 ha.

W następstwie wniosku powódki Komisja Majątkowa prowadziła postępowanie regulacyjne, jednak Komisja Majątkowa nie uzgodniła orzeczenia, nie została też zawarta między uczestnikami tego postępowania jakakolwiek ugoda.

Pismem z dnia 7.02.2011 r. Komisja Majątkowa zawiadomiła powódkę o nierozpatrzeniu jej wniosku. W zawiadomieniu zawarto pouczenie, iż zgodnie z art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 16.12.2010 r. o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, uczestnicy postępowania regulacyjnego mogą w terminie 6 miesięcy od dnia wejścia w życie tej ustawy, tj. od dnia 1.02.2011 r. wystąpić o podjęcie zawieszonego postępowania sądowego lub administracyjnego, a jeżeli nie było ono wszczęte - wystąpić do Sądu o zasądzenie roszczenia. Wskazano w nim ponadto, iż brak wystąpienia do Sądu w tym okresie skutkować będzie wygaśnięciem roszczenia.

Dowód : wniosek o wszczęcie postępowania regulacyjnego z dnia 13.03.1991 r. (k. 58 akt), zawiadomienie Komisji Majątkowej z dnia 7.02.2011 r. (k. 59-59v akt), dokumenty zawarte w aktach Komisji Majątkowej o sygn. W.KM-I- (...) oraz aktach wymienionych wyżej ksiąg wieczystych - B. WL 1, B. WL 52 i B. WL 323

Powódka wystąpiła z przedmiotowym pozwem do Sądu Okręgowego w Poznaniu w dniu 13.07.2011 r.

Okoliczność niesporna

Dekretem Arcybiskupa (...) z dnia 31.12.2010 r. i pismem Arcybiskupa (...) z dnia 21.02.2012 r. udzielono ks. kanonikowi K. P. zezwolenia na wytoczenie niniejszego powództwa na zasadzie kan. (...) Kodeksu prawa kanonicznego.

Dowód : dekret Arcybiskupa (...) z dnia 31.12.2010 r. (k. 352-352v akt), pismo Arcybiskupa (...) z dnia 21.02.2012 r. (k. 353 akt)

W piśmie Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji z dnia 20.07.2012 r. oraz załączonych do niego protokołach ustaleń Komisji Wspólnej Przedstawicieli R. RP i Konferencji Episkopatu Polski z dnia 22.06.2001 r. i z dnia 25.06.2009 r. zawarto ustalenia pomiędzy Państwem, a Kościołem (...) odnośnie procedowania w sprawach regulacyjnych.

Dowód : pismo Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji z dnia 20.07.2012 r. (k. 403-409v akt)

Łączna wartość rynkowa nieruchomości zapisanych w księgach wieczystych: B. tom 1 karta 1, B. tom 2 karta 52 oraz B. tom 10 karta 323, przy uwzględnieniu stanu nieruchomości na dzień 20.03.1950 r., a przeznaczenia nieruchomości na dzień 5.11.2012 r. wynosi 3.627.798 zł, z zastrzeżeniem, iż wartość nieruchomości określono wg poziomu cen na dzień 5.11.2012 r., w tym:

- wartość nieruchomości zapisanej w księdze wieczystej B. tom 1 karta 1 wynosi 3.195.874 zł,

- wartość nieruchomości zapisanej w księdze wieczystej B. tom 2 karta 52 wynosi 54.962 zł,

- wartość nieruchomości zapisanej w księdze wieczystej B. tom 10 karta 323 wynosi 376.962 zł.

Powyższa wartość została ustalona dla nieruchomości stanowiących obecnie działki wymienione w zestawieniach synchronizacyjnych nr 1, 3 oraz 4, oznaczonych jako stan nowy o łącznej powierzchni 137.33.49 ha.

Wartości poszczególnych nieruchomości zostały określone w oparciu o ceny transakcyjne nieruchomości podobnych, które były przedmiotem obrotu rynkowego oraz w oparciu o cenę drewna. Określone wartości odpowiadają poziomowi cen tego typu nieruchomości na rynku lokalnym. Grunty orne były użytkowane rolniczo, a ich ceny na rynku lokalnym są znacznie niższe niż w innych regionach (...). Łąki będące przedmiotem wyceny znajdują się z kolei w niskiej klasie bonitacji, ponadto znaczna część z nich, położona w kompleksie 7 nie może być użytkowana rolniczo. Istnieje możliwość alternatywnego zagospodarowania kompleksu 7 na plantacje trzciny lub wierzby energetycznej. Drzewostan występując w kompleksie 2 nie posiada przydatności gospodarczej, znajduje się on bowiem na gruntach porolnych o niskich walorach lasotwórczych. Tereny zabudowy mieszkaniowej i zagrodowej oraz tereny usługowe są położone w środowisku wiejskim o niskim potencjale ekonomicznym i stosunkowo wysokiej stopie bezrobocia. Nie pobudza to podaży tego typu terenów, a w ślad za tym ceny tych nieruchomości są na niskim poziomie.

Celem porównania położenia parcel i aktualnych działek ewidencyjnych niezbędne było zbadanie zasobu geodezyjnego, natomiast z powodu braków materiałów historycznych niezbędne okazało się przyjęcie powierzchni nieruchomości określonych w zestawieniach synchronizacyjnych nr (...) potwierdzających stan własności wg dawnych ksiąg wieczystych z obecnym stanem prawnym. Powierzchnie zapisane w księgach wieczystych są różne od danych ewidencyjnych przedstawionych w zestawieniach synchronizacyjnych, ale różnica powierzchni nie jest wynikiem zmiany granic poszczególnych nieruchomości, lecz jest spowodowana nowymi pomiarami powierzchni poszczególnych działek. Ponadto w 2011 r. przeprowadzono podział geodezyjny działki nr (...) o powierzchni 0.50.00 ha, ujętej w zestawieniu synchronizacyjnym nr (...), i powstały nowe działki od nr (...) do nr (...). W wyniku nowego pomiaru suma powierzchni nowopowstałych działek od nr (...) do nr (...) wynosi 0.52.32 ha i jest większa od powierzchni działki nr (...) o 0.02.32 ha. O taką powierzchnię ulega zwiększeniu suma powierzchni działek w zestawieniu synchronizacyjnym nr 1 i wynosi 127.09.51 ha (zarówno w stanie dotychczasowym, jak i w stanie nowym).

W konsekwencji, w wyniku badania stanu prawnego, do dalszych obliczeń przyjąć należało powierzchnie nieruchomości zgodne z wykazami synchronizacyjnymi nr 1, nr 3 i nr 4 lecz z uwzględnieniem nowopowstałych działek od nr (...) do nr (...):

- księga wieczysta B. tom 1 karta 1 – powierzchnia 127.09.51 ha,

- księga wieczysta B. tom 2 karta 52 – powierzchnia 5.38.00 ha,

- księga wieczysta B. tom 10 karta 323 – powierzchnia 4.88.30 ha.

Łączna powierzchnia wycenianych nieruchomości wynosi 137.35.81 ha.

Ich przeznaczenie ustalono na podstawie aktualnego miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego Gminy W..

Dowód : opinia z dnia 5.11.2012 r. - operat szacunkowy nieruchomości gruntowych zapisanych w księgach wieczystych B. Tom I karta 1, B. Tom II karta 52 oraz B. Tom X karta 323, położonych na terenie wsi B., gmina W., powiat (...), województwo (...) (k. 204-297 akt), pisemne uzupełnienia opinii z dnia 31.12.2012 r. (k. 325-332 akt) i z dnia 7. (...). (k. 334-335 akt), zestawienie synchronizacyjne nr 1-5 (k. 38-55 akt), wykaz nieruchomości ziemskich, należących do Kościoła (...) i gmin wyznaniowych innych wyznań, w gminie B. (k. 432 akt)

W świetle tak ustalonego stanu faktycznego Sąd Okręgowy zważył:

Powództwo zasługiwało na częściowe uwzględnienie. Powódka wykazała, iż jej żądania są słuszne co do zasady, zaś co do wysokości tylko w części.

W niniejszym postępowaniu powódka domagała się restytucji mienia przejętego na podstawie trzech protokołów z dnia 20.04.1950 r. oraz pisma Prezydium Powiatowej Rady Narodowej we W. z dnia 30.10.1950 r., na mocy których Skarb Państwa przejął na własność nieruchomości zapisane w księgach wieczystych B. tom 1 karta 1, B. tom 2 karta 52 i B. tom 10 karta 323, stanowiące w dacie przejęcia własność powódki. Wskazać należy, iż podstawą przejęcia powyższych nieruchomości były przepisy ustawy z dnia 20 marca 1950 r. o przyjęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego - zwana dalej jako ustawa z dnia 20 marca 1950 r. Powódka podnosiła, że przejęcie w/w nieruchomości stanowiło nie tylko formę wywłaszczenia bez odszkodowania, ale ponadto było bezprawne, bowiem naruszono przepisy tej ustawy - jako podstawy prawne żądania pozwu powódka podała art. 61 ust. 1 pkt 2, 6 i 7 ustawy z dnia 20 marca 1950 r.

Jak wynika z uzasadnienia pozwu, podstawą niniejszego powództwa były przepisy art. 61-63 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej – zwana dalej również jako ustawa z dnia 17 maja 1989 r. w zw. z art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 16 grudnia 2010 r. o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej - zwana dalej jako ustawa z dnia 16 grudnia 2010 r., regulujące tzw. postępowanie regulacyjne. Zgodnie z art. 62 ust. 1 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, obowiązującym do dnia 1 lutego 2011 r. (gdyż uchylonym ustawą z dnia 16 grudnia 2010 r.), postępowanie regulacyjne przeprowadzała Komisja Majątkowa, złożona z przedstawicieli wyznaczonych w równej liczbie przez Urząd do Spraw Wyznań i Sekretariat Konferencji Episkopatu Polski. Zgodnie z art. 62 ust. 3 w/w ustawy, wnioski o wszczęcie postępowania regulacyjnego należało zgłosić w terminie 2 lat od dnia wejścia w życie ustawy. Roszczenia nie zgłoszone w tym terminie wygasały. Zgodnie z art. 64 ust. 1 w/w ustawy, jeżeli zespół orzekający lub Komisja w jej pełnym składzie nie uzgodniły orzeczenia, zawiadamiają o tym pisemnie uczestników postępowania regulacyjnego. Zgodnie z ust. 2 art. 64, uczestnicy postępowania regulacyjnego mogli w terminie sześciu miesięcy od otrzymania zawiadomienia, wystąpić o podjęcie zawieszonego postępowania sądowego lub administracyjnego, a jeżeli nie było ono wszczęte - wystąpić do sądu o zasądzenie roszczenia. W przypadku braku wystąpienia do sądu w tym okresie, roszczenie wygasało. Zgodnie z art. 2 ustawy z dnia 11 października 1991 r. o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, wnioski o wszczęcie postępowania regulacyjnego, o którym mowa w art. 62 ust. 3 ustawy z dnia 17 maja 1989 r., mogły być zgłaszane w terminie do dnia 31 grudnia 1992 r.

Zatem, poza okolicznością przejęcia przez Państwo nieruchomości należących do powodowej Parafii, warunkiem wszczęcia postępowania regulacyjnego było złożenie przez powódkę do Komisji Majątkowej wniosku o wszczęcie postępowania regulacyjnego do dnia 31 grudnia 1992 r.

Zgodnie z art. 4 ust 1. ustawy z dnia 16 grudnia 2010 r. o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, uczestnicy postępowań regulacyjnych, w których zespół orzekający lub Komisja Majątkowa w jej pełnym składzie nie uzgodniły orzeczenia przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy, mogą, w terminie 6 miesięcy od dnia otrzymania o tym pisemnego zawiadomienia, o którym mowa w art. 64 ust. 1 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, wystąpić o podjęcie zawieszonego postępowania sądowego lub administracyjnego, a jeżeli nie było ono wszczęte - wystąpić do sądu o zasądzenie roszczenia. Przy rozpoznawaniu sprawy sąd stosuje przepisy art. 63 ust. 1-3 ustawy, o której mowa w art. 1. W przypadku braku wystąpienia do sądu w tym okresie, roszczenie wygasa. Zgodnie z art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 16 grudnia 2010 r., w przypadku nierozpatrzenia wniosków o wszczęcie postępowania regulacyjnego, złożonych na podstawie art. 62 ust. 3 zdanie pierwsze ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, do uczestników postępowań regulacyjnych stosuje się odpowiednio przepis ust. 1, z tym że termin w nim wskazany liczy się od dnia wejścia w życie niniejszej ustawy, tj. od dnia 1 lutego 2011 r. (a zatem do dnia 1 sierpnia 2011 r. włącznie). Zgodnie z art. 62 ust. 3 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. roszczenie nie zgłoszone we wniosku w terminie do dnia 31 grudnia 1992 r. wygasa. Jest to termin materialnoprawny, z którego upływem roszczenie wygasa z mocy prawa. Przepis art. 64 ust. 2 tej ustawy ma takie znaczenie, że przewiduje drugi, obok terminu z art. 62 ust. 3 termin zawity, którego uchybienie skutkuje wygaśnięciem roszczenia. Ma on rzecz jasna zastosowanie do roszczeń istniejących, które wcześniej nie wygasły (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 13 lutego 2007 r., I ACa 998/06, LEX nr 331017).

W niniejszej sprawie ustalono, że wnioskiem z dnia 13 marca 1991 r. Parafia Katolicka p.w. św. J. w B. wystąpiła do Komisji Majątkowej w W. o wszczęcie postępowania regulacyjnego na podstawie art. 61 ust. 2 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej mającym na celu przywrócenie jej utraconej nieruchomości. Zatem powódka dochowała terminu przewidzianego w art. 62 ust. 3 w/w ustawy. Z ustaleń poczynionych wyżej wynika także, iż powódka zawiadomieniem z dnia 7 lutego 2011 r. została poinformowana przez Komisję Majątkową w W. o nie rozpatrzeniu wniosku z dnia 13 marca 1991 r. o wszczęcie postępowania regulacyjnego. Natomiast z niniejszym pozwem powódka wystąpiła w dniu 13 lipca 2011 r., zatem powódka zachowała także drugi termin wskazany w art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 16 grudnia 2010 r. Zarzuty pozwanych ad. 1 i ad. 3 nie mogły zatem zostać przez Sąd zaakceptowane.

Jako bezzasadny Sąd ocenił zarzut pozwanego Skarbu Państwa co do wygaśnięcia roszczenia powódki z uwagi na sposób sformułowania żądania. Istotą postępowania regulacyjnego uregulowanego w Dziale IV w Rozdziale I ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, wszczynanego na wniosek kościelnych osób prawnych, jest przywrócenie w naturze określonych składników własności Kościołowi (...), których został pozbawiony, które zostały wymienione w art. 61 ust. 1 i 2 albo naprawienie szkody w sposób określony w art. 63 ust. 1 pkt 2 i 3. Zgodnie z art. 63 ust. 1, regulacja może polegać na:

- przywróceniu kościelnym osobom prawnym własności nieruchomości wymienionych w art. 61 ust. 1 i 2 lub ich części (pkt 1),

- przyznaniu odpowiedniej nieruchomości zamiennej, gdyby przywrócenie własności natrafiało na trudne do przezwyciężenia przeszkody (pkt 2),

- przyznaniu odszkodowania ustalonego według przepisów o wywłaszczaniu nieruchomości, w razie niemożności dokonania regulacji przewidzianych w pkt 1 i 2 (pkt 3).

Regulacja może zatem polegać na przywróceniu własności nieruchomości lub ich części, albo, gdy przywrócenie własności napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, na przyznaniu odpowiedniej nieruchomości zamiennej lub na przyznaniu odszkodowania. Sposoby te nie są jednak równorzędne i powinny być rozważane w ustawowej kolejności. Nieprecyzyjne sformułowania ustawy regulacyjnej mogą prowadzić do niezrozumienia charakteru roszczenia, z jakim do sądu mogła wystąpić kościelna osoba prawna w przypadku braku uzgodnienia orzeczenia przez zespół orzekający lub Komisję Majątkową w pełnym składzie. Stosownie do treści art. 64 ust. 2 w/w ustawy, w takiej sytuacji w terminie sześciu miesięcy od otrzymania zawiadomienia o braku uzgodnienia orzeczenia kościelna osoba prawna mogła wystąpić do sądu z powództwem o zasądzenie świadczenia. Roszczenie o zasądzenie, w klasycznym rozumieniu tego określenia, jednak nie przysługuje, bowiem w istocie jedynym roszczeniem, z jakim kościelna osoba prawna mogła wystąpić do sądu, było roszczenie o przeprowadzenie postępowania regulacyjnego zgodnie z art. 63 w/w ustawy, a takie roszczenie ma charakter roszczenia o ukształtowanie prawa. Pozwany ad. 3 zarzucał, iż roszczenie powódki wygasło, bowiem sprecyzowanie roszczenia poprzez zgłoszenie żądania przywrócenia własności nieruchomości nastąpiło po upływie określonego w tym przepisie terminu. Wskazać należy, że z pozwu i pism procesowych powódki wynika w sposób oczywisty, że treścią żądania jest przeprowadzenie postępowania regulacyjnego, a zatem nie sposób uznać, że roszczenie powódki wygasło.

Ponadto trzeba mieć na uwadze, iż roszczenie powódki to szczególne roszczenie o charakterze reprywatyzacyjnym, które ma chronić interes kościelnej osoby prawnej polegający na wyrównaniu jej uszczerbku majątkowego, wyrządzonego działaniami organów państwa, chociażby były one zgodne z prawem obowiązującym w dacie przejęcia własności. Przedmiotem roszczenia jest regulacja, przez którą należy rozumieć zaspokojenie interesu majątkowego kościelnej osoby prawnej pozbawionej własności bez odszkodowania. Ustawodawca określił jedynie sposoby dokonania regulacji, Sąd zaś ma obowiązek rozważać możliwość dokonania regulacji wg kolejności wymienionej w tym przepisie. Powódka jest z kolei uprawniona do zgłaszania najbardziej trafnego sposobu zaspokojenia roszczeń regulacyjnych. Ustalenie trafnego w konkretnej sprawie rozwiązania jest możliwe dopiero po przeprowadzeniu postępowania dowodowego, a w przypadku gdy przywrócenie własności nie jest możliwe, po ustaleniu katalogu proponowanych nieruchomości zamiennych. Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. konstruuje roszczenie regulacyjne dla ochrony majątkowych interesów kościelnych osób prawnych naruszonych działaniami władz państwowych przed 1989 r., zaspokojenie roszczeń może nastąpić tylko w sposób wskazany kolejno w art. 63 ust. 1 pkt 1-3 ustawy. Dla prawidłowego wystąpienia o zaspokojenie roszczenia regulacyjnego wystarczające jest wskazanie, o jaką nieruchomość chodzi wraz z zaznaczeniem, że sprawa ma charakter regulacyjny, tj. opiera się na postanowieniach ustawy z dnia 17 maja 1989 r. Te przesłanki zostały spełnione zarówno we wniosku powódki z dnia 13 marca 1991 r., jak również w pozwie z dnia 12 lipca 2011 r.

Odnosząc się do sugestii pozwanych odnośnie braku zdolności prawnej powódki wskazać należy, iż zgodnie z art. 33 k.c. osobami prawnymi są Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną. W myśl art. 35 k.c. powstanie, ustrój i ustanie osób prawnych określają właściwe przepisy; w wypadkach i w zakresie w przepisach tych przewidzianych organizację i sposób działania osoby prawnej reguluje także jej statut. Zgodnie z art. 64 § 1 k.p.c. każda osoba fizyczna i prawna ma zdolność występowania w procesie jako strona (jest to zdolność sądowa).

Wskazać należy, że osobowość prawna Kościoła (...), w zakresie w jakim wchodzi w stosunki prawne podlegające prawu Rzeczypospolitej Polskiej, podlega takim samym regułom. Zasadnicze różnice w stosunku do większości pozostałych osób prawnych polegają na tym, że powstanie oraz istnienie a także struktura wewnętrzna K. są niezależne od woli prawodawcy państwowego (tak m.in. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 lipca 2000 r., IV CKN 88/00 LEX nr 52448).

Zgodnie z treścią art. 7 ust. 1 pkt 5 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła (...), osobami prawnymi są terytorialne jednostki organizacyjne K., w tym m.in. parafie. Postanowienie art. 7 ust. 1 pkt 5 tej ustawy uzupełnia art. 13 ustawy; zgodnie z art. 13 ust. 1 w/w ustawy, kościelne jednostki organizacyjne, w tym parafie, nabywają osobowość prawną z chwilą powiadomienia właściwego organu administracji państwowej o ich utworzeniu przez władzę kościelną, jeżeli ratyfikowane umowy nie stanowią inaczej. Zgodnie z art. 13 ust. 2 i ust. 3, jeżeli przepis prawa lub ratyfikowane umowy nie stanowią inaczej, właściwym organem administracji państwowej odnośnie do parafii jest wojewoda. Powiadomienie powinno zawierać: nazwę kościelnej osoby prawnej, jej siedzibę, określenie granic terenu jej działania - w odniesieniu do osób o zasięgu terytorialnym. Zgodnie z art. 13 ust. 5 komentowanej ustawy, odpis w/w powiadomienia z umieszczonym na nim potwierdzeniem odbioru, jest dowodem uzyskania osobowości prawnej.

Wskazać należy, że w aktach niniejszej sprawy znajduje się zaświadczenie Wojewody (...) z dnia 30 maja 2012 r., że powodowa Parafia Rzymskokatolicka p.w. Św. J. Ś. w B. (ul. (...) (...)-(...) W.) posiada osobowość prawną w myśl art. 7 ust. 1 pkt 5 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (k.354 akt). Do pozwu powódka przedłożyła zaświadczenie Archidiecezji (...) z dnia 15 czerwca 2011 r. o posiadaniu przez nią osobowości prawnej stosownie do art. 7 ust. 1 pkt 5 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. W związku z powyższym powodowa Parafia posiada osobowość prawną, a więc posiada zdolność do występowania w niniejszym procesie jako strona.

Pozwani ad. 1 i ad. 3 podnieśli ponadto zarzuty kwestionujące prawidłowość reprezentacji powódki i skuteczność wytoczenia przez nią niniejszego powództwa. Zgodnie z treścią art. 35 k.c. powstanie, ustrój i ustanie osób prawnych określają właściwe przepisy; w wypadkach i w zakresie w przepisach tych przewidzianych organizację i sposób działania osoby prawnej reguluje także jej statut. Zgodnie z art. 38 k.c. osoba prawna działa przez swoje organy w sposób przewidziany w ustawie i w opartym na niej statucie. Zgodnie z art. 63 § 1 k.c. jeżeli do dokonania czynności prawnej potrzebna jest zgoda osoby trzeciej, osoba ta może wyrazić zgodę także przed złożeniem oświadczenia przez osoby dokonywające czynności albo po jego złożeniu. Zgoda wyrażona po złożeniu oświadczenia ma moc wsteczną od jego daty. Zgodnie z art. 63 § 2 k.c., jeżeli do ważności czynności prawnej wymagana jest forma szczególna, oświadczenie obejmujące zgodę osoby trzeciej powinno być złożone w tej samej formie.

Art. 7 ust. 3 pkt 5 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła (...) wskazuje, że organami osoby prawnej jaką jest parafia są proboszcz lub administrator parafii. Przepisy te nie określają jednak zakresu kompetencji proboszczów. W wyroku z dnia 24 marca 2004 r., IV CK 108/03 Sąd Najwyższy potwierdził, że ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej uznała kompetencję proboszczów do reprezentowania parafii w stosunkach majątkowych z osobami trzecimi w sposób i na zasadach określonych w kodeksie prawa kanonicznego (OSNC 2005/4/65).

Statutem w rozumieniu przywołanego wyżej art. 38 k.c., dla kościelnej osoby prawnej jest wewnętrzne prawo tego kościoła (tak m.in. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 kwietnia 2012 r. I CSK 451/11, syst.elekt. Legalis). Prawem wewnętrznym Kościoła Rzymskokatolickiego jest Kodeks prawa kanonicznego ogłoszony w dniu 25 stycznia 1983 r. dekretem S. disciplinae leges, promulgowany w A. A. Sedes (vol. LXXV, P. I.), wyd. P. 1984 r. Zgodnie z kan. 638 § 1 własne prawo w ramach prawa powszechnego winno określić akty, które przekraczają cel i sposób zwyczajnego zarządzania, a według § 3 do ważności alienacji i jakiegokolwiek działania, przez które stan majątkowy osoby prawnej może doznać uszczerbku, potrzebne jest pisemne zezwolenie kompetentnego przełożonego, wydane za zgodą jego rady. Zgodnie z kan. (...) § 1, zarząd dóbr kościelnych należy do tego, kto bezpośrednio kieruje osobą, do której dobra należą, chyba że co innego postanawiają prawo partykularne, statuty lub prawny zwyczaj, przy zachowaniu prawa ordynariusza do interweniowania w wypadku zaniedbań zarządcy. W myśl kan. (...) § 1, przy zachowaniu przepisów statutów, zarządcy nieważnie wykonują czynności, które przekraczają granice i sposób zwyczajnego zarządzania, jeśli nie uzyskali wcześniej pisemnego upoważnienia od ordynariusza. Zgodnie z § 2 kan. (...), w statutach winny być określone czynności przekraczające granice i sposób zwyczajnego zarządzania. Jeśli zaś statuty milczą w tej sprawie, biskup diecezjalny, wysłuchawszy zdania Rady do spraw ekonomicznych, powinien określić tego rodzaju czynności w odniesieniu do podległych mu osób. Zgodnie z § 3 kan. (...) osoba prawna nie jest zobowiązana odpowiadać za czynności nieważnie podjęte przez zarządców, chyba tylko wtedy i o tyle, o ile odniosła z nich korzyść. Będzie zaś odpowiadała osoba prawna za czynności, niezgodnie z prawem, ale ważnie przez administratorów podjęte, z zachowaniem prawa do skargi lub rekursu przeciw zarządcom, którzy wyrządzili jej szkody. Zgodnie z przywołanym przez pozwanych kan. (...), zarządcy nie powinni w imieniu publicznej osoby prawnej ani wszczynać sprawy, ani zawiązywać sporu w sądzie państwowym, dopóki nie uzyskają pisemnego zezwolenia własnego ordynariusza.

W niniejszej sprawie powódka przedłożyła zaświadczenie Archidiecezji (...) z dnia 15 czerwca 2011 r., z którego wynika, że ksiądz kanonik K. P. jest obecnie proboszczem powodowej parafii (k. 9 akt). Z niniejszym pozwem w imieniu powódki wystąpił pełnomocnik posiadający pełnomocnictwo udzielone w dniu 7 czerwca 2011 r. przez księdza kanonika K. P. – proboszcza powodowej parafii (k. 7 akt). W związku z powyższym powódka w niniejszym postępowaniu jest prawidłowo reprezentowana.

Jak ustalono to wyżej, oświadczeniami z dnia 31 grudnia 2010 r., a zatem jeszcze przed wytoczeniem niniejszego powództwa, oraz z dnia 21 lutego 2012 r. Arcybiskup Metropolita (...) S. G. polecił proboszczowi powodowej Parafii na podstawie kan. (...) podjęcie „wszelkich działań koniecznych dla zabezpieczenia praw parafii dochodzących roszczeń związanych z upaństwowieniem własności parafialnej przez władze w latach 1944-1989”. Mając powyższe ustalenia w tym względzie na uwadze, w ocenie Sądu nie sposób uznać, że proboszcz powodowej Parafii nie był uprawniony do wytoczenia niniejszego powództwa.

Warto w tym miejscu przywołać raz jeszcze wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 marca 2004 r., IV CK 108/03 (OSNC 2005/4/65), w którym Sąd ten stanął na stanowisku, że z kanonów 532, (...), (...), (...) i (...) wynika wniosek, że kompetencja proboszcza, obejmująca co do zasady umocowanie do dokonywania wszystkich czynności prawnych, jest ograniczona przez niektóre kanony o tyle, o ile uzależniają one ważność dokonywanych w imieniu parafii czynności przekraczających granice i sposób zwyczajnego zarządzania od uprzedniego pisemnego upoważnienia biskupa diecezjalnego, a czynności o charakterze alienacji - od zezwolenia władz określonych w sposób przewidziany w kan. (...). Sąd Najwyższy podkreślił, że kompetencji proboszcza nie ograniczają normy stawiające proboszczowi określone wymagania co do wykonywania zarządu bez zastrzeżenia nieważności czynności dokonanej z naruszeniem tych wymagań; w takim wypadku aktualne mogą być jedynie sankcje wobec proboszcza (kan. (...) § 3 zdanie drugie). Konkludując, Sąd Najwyższy stwierdził, że ważność dokonanych przez proboszcza czynności przekraczających granice i sposób zwyczajnego zarządzania, określonych w statucie lub stosownym akcie biskupa diecezjalnego, zależy od uprzedniego pisemnego upoważnienia ordynariusza, a czynności o charakterze alienacji dóbr - od zezwolenia władzy określonej w kan. (...).

Zarzuty pozwanych co do braku zgody właściwego ordynariusza dla proboszcza powodowej Parafii na zawiązanie niniejszego sporu nie zasługiwały zatem na akceptację Sądu. Wskazać należy ponadto na uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 19 grudnia 2008 r., III CZP 122/08 (OSNC 2009/7-8/115), który rozpoznawał zagadnienie prawne w kwestii, czy i ewentualnie w jakim zakresie normy wewnętrzne obowiązujące w strukturze organizacyjnej Kościoła (...) mogą wpływać na ważność czynności prawnych związanych z zarządzaniem mieniem kościelnym. W sprawie, w której wyłoniło się przedstawione zagadnienie, chodziło o ocenę skuteczności czynności prawnej dokonanej przez kościelną osobę prawną bez zgody właściwej władzy kościelnej, wymaganej w przepisach kodeksu prawa kanonicznego (ogłoszonego dnia 25 stycznia 1983 r. dekretem S. disciplinae leges, promulgowanego w A. S., vol. LXXV, P. I., P. 1984). W uzasadnieniu tej uchwały Sąd Najwyższy wskazał, że nie ulega wątpliwości, że normy prawa kanonicznego dotyczące alienacji dóbr kościelnych mają moc obowiązującą jedynie w porządku kościelnym, ich bowiem skuteczność w państwowym porządku prawnym jest uzależniona od uznania przez państwo. Wynika to z art. 25 ust. 3 Konstytucji, zgodnie z którym stosunki między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi są kształtowane na zasadach poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie. O tym, czy i ewentualnie w jakim zakresie nieważność kanoniczna lub jej przyczyny mogą wpływać na cywilnoprawną skuteczność czynności prawnej, przesądza ostatecznie prawo państwowe, w prawie polskim nie ma jednak normy, która bezpośrednio regulowałaby tę kwestię. W art. 19 konkordatu Rzeczpospolita Polska uznała prawo wiernych do zrzeszania się zgodnie z prawem kanonicznym i w celach określonych w tym prawie, jeżeli jednak zrzeszenia te przez swą działalność wkraczają w sferę uregulowaną w prawie polskim, podlegają także temu prawu. Wniosek taki wypływa też z art. 23 konkordatu, według którego kościelne osoby prawne mogą zgodnie z przepisami polskiego prawa nabywać, posiadać, użytkować i zbywać mienie nieruchome i ruchome oraz nabywać i zbywać prawa majątkowe. Nie ma zatem zdaniem Sądu Najwyższego w prawie polskim ogólnej podstawy do przyjęcia, że cywilnoprawna skuteczność czynności prawnych dokonywanych przez kościelne osoby prawne zależy od ich skuteczności kanonicznoprawnej. Powszechnie obowiązujące przepisy prawa polskiego nie przewidują bowiem wymagania, zgodnie z którym sprzedaż nieruchomości przez kościelną osobę prawną wymaga zezwolenia właściwej władzy kościelnej, przepisy prawa kanonicznego nie są natomiast przepisami powszechnie obowiązującymi (art. 87 Konstytucji). Poza tym, zgodnie z art. 23 konkordatu, kwestia warunków ważności umowy zbycia nie przynależy do prawa kanonicznego. Wszystko to sprawia, że umowy sprzedaży zawartej przez kościelną osobę prawną bez wymaganego w prawie kanonicznym zezwolenia właściwej władzy kościelnej nie można uznać za sprzeczną z ustawą i z tej przyczyny nieważną na mocy art. 58 § 1 k.c. Sąd Najwyższy podkreślił także, iż konieczność uzyskania zgody właściwej władzy kościelnej nie może być jednak kwalifikowana jako konieczność uzyskania zgody innego organu stowarzyszenia publicznego. Z przepisów prawa kanonicznego wynika, że do ordynariusza należy pilnie nadzorować zarząd wszystkich dóbr, należących do podległych mu publicznych osób prawnych, z zachowaniem prawnych tytułów przyznających mu większe uprawnienia (kan. (...) § 1). Ordynariusz ma też prawo do interweniowania w razie zaniedbań zarządcy oraz do wyznaczania zarządców dóbr publicznych osoby prawnej, która z prawa, przepisów fundacyjnych lub własnych statutów, nie ma własnych zarządców (kan. (...) § 1 i 2). Ordynariuszami są osoby wskazane w kan. 134 § 1, w tym - oprócz B. Rzymskiego - biskupi diecezjalni. Zważywszy pozycję ordynariusza, nie można przyjmować, że jest on organem kościelnej osoby prawnej, zachodzą natomiast podstawy, by uznać go za organ nadrzędny osoby prawnej, usytuowany poza jej strukturą organizacyjną i realizujący funkcje nadzorcze. Innymi słowy, ordynariusz działa w roli podmiotu zewnętrznego, który wykonuje swe uprawnienia nadzorcze względem kościelnych osób prawnych. Status ordynariusza przemawia zatem na rzecz tezy, że konieczność uzyskania zezwolenia takiego organu powinna być postrzegana jako obowiązek uzyskania zgody osoby trzeciej, występuje tu bowiem sytuacja zbliżona do sytuacji uregulowanej w art. 63 k.c. W ocenie Sądu Najwyższego w rozpoznawanej sprawie zachodziły podstawy, by przyjąć, że zamieszczone w przepisach ustawy o stosunku Państwa do Kościoła (...) oraz w postanowieniach konkordatu odesłanie do prawa kanonicznego stanowi wystarczające upoważnienie ustawowe do uzależnienia skuteczności alienacji dóbr kościelnych, będących własnością kościelnej osoby prawnej, od zezwolenia właściwej władzy kościelnej. Ponieważ w powszechnie obowiązujących przepisach nie uregulowano organizacji ani sposobu działania kościelnych osób prawnych, brak przepisów ustawowych, w zaufaniu do których mógłby działać kontrahent takich osób. Musi on więc liczyć się z tym, że działanie kościelnej osoby prawnej może być w różny sposób uregulowane w jej statucie. Przyjęcie, że wynikający z prawa kanonicznego obowiązek uzyskania zezwolenia właściwej władzy kościelnej na alienację stanowi skuteczne w świetle prawa cywilnego ograniczenie zakresu umocowania organu kościelnej osoby prawnej, nakazywałoby zdaniem Sądu Najwyższego dopuszczenie zastosowania w drodze analogii art. 103 § 1 i 2 k.c. Przytoczone rozważania zezwalają na postawienie tezy, że sprzedaż nieruchomości przez kościelną osobę prawną osobie świeckiej, bez wymaganego w prawie kanonicznym zezwolenia właściwej władzy kościelnej, stanowi czynność prawną niezupełną (negotium claudicans), która w razie potwierdzenia staje się niewadliwą i w pełni skuteczną, a w razie odmowy potwierdzenia - bezwzględnie nieważną.

Sąd Apelacyjny w Poznaniu w wyroku z dnia 26 maja 2011 r., I ACa 356/11 (LEX nr 898644) także podniósł, że w przypadkach, w których wymóg zgody osoby trzeciej na dokonanie czynności prawnej nie wynika bezpośrednio z ustawy, ale ustawa upoważnia strony do wprowadzenia takiego wymogu, również mamy do czynienia z czynnością prawną, do której dokonania jest wymagana zgoda osoby trzeciej „na podstawie przepisu prawnego”, albowiem upoważnienie ustawodawcy zawarte w przepisach szczególnych uzasadnia pogląd, że dochodzi tu do samoograniczenia autonomii prywatnej podmiotu i to ze skutkami wobec osób, które z tym podmiotem dokonują czynności prawnej. Skoro zatem odpowiednie przepisy włączają prawo wewnętrzne Kościoła Katolickiego i nakazują poszanowanie sposobu ich działania wymóg uzyskania zgody właściwej władzy kościelnej należy traktować tak, jakby wynikał wprost z ustawy. Zdaniem Sądu Apelacyjnego w Poznaniu, przyjąć należy, że ugoda zawarta bez uzyskania zgody właściwej władzy kościelnej, w świetle prawa cywilnego stanowiła czynność prawną niezupełną (negotium claudicans) i skoro nie została potwierdzona była bezwzględnie nieważna (art. 63 k.c.). Ordynariusz, czy S. Apostolska to bez wątpienia osoba trzecia w rozumieniu art. 63 k.c., nie są to bowiem organy Parafii. Treść art. 63 k.c. nie wskazuje wprawdzie wyraźnie, że ma on być stosowany tylko do przypadków, w których potrzeba zgody osoby trzeciej ma swe źródło w ustawie, ale taka jego wykładnia jest powszechnie przyjmowana z uwagi na cel tego uregulowania oraz jego usytuowanie w kodeksie cywilnym. Rozbieżność poglądów wywołuje kwestia, czy art. 63 k.c. ma zastosowanie także do przypadków, w których wymóg zgody osoby trzeciej na dokonanie czynności prawnej nie wynika bezpośrednio z ustawy, ale ustawa upoważnia strony do wprowadzenia takiego wymogu. W tej kwestii Sąd Apelacyjny opowiedział się za poglądem Z. R., że w tego rodzaju przypadkach również mamy do czynienia z czynnością prawną, do której dokonania jest wymagana zgoda osoby trzeciej „na podstawie przepisu prawnego”, albowiem upoważnienie ustawodawcy zawarte w przepisach szczególnych uzasadnia pogląd, że dochodzi tu do samoograniczenia autonomii prywatnej podmiotu i to ze skutkami wobec osób, które z tym podmiotem dokonują czynności prawnej (zob. Z. Radwański (w:) System Prawa Prywatnego, t. 2, s. 307).

Mając na uwadze powyższe wywody Sądu Apelacyjnego w Poznaniu przywołać należy, iż zgodnie z art. 63 § 1 k.c. jeżeli do dokonania czynności prawnej potrzebna jest zgoda osoby trzeciej, osoba ta może wyrazić zgodę także przed złożeniem oświadczenia przez osoby dokonywające czynności albo po jego złożeniu. Zgoda wyrażona po złożeniu oświadczenia ma moc wsteczną od jego daty. Zgodnie z art. 103 § 1 k.c. jeżeli zawierający umowę jako pełnomocnik nie ma umocowania albo przekroczy jego zakres, ważność umowy zależy od jej potwierdzenia przez osobę, w której imieniu umowa została zawarta. Zgodnie z art. 103 § 2 k.c., druga strona może wyznaczyć osobie, w której imieniu umowa została zawarta, odpowiedni termin do potwierdzenia umowy; staje się wolna po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu.

W związku z powyższym oświadczenia z dnia 31 grudnia 2010 r. oraz z dnia 21 lutego 2012 r. Arcybiskupa Metropolity (...) S. G. polecające m.in. proboszczowi powodowej Parafii K. P. na podstawie kan. (...) podjęcie „wszelkich działań koniecznych dla zabezpieczenia praw parafii dochodzących roszczeń związanych z upaństwowieniem własności parafialnej przez władze w latach 1944-1989”, należy traktować jako potwierdzenie czynności niezupełnej. Ponad wszelką wątpliwość należy postawić tezę, że powództwo w niniejszej sprawie zostało skutecznie wniesione z zachowaniem wskazanego wyżej terminu zawitego.

W odpowiedziach na pozew pozwani ad. 1 i ad. 3 zasygnalizowali brak po swojej stronie legitymacji biernej, a ponadto wadliwe określenie przez powodową Parafię stationes fisci pozwanego ad. 3 Skarbu Państwa.

Odnosząc się do zarzutu braku biernej legitymacji procesowej pozwanego ad. 1 Agencji Nieruchomości Rolnych - Oddział Terenowy w P., gdyż tak oznaczyła powódka pozwanego ad. 1, oraz właściwej reprezentacji Skarbu Państwa podnieść należy, że zgodnie z art. 24 ust. 1a ustawy z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (t.jedn. Dz.U. 2007 r., Nr 231, poz. 1700 ze zm.), Agencja Nieruchomości Rolnych reprezentuje Skarb Państwa w sprawach wynikających z postępowania regulacyjnego określonego w ustawach o stosunku Państwa do kościołów i innych związków wyznaniowych w Rzeczypospolitej Polskiej. Zatem w postępowaniu regulacyjnym Agencja Nieruchomości Rolnych reprezentuje Skarb Państwa, a nie występuje we własnym imieniu. Jest to szczególna postać reprezentacji Skarbu Państwa przez Agencję Nieruchomości Rolnych, co uzasadnione jest tym, że instytucja ta na zasadzie powiernictwa wykonuje prawo własności na rzecz Skarbu Państwa (art. 5 ust. 1 w/w ustawy z dnia 19 października 1991 r.). W związku z tym prawidłowe oznaczenie strony pozwanej winno brzmieć: Skarb Państwa reprezentowany przez Agencję Nieruchomości Rolnych - Oddział Terenowy w P.. Wskazać jednak należy jednocześnie, iż z uwagi na art. 222 § 1 k.c. i zakres roszczeń objętych z mocy prawa przedmiotem regulacji, tj. roszczenia o wydanie nieruchomości, stroną legitymowaną biernie niewątpliwie jest aktualny posiadacz przedmiotowej nieruchomości. Z uwagi na możliwe żądanie wydania nieruchomości zamiennych będących w zasobach Agencji Nieruchomości Rolnych (pkt 1 i 2 pozwu) stroną legitymowaną biernie może być także Agencja Nieruchomości Rolnych - Oddział Terenowy w P. jako odrębny od Skarbu Państwa podmiot prawa.

Wskazać należy, że Sąd nie jest władny oznaczyć Skarbu Państwa jako strony pozwanej wówczas, gdy żądanie oparte zostało na twierdzeniu, że jednostka wskazana jako strona pozwana jest odrębnym podmiotem od Skarbu Państwa (tak m.in. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 2008 r., II CSK 10/08, syst.elektr. Legalis). Jeżeli jednak pozew został skierowany przeciwko jednostce organizacyjnej bez oznaczenia, że jest to statio fisci, a następnie w toku postępowania dochodzi do takiego oznaczenia, to należy uznać, że nie doszło do zmiany w zakresie reprezentacji, o ile organ pozwanej jednostki organizacyjnej z mocy art. 67 § 2 k.p.c. był uprawniony do reprezentowania Skarbu Państwa (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 marca 2010 r., II CSK 393/09, niepubl.).

Zgodnie z treścią art. 34 pkt 8 ustawy z dnia 28 września 1991 r. o lasach (Dz.U. 2011 r., Nr 12, poz. 59) Dyrektor Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych reprezentuje Skarb Państwa w sprawach wynikających z postępowania regulacyjnego określonego w ustawach o stosunku Państwa do kościołów i innych związków wyznaniowych w Rzeczypospolitej Polskiej.

Zgodnie natomiast z brzmieniem art. 132 ust. 5 w zw. z art. 11 ust. 1 i w zw. z art. 11a ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz.U. 2010 r., Nr 102, poz. 651 ze zm.), do zapłaty odszkodowania za wywłaszczone nieruchomości (…), a także do zapewnienia nieruchomości zamiennej jest zobowiązany, (…) starosta, wykonujący zadanie z zakresu administracji rządowej, jeżeli wywłaszczenie następuje na rzecz Skarbu Państwa, albo organ wykonawczy jednostki samorządu terytorialnego, jeżeli wywłaszczenie następuje na rzecz tej jednostki. Powyższe oznacza, iż Skarb Państwa winien być także reprezentowany przez właściwego starostę, tj. w niniejszej sprawie przez Starostę L..

Zgodnie z art. 3 ust. 1 pkt 6 ustawy z dnia 23 stycznia 2009 r. o województwie i administracji rządowej w województwie (Dz.U. z 2009 r. Nr 31 poz.206) wojewoda jest reprezentantem Skarbu Państwa w zakresie i na zasadach określonych w odrębnych ustawach. Zgodnie z art. 7b ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r. o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa (Dz.U. 1996 r., Nr 106, poz. 493 ze zm.), wojewoda wykonuje zadania w zakresie gospodarowania mieniem pozostałym po zlikwidowanych państwowych jednostkach organizacyjnych lub spółkach z udziałem Skarbu Państwa (a), pozostałym po rozwiązanych bądź wygasłych umowach o oddanie przedsiębiorstwa do odpłatnego korzystania (b), przejętym przez Skarb Państwa z innych tytułów (c). Powyższa okoliczność zdeterminowała uwzględnienie wniosku powoda i wezwanie postanowieniem z dnia 15 maja 2013 r. do udziału w niniejszej sprawie w charakterze pozwanego Skarbu Państwa reprezentowanego przez Wojewodę (...).

Z uwagi na utratę mocy obowiązującej przez rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 21 grudnia 1990 r. w sprawie wyłączania nieruchomości zamiennych lub nakładania obowiązku zapłaty odszkodowania na rzecz kościelnych osób prawnych (Dz.U. 1991 r., Nr 1, poz. 2) nie ma podstaw prawnych do udziału w sprawie Ministra Finansów.

Z powyższych przepisów oraz faktu, iż przejęcie nastąpiło na rzecz Skarbu Państwa jednoznacznie wynika bierna legitymacja procesowa Skarbu Państwa w sprawach dotyczących postępowania regulacyjnego uregulowanego w Dziale IV Rozdziale I ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, który zgodnie z art. 67 § 2 k.p.c. działa w niniejszym postępowaniu przez odpowiednie stationes fisci. Wskazać należy, że kryterium wyboru reprezentanta ma charakter materialnoprawny wyrażający się w sformułowaniu o działalności państwowej jednostki organizacyjnej, z którą wiąże się dochodzone roszczenie. Przytoczona formuła okazuje się zbyt wąska ze względu na zróżnicowanie państwowych jednostek organizacyjnych oraz obszarów ich aktywności. W rzeczywistości Skarb Państwa występuje w postępowaniach przed sądem jako czynna lub bierna strona procesu, jak również jako uczestnik postępowania nieprocesowego. Związek między roszczeniem, a wskazanym statio fisci może wynikać nie tylko z jego działania obejmującego również zaniechanie, ale i z samej kompetencji. Dotyczy to zwłaszcza odpowiedzialności za zdarzenia z przeszłości. Na ustalenie właściwego statio fisci wpływają także okoliczności związane ze skutecznością, czyli wykonaniem wyroku, skoro środki, którymi musi dysponować Skarb Państwa - dłużnik, są przywiązane do jednostek organizacyjnych zgodnie z klasyfikacją budżetową, a nie stanowią ich własności w znaczeniu cywilnoprawnym (m.in. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 września 2006 r., III CSK 59/06, niepubl.). Jeżeli dochodzone roszczenie wiąże się z działalnością dwóch lub więcej jednostek organizacyjnych Skarbu Państwa, wszystkie te jednostki są powołane do reprezentowania Skarbu Państwa i powinny brać udział w postępowaniu, którego przedmiotem jest dochodzone roszczenie. Jeżeli w postępowaniu przed sądem I instancji Skarb Państwa reprezentowany był tylko przez część jednostek organizacyjnych, z których działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, to pominięcie pozostałych jednostek jest uchybieniem procesowym, nie może być jednak podstawą do uznania nieważności postępowania z przyczyn określonych w art. 379 pkt 2 i 5 k.p.c. (wyrok Sądu Apelacyjnego z Poznaniu z dnia 9 lipca 2008 r., I ACa 62/08, LEX nr 499199).

Z uwagi na postanowienia ustawy o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa uznać trzeba, iż pozwany Skarb Państwa był prawidłowo zastępowany w niniejszej sprawie przez Prokuratorię Generalną.

Pozwany ad. 2 Gmina W. nie kwestionowała swojej biernej legitymacji procesowej w niniejszym postępowaniu.

Odnosząc się do zarzutu braku tożsamości roszczenia będącego przedmiotem badania Komisji Majątkowej w W. i roszczenia objętego przedmiotowym wskazać należy, że przewidziane w ustawie z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej w Dziale IV Rozdziale I pt. „Regulacja spraw majątkowych K.” postępowanie w przedmiocie przywrócenia kościelnym osobom prawnym własności upaństwowionych nieruchomości lub ich części jest dwuetapowe, w którym pierwszy obligatoryjny etap to postępowanie regulacyjne przed Komisją Majątkową, zaś drugi etap, możliwy jedynie w przypadku nieuzgodnienia orzeczenia przez Komisję, stanowi postępowanie sądowe. Nie powinno budzić wątpliwości, że przedmiot żądania zgłoszonego w postępowaniu sądowym musi być tożsamy z żądaniem zgłoszonym Komisji Majątkowej w zakresie, w jakim ta nie uzgodniła orzeczenia. Skoro roszczenie to poddane jest pod kognicję sądu powszechnego to podlega ocenie przy uwzględnieniu wszystkich przepisów prawa materialnego określających jego przesłanki. Jak wskazano powyżej, zgodnie z art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 16 grudnia 2010 r. w przypadku nierozpatrzenia wniosków o wszczęcie postępowania regulacyjnego, złożonych na podstawie art. 62 ust. 3 zdanie pierwsze ustawy, o której mowa w art. 1, oraz art. 2 ustawy z dnia 11 października 1991 r. o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, do uczestników postępowań regulacyjnych stosuje się odpowiednio przepis ust. 1, z tym że termin w nim wskazany liczy się od dnia wejścia w życie niniejszej ustawy. Zgodnie art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 16 grudnia 2010 r., uczestnicy postępowań regulacyjnych, w których zespół orzekający lub Komisja Majątkowa w jej pełnym składzie nie uzgodniły orzeczenia przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy, mogą, w terminie 6 miesięcy od dnia otrzymania o tym pisemnego zawiadomienia, o którym mowa w art. 64 ust. 1 ustawy, o której mowa w art. 1, wystąpić o podjęcie zawieszonego postępowania sądowego lub administracyjnego, a jeżeli nie było ono wszczęte - wystąpić do sądu o zasądzenie roszczenia. Przy rozpoznawaniu sprawy sąd stosuje przepisy art. 63 ust. 1-3 ustawy, o której mowa w art. 1. W przypadku braku wystąpienia do sądu w tym okresie, roszczenie wygasa.

Z ustaleń poczynionych powyżej wynika, że wnioskiem z dnia 13 marca 1991 r. powódka wystąpiła do Komisji Majątkowej w W. o wszczęcie postępowania regulacyjnego dotyczącego opisanych wyżej nieruchomości, wnosząc o przywrócenie własności 1.22.00 ha, na którą składały się działka nr (...) o pow. 0.14.00ha, działka nr (...) o pow. 0.18.00 ha i działka nr (...) o pow. 0.45.00 ha i działka nr (...) o pow. 0.45.00 ha, jak również o przyznanie działek zamiennych albo odszkodowania za pozostałe grunty o pow. 97.00.00 ha. W następstwie tego wniosku Komisja Majątkowa prowadziła postępowanie regulacyjne, jednak Komisja Majątkowa nie uzgodniła orzeczenia, nie została też zawarta między uczestnikami tego postępowania jakakolwiek ugoda. W zakreślonym ustawą terminie powodowa Parafia skierowała powództwo do tutejszego Sądu.

Granice pozwu wyznacza ustawa z dnia 17 maja 1989 r., która wskazuje trzy sposoby regulacji, których zasadność po kolei, tj. w kolejności określonej przez ustawodawcę musi zbadać sąd, niezależnie od sposobu sformułowania żądania pozwu. Niniejsze postępowanie jest swoistym rodzajem powództwa o ukształtowanie prawa tj. o restytucję mienia, a nie o świadczenie. Jak wskazano to wyżej, roszczenie powódki to szczególnego rodzaju roszczenie o charakterze reprywatyzacyjnym, które ma chronić interes kościelnej osoby prawnej (a taką jest powodowa Parafia) polegający na wyrównaniu jej uszczerbku majątkowego, wyrządzonego działaniami organów państwa, chociażby były one zgodne z prawem obowiązującym w dacie przejęcia własności. Przedmiotem roszczenia jest regulacja, przez co należy rozumieć zaspokojenie interesu majątkowego kościelnej osoby prawnej pozbawionej własności bez odszkodowania. Ustawodawca w art. 63 ust. 1 pkt 1-3 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. określił jedynie sposoby dokonania regulacji, Sąd zaś ma obowiązek rozważać możliwość dokonania regulacji wg kolejności wymienionej w tym przepisie. Powódka jest z kolei uprawniona do zgłaszania najbardziej trafnego sposobu zaspokojenia roszczeń regulacyjnych. Ustalenie trafnego w konkretnej sprawie rozwiązania jest możliwe dopiero po przeprowadzeniu postępowania dowodowego, a w przypadku gdy przywrócenie własności nie jest możliwe, po ustaleniu katalogu proponowanych nieruchomości zamiennych. Pozwany ad. 1 w wykonaniu zobowiązana Sądu wyraźnie oświadczył, iż nie jest możliwie przywrócenie własności nieruchomości objętych pozwem, ponadto pozwani ad. 1 i ad. 3 wskazali, iż nie proponują powódce nieruchomości zamiennych, gdyż wnoszą o oddalenie powództwa tudzież, że to na powódce ciąży obowiązek wskazania katalogu nieruchomości zamiennych. Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. konstruuje roszczenie regulacyjne dla ochrony majątkowych interesów kościelnych osób prawnych naruszonych działaniami władz państwowych przed 1989 r., przy czym zaspokojenie roszczeń może nastąpić tylko w sposób wskazany kolejno w art. 63 ust. 1 pkt 1-3 ustawy. Dla prawidłowego wystąpienia o zaspokojenie roszczenia regulacyjnego wystarczające jest wskazanie, o jaką nieruchomość chodzi wraz ze wskazaniem, że sprawa ma charakter regulacyjny, tj. opiera się na postanowieniach ustawy z dnia 17 maja 1989 r. Te przesłanki zostały spełnione zarówno we wniosku powódki z dnia 13 marca 1992 r., jak również w pozwie z dnia 12 lipca 2011 r. Sposoby dokonania regulacji wskazane w powołanym wyżej przepisie nie mogą być uznane za samodzielne roszczenia, których wybór służy powódce. Sposoby dokonania regulacji mogą się rzecz jasna uzupełniać, ale ma to znaczenie w sytuacji, gdy możliwe jest przywrócenie własności jedynie części upaństwowionych nieruchomości. Ocena, który sposób dokonania regulacji jest zasadny należy do Sądu orzekającego o roszczeniu regulacyjnym zgłoszonym przez kościelna osobę prawną. Rację ma powódka, mówiąc, iż przywrócenie własności nieruchomości stanowiących drogi lub obiekty użyteczności publicznej sprzeczne byłoby z celami regulacji. W przywołanym wyżej wyroku SA w Poznaniu z dnia 26 maja 2011 r., I ACa 356/11 Sąd ten zwrócił uwagę, że ustawa z dnia 17 maja 1989 r. wprowadziła trzy sposoby uregulowania spraw nieruchomości kościelnych osób prawnych przy czym nie są one równe w tym sensie, że regulacja wg kolejnego sposobu może nastąpić tylko w sytuacji, gdyby wcześniejszy był niemożliwy (…). Przy czym jeżeli chodzi o „przywrócenie kościelnym osobom prawnym własności” ustawodawca wykluczył ją, gdyby restytucja natrafiała „na trudne do przezwyciężenia przeszkody”. Użyte określenie nie zostało zdefiniowane w ustawie, ale przyjąć należy, że chodzi tu o takie gospodarcze wykorzystanie nieruchomości, że restytucja wiązałaby się z koniecznością rozliczeń bądź rodziłaby spory z tym związane. Powódka wykazała w myśl art. 6 k.c. załączonymi do pozwu dokumentami, iż wniosek z dnia 13 marca 1991 r. dotyczył wszystkich nieruchomości, których dotyczy przedmiotowy pozew. Do wniosku załączono dokumenty geodezyjne (w aktach Komisji Majątkowej), które precyzowały nieruchomości, względem których powodowa Parafia domagała się prowadzenia postępowania regulacyjnego. Rację ma powódka, iż w tym aspekcie nie sposób przejść obojętnie nad specyfiką postępowania przed Komisją Majątkową, odformalizowanym przebiegiem tego postępowania, wreszcie czasem, w którym wniosek ten był składany czy charakterem podmiotu domagającego się regulacji. W postępowaniu przez Komisją Majątkową nie obowiązywały przepisy k.p.c., pisma nie zawierały szczególnej formy, a podmioty składające wnioski nie dysponowały fachową pomocą prawną, z reguły bowiem działały samodzielnie, nie zaś przez fachowych pełnomocników. Załączenie zatem do wniosku dokumentacji geodezyjnej, w tym rejestru obecnych i dawnych dóbr kościelnych oznaczało dostateczne sprecyzowanie przedmiotu regulacji.

Odnosząc się do zarzutu braku legitymacji czynnej powódki w pierwszej kolejności wskazać należy, że zgodnie z art. 61 ust. 1 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Polskiej Rzeczypospolitej Polskiej, na wniosek kościelnych osób prawnych wszczyna się postępowanie, zwane dalej „postępowaniem regulacyjnym”, w przedmiocie przywrócenia im własności upaństwowionych nieruchomości lub ich części (…). Z powyższego wynika, że postępowanie regulacyjne wszczyna się na wniosek kościelnej osoby prawnej, co oznacza, że nie może ono być wszczęte z urzędu. Kościelna osoba prawna, składając wniosek, musi wykazać swoją legitymację czynną do złożenia wniosku, jego popierania, a następnie do nabycia prawa własności.

W niniejszej sprawie powódka wykazała w/w dokumentami urzędowymi (zapisy w wymienionych wyżej księgach wieczystych), iż była właścicielką przejętych w/w protokołami z dnia 20 kwietnia 1950 r. nieruchomości. Określenie Katolicka Gmina K. w B. figurujące w dawnych księgach wieczystych i w/w protokołach z daty 20 kwietnia 1950 r. oznacza powodową parafię. Treść wpisów prawa własności wynikała z obowiązującego w dacie ich dokonania prawa niemieckiego. Na podstawie ustawy z dnia 20 czerwca (...). o zarządzenia majątku kościelnego pruskie władze państwowe wprowadziły gminy kościelne jako podmioty majątku kościelnego. Wg prawa niemieckiego, zwrot „gmina kościelna” oznacza parafię jako terytorialną instytucję kościelną, które P. Ogólne Prawo Krajowe uznało za organizację posiadające zdolność prawną i możliwość prowadzenia działalności gospodarczej w zakresie zarządzania majątkiem kościelnym i objęło je obowiązkiem podatkowym. Po 1945 r. uznawano parafię jako kościelną osobę prawną, czego przykładem jest orzecznictwo Sądu Najwyższego (tak m.in. postanowienia z dnia 18 kwietnia 1963 r., I CR 223/63 (OSNC 1964/10/198), z dnia 10 lipca 2009 r., II CSK 69/09 (LEX nr 530698).

Parafia jest podstawową jednostką terytorialną kościoła. Wg kan. 216 § 1 i § 3 Kodeksu prawa kanonicznego z 1917 r., obowiązującego w Kościele (...) do 1983 r., parafia jest to oddzielna część terytorium diecezji z własnym kościołem, własną ludnością i własnym kapłanem, który z urzędu swego sprawuje tamże duszpasterstwo. Wyrażenie „parafia” oznacza także: parafian, czyli ogół wiernych, nad którymi proboszcz wykonuje duszpasterstwo, kościół parafialny, beneficjum proboszczowskie i urząd proboszcza.

Nazwa Katolicka Gmina K. w B. oznacza zatem powodową Parafię uznawaną wg prawa niemieckiego pod w/w nazwą w dacie dokonywania wpisów w w/w księgach wieczystych.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego uznawano ponadto, że parafie są właścicielami majątku kościelnego, niezależnie od tego, jakiemu celowi majątek ten służył wg prawa kanonicznego. W szczególności dał temu wyraz SN w postanowieniu z dnia 5 lutego 1966 r., II CR 47/66 (LEX nr 5936) wskazując, że podmiotem własności kościelnych nieruchomości ziemskich, które stosownie do art. 1 ust. 2 ustawy z dnia 20 marca 1950 r. (…) nie podlegają przejęciu na własność Państwa, tj. beneficjów proboszczów, jest parafia, która odpowiada za długi z tytułu zaległych należności podatkowych obciążających beneficjum proboszcza danej parafii. Z kolei aktualnie obowiązująca ustawa z dnia 17 maja 1989 r. w sposób jednoznaczny określa rodzaje (nazwy) tzw. kościelnych osób prawnych. Dla uznania w niniejszej sprawie czynnej legitymacji procesowej po stronie powódki należy odnieść się do art. 72 ust. 1 tej ustawy, który stanowi podstawę do retroaktywnego uznania osobowości prawnej kościelnych osób prawnych, w tym powodowej Parafii. Zatem wyłącznie osoby prawne wymienione w art. 6-9 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. mogły istnieć przed dniem wejścia w życie w/w ustawy, a tym samym mogą być one uznawane za podmiot własności kościelnej przed dniem wejścia w życie tej ustawy, tj. 23 maja 1989 r. Ponadto wg art. 73 tej ustawy, zmiana nazwy grup osób prawnych lub poszczególnych osób wymienionych w art. 6-9, bez zmiany ich istoty, może być dokonana przepisami wewnątrzkościelnymi, bez konieczności zmiany ustawy.

Przedstawione przez powódkę dowody w postaci roczników diecezjalnych potwierdzają ciągłość prawną powodowej Parafii. Wynika z nich niezbicie, że powodowa parafia istniała w czasie dokonywania wpisów w przedmiotowych księgach wieczystych oraz w dacie przejęcia spornych nieruchomości przez Skarb Państwa. Była to jedyna parafia rzymskokatolicka w B..

Reasumując, w/w odpisy ksiąg wieczystych oraz roczniki diecezjalne stanowią dowód, iż parafia jako kościelna osoba prawna (z art. 7 ust. 1 pkt 5 ustawy z dnia 17 maja 1989 r.) uznawana wg prawa państwowego była podmiotem własności spornych nieruchomości. Stąd też Sąd oddalił wniosek pełnomocnika powódki o przeprowadzenie w niniejszej sprawie dowodu z opinii biegłego sądowego historyka kościoła, uznając, iż całokształt dowodu z dokumentów zawartych w aktach sprawy jednoznacznie wskazuje, że kwestia legitymacji powodowej parafii nie powinna budzić wątpliwości. Przedstawione przez pełnomocnika powódki opinie biegłego historyka opracowane dla potrzeb innych spraw toczących się przed tutejszym Sądem, chociaż będące dokumentami prywatnymi, stanowiąc źródło wiedzy historycznej wzmacniają wyniki analizy wskazanych w pozwie ksiąg wieczystych oraz roczników diecezjalnych wskazującej, iż powodowa Parafia jest tym podmiotem, którego pozbawiono własności spornych nieruchomości na podstawie w/w protokołów z dnia 20 kwietnia 1950 r., istnieje ponadto historyczna ciągłość między „gminą” a „parafią”.

Nie do zaakceptowania jest stanowisko pozwanego ad. 3, iż powódka nie wykazała następstwa prawnego, bowiem w myśl tego poglądu uznać należałoby, iż nie istnieją podmioty uprawnione do dokonania regulacji, skoro własność nieruchomości przysługiwała nie istniejącym w świetle obecnego prawa podmiotom. Tymczasem załączony przez powódkę do akt sprawy dokument w postaci „spisu i opisu majątku kościelnego i beneficjalnego parafii rzymskokatolickiej B. z dnia 10 czerwca 1948 r.” ukazuje, że opisany w nim stan majątku powódki koresponduje z ujawnionym w księgach wieczystych B. tom I karta 1, B. tom II karta 52 i B. tom X karta 323.

Odnosząc się do podstaw prawnych żądania powódki, wskazać należy, że powodowa Parafia w pozwie jako podstawę roszczenia podała przepis art. 63 ust. 1 pkt 1-3 w zw. z art. 61 ust. 1 pkt 2, 6 oraz 7 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Polskiej Rzeczypospolitej Polskiej, zgodnie z którym na wniosek kościelnych osób prawnych wszczyna się postępowanie, zwane dalej „postępowaniem regulacyjnym”, w przedmiocie przywrócenia im własności upaństwowionych nieruchomości lub ich części: przejętych w toku wykonywania ustawy o dobrach martwej ręki, jeżeli nie wydzielono z nich należnych w myśl tej ustawy gospodarstw rolnych proboszczów. Z gruntów tych mogą być również wydzielone gospodarstwa rolne do 50 ha dla poszczególnych diecezji, seminariów duchownych i domów zakonnych prowadzących działalność określoną w art. 20 i 39; dla pozostałych domów zakonnych mogą być wydzielone gospodarstwa rolne do 5 ha. W skład gospodarstw rolnych mogą wchodzić także grunty leśne stanowiące część składową przejętych uprzednio nieruchomości ziemskich (pkt 2); wywłaszczonych, jeżeli odszkodowanie za wywłaszczoną nieruchomość nie zostało wypłacone lub nie zostało podjęte (pkt 6) i przejętych we władanie państwowych jednostek organizacyjnych bez tytułu prawnego, bez względu na późniejsze ustawodawstwo konwalidujące te przejęcia (pkt 7). Z art. 61 ust 1 pkt 2 wynika, że na wniosek kościelnych osób prawnych wszczyna się postępowanie w przedmiocie przywrócenia im własności upaństwowionych nieruchomości lub ich części przejętych w toku wykonywania ustawy o dobrach martwej ręki, jeżeli nie wydzielono z nich należnych w myśl tej ustawy gospodarstw rolnych proboszczów. Zgodnie z art. 61 ust. 4 ustawy z dnia 17 maja 1989 r., regulacja nie może naruszać przepisów ustawy z dnia 3 stycznia 1946 r. o przejęciu na własność Państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej (Dz.U. Nr 3, poz. 17 z późn. zm.) (pkt 1), jak również praw nabytych przez niepaństwowe osoby trzecie, w szczególności przez inne kościoły i związki wyznaniowe oraz rolników indywidualnych (pkt 3).

Przedmiotem przywrócenia kościelnej osobie prawnej prawa własności mogą być nieruchomości, które zostały uprzednio upaństwowione, i to tylko te nieruchomości, które są wymienione enumeratywnie w ust. 1. Zauważyć należy, że przywrócenie prawa własności co do nieruchomości wymienionych w ust. 1 nie jest tożsame z nabyciem własności w trybie art. 60 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. W art. 60 ustawy prawodawca polski uregulował nabycie własności z mocy prawa. Do nabycia własności nie był potrzebny żaden akt administracyjny ani orzeczenie sądu. Jedynie organ administracji publicznej wydawał decyzję deklaratoryjną stwierdzającą nabycie z mocy prawa (tak: Bartosz Rakoczy, Komentarz do art. 61 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, syst.elektr.LEX).

Zgodnie z art. 1 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 20 marca 1950 r. o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego, przejęciu na własność Państwa podlegały wszystkie nieruchomości ziemskie związków wyznaniowych, za wyjątkiem nieruchomości ziemskich, stanowiących gospodarstwa rolne proboszczów, które Państwo poręczało pełniącym te funkcje duchownym, jako podstawę ich zaopatrzenia. Z kolei z definicji zawartej w art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 20 marca 1950 r. wynika, że nieruchomościami ziemskimi związków wyznaniowych w rozumieniu niniejszej ustawy są wszelkiego rodzaju nieruchomości ziemskie, należące do kościoła lub innego związku wyznaniowego albo do ich instytucji, zakładów, zakonów, zgromadzeń lub jakichkolwiek innych jednostek organizacyjnych i organów, bez względu na ich formę prawną oraz cele, na jakie dotychczas obracane były dochody z tych nieruchomości. Zgodnie z art. 4 ust. 2 tej ustawy, gospodarstwami rolnymi proboszczów, które Państwo poręcza tym duchownym na podstawie art. 1 ust. 2, są nieruchomości ziemskie (ust. 1), znajdujące się w posiadaniu proboszczów (choćby były oddane w dzierżawę) w granicach do 50 ha, a na terenie województw (...), (...) i (...) - do 100 ha. Zgodnie z art. 4 ust. 4 ustawy, o tym, czy nieruchomość ziemska posiada charakter nieruchomości związku wyznaniowego w rozumieniu ust. 1, orzeka Minister Administracji Publicznej. Zgodnie z art. 4 ust. 5 ustawy, o tym, czy nieruchomość stanowi gospodarstwo rolne proboszcza (ust. 2), orzeka Minister Administracji Publicznej. O określeniu nadwyżki, podlegającej przejęciu (ust. 3), orzeka Minister Rolnictwa i Reform Rolnych w porozumieniu z Ministrem Administracji Publicznej.

Podstawą odjęcia powódce własności w/w nieruchomości były trzy protokoły przejęcia z dnia 20 kwietnia 1950 r. Zwrot „w toku wykonywania ustawy o dobrach martwej ręki” nie jest tożsamy ze stwierdzeniem, że nieruchomość została przejęta prawidłowo, zgodnie z przepisami tej ustawy. Jest okolicznością niesporną na gruncie akt niniejszej sprawy, że władze dokonały zaboru w/w nieruchomości kościelnych wykonując ustawę o dobrach martwej ręki. Przejęcie nieruchomości w toku wykonywania tej ustawy jest zgodnie z art. 61 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. przesłanką dokonania regulacji. Z orzecznictwa Sądu Najwyższego wynika jednoznacznie, iż rozpoznanie zagadnienia, czy dana nieruchomość ma charakter nieruchomości ziemskiej w rozumieniu art. 1 ustawy z dnia 1 marca 1950 r. nie należy do sądów powszechnych (tak m.in. uchwała SN z dnia 20 stycznia 1961 r., III Co 36/60 (OSNC 1962/2/57). A contrario z art. 61 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. wynika, iż postępowanie regulacyjne nie może być prowadzone w odniesieniu do upaństwowionych nieruchomości, z których wydzielono gospodarstwa rolne proboszczów należne w myśl ustawy z dnia 20 marca 1950 r. Jak wynika z przywołanych wyżej art. 1 ust. 2 w zw. z art. 4 ust. 2 i 3 ustawy z dnia 20 marca 1950 r. nie podlegały przejęciu gospodarstwa rolne proboszczów do obszaru 100ha na terenie województw zachodnich, w tym (...). Art. 61 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. dotyczy zatem poręczenia gospodarstw rolnych proboszczów w rozumieniu art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 20 marca 1950 r. Interpretacja tych przepisów nakazuje uznać, że ograniczenie regulacji dotyczy wyłącznie przypadku, gdy spełniona została przesłanka określona w art. 4 ust. 3 tej ustawy, tj. przejęciu podlegała tylko nadwyżka ponad 100ha. W każdym innym natomiast przypadku regulacja nie doznaje ograniczeń. Brak jest podstaw prawnych do przyjęcia, że regulacji podlega jedynie obszar do 100ha. Jak wynika z przywołanych wyżej przepisów o tym, iż dana nieruchomość stanowi gospodarstwo rolne proboszcza orzeka zgodnie z art. 4 ust. 5 ustawy z dnia 20 marca 1950 r. Minister Administracji Publicznej. Jednakże w odniesieniu do spornych nieruchomości orzeczenia tej treści nie wydano, a zatem przejęte nieruchomości w świetle prawa nie były gospodarstwem rolnym proboszcza. Bez znaczenia pozostaje tutaj funkcja, jaką nieruchomości te pełniły w myśl prawa kościelnego. Skoro zatem ustawa z dnia 17 maja 1989 r. przewiduje dokonanie regulacji w odniesieniu do wszystkich nieruchomości kościelnych przejętych w trybie wykonywania ustawy o dobrach martwej ręki, to chodzi o wszystkie masy majątkowe majątku kościelnego, w tym także gospodarstwa rolne proboszczów. Wobec braku w/w orzeczenia sporna nieruchomość nie była uznawana za gospodarstwo rolne proboszcza, a zatem nie mogło jej dotyczyć poręczanie, o którym ustawodawca mówi w art. 1 ust. 1 w zw. z art. 4 ust. 2 ustawy o dobrach martwej ręki. Nie istnieje więc jakiekolwiek ograniczenie dotyczące zakresu regulacji, bowiem art. 61 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. mówi o należnych w myśl tej ustawy gospodarstwach rolnych proboszczów, co dotyczy jedynie gospodarstw rolnych uznanych orzeczeniem Ministra Administracji Publicznej.

Powódka podnosiła także, że przejęcie przedmiotowych nieruchomości nastąpiło bez tytułu prawnego, co zgodnie z art. 61 ust. 1 pkt 7 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. miało stanowić przesłankę regulacji. Wskazać jednak należy, iż przedmiotowa nieruchomość została przejęta w trybie i w wykonaniu wskazanej wyżej ustawy o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, na podstawie protokołów z dnia 20 kwietnia 1950 r., zatem nie było to przejęcie bez tytułu prawnego. W związku z czym nie ma podstaw do stosowania art. 61 ust. 1 pkt 7 ustawy tym bardziej, iż Sąd ustalił spełnienie się przesłanki z art. 61 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. Brak także podstaw do uznania, iż zaistniały przesłanki z art. 61 ust. 1 pkt 6 ustawy z dnia 17 maja 1989 r.

Pozytywne ustalenie spełnienia się przesłanki z art. 61 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. otwierało drogę do rozważenia, który sposób regulacji ze wskazanych w art. 63 ust. 1 pkt 1-3 winien mieć zastosowanie w stanie faktycznym, który legł u stóp niniejszego postępowania.

Regulacja może polegać na:

1) przywróceniu kościelnym osobom prawnym własności nieruchomości wymienionych w art. 61 ust. 1 i 2 lub ich części;

2) przyznaniu odpowiedniej nieruchomości zamiennej, gdyby przywrócenie własności natrafiało na trudne do przezwyciężenia przeszkody;

3) przyznaniu odszkodowania ustalonego według przepisów o wywłaszczaniu nieruchomości, w razie niemożności dokonania regulacji przewidzianych w pkt 1 i 2.

Jak wskazano to wyżej, w wykonaniu zobowiązania Sądu pozwany ad. 1 podniósł, nie istnieje możliwość przeniesienia przez niego własności spornych nieruchomości, gdyż nie znajdują się one w Zasobie Własności Rolnej Skarbu Państwa, jak również, iż wobec żądania oddalenia powództwa w całości nie proponuje powódce żadnych nieruchomości zamiennych. W wykonaniu tego samego zobowiązania Sądu pozwany ad. 3 wyraził stanowisko, iż to na powódce spoczywa ciężar wskazania nieruchomości zamiennych. Przywołany wyżej przepis art. 131 ust. 1 ustawy o gospodarce nieruchomościami stanowi, iż warunkiem przyznania nieruchomości zamiennej jest zgoda właściciela wywłaszczonej nieruchomości. Załączony do pozwu wykaz zmian danych ewidencyjnych – zestawienia synchronizacyjne nr 1, 3 i 4 dają podstawę do uznania, iż przywrócenie własności spornych nieruchomości nie jest w przypadku większości parceli możliwe, bowiem pozostają one aktualnie własnością osób trzecich wymienionych w tych zestawieniach. Stan geodezyjno-prawny nieruchomości został wykazany przez powódkę przedstawionymi wyciągami z wykazów zmian gruntowych, wydanym przez Starostę L.. Analiza tych dokumentów nakazuje Sądowi uznać, że przywrócenie własności tych nieruchomości kolidowałoby z przywołanym wyżej art. 61 ust. 4 pkt 3 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. Stałoby w sprzeczności z zasadami racjonalnego gospodarowania przywrócenie powódce przez pozwanych Gminę W. i Skarb Państwa własności nieruchomości objętych prawami osób trzecich, stanowiących drogi czy inne obiekty użyteczności publicznej. Także zwracanie powódce własności niewielkich działek powstałych po podziałach geodezyjnych nie czyniłoby zadość zamierzeniu ustawodawcy co do celów postępowania regulacyjnego, które obszernie przywoływała powódka w swoich pismach procesowych. Powyższe wskazuje na zaistnienie trudnych do przezwyciężenia przeszkód w rozumieniu art. 63 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. i ustalenie, iż zwrot w naturze w/w nieruchomości nie jest aktualnie możliwy. W przywołanym już wyżej wyroku z dnia 26 maja 2011 r., I ACa 356/11 SA w P. zwrócił uwagę, iż na wniosek powódki Sąd winien zobowiązać pozwanych do przedstawienia listy nieruchomości i z tego wykazu przy aktywnym uczestnictwie powódki oraz pozwanych dokonać oceny, które z nich spełniają kryteria zamiennych. Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. nie definiuje pojęcia „nieruchomości zamiennej”. Z uwagi na odwołanie się ustawodawcy w art. 63 ust. 1 pkt 3 przy ustaleniu odszkodowania do przepisów o wywłaszczaniu nieruchomości pod kątem jej przydatności jako zamiennej należy szukać, jak się wydaje, w przepisach ustawy o gospodarce nieruchomościami. Jak jednak wskazano wyżej, art. 131 ust. 1 ustawy wskazuje, że warunkiem przyznania nieruchomości zamiennej jest zgoda właściciela wywłaszczonej nieruchomości. Zgody takiej pozwani, do których powódka domagał się przyznania nieruchomości zamiennych, nie wyrazili, odmawiając wskazania listy nieruchomości zamiennych.

Powyższe zezwalało na przyznanie powódce odszkodowania ustalonego według przepisów o wywłaszczaniu nieruchomości. Odszkodowanie to zostało przez biegłego R. M. ustalone na kwotę 3.627.798 zł, rzecz jasna bez uwzględnienia nakładów poczynionych na te nieruchomości. Biegły uwzględnił w swoich wyliczeniach różnicę (podnoszoną zresztą przez pozwanych) w obszarach nieruchomości wskazanych w protokołach przejęcia, postanowieniu Sądu Powiatowego we W. z dnia 7 listopada 1950 r. oraz w zestawieniach synchronizacyjnych nr 1, 3 i 4. Warto w tym miejscu wskazać na marginesie, iż protokoły z dnia 20 kwietnia 1950 r. powołują się na w/w księgi wieczyste B. tom 1 karta 1, B. tom2 karta 52 i B. tom 10 karta 323, a to też wskazuje na legitymację czynną powodowej Parafii i potwierdza następstwo prawne powódki po Katolickiej G. Kościelnej w B..

Mając te okoliczności na uwadze, zasądzono od pozwanych na rzecz powódki kwotę 3.627.798 zł z odsetkami ustawowymi od dnia 13 lipca 2011 r. do dnia zapłaty, a w pozostałym zakresie powództwo oddalono (pkt I oraz II sentencji wyroku).

O odsetkach ustawowych od powyższej kwoty orzeczono w oparciu o treść art. 481 § 1 k.c., jako o odsetkach za opóźnienie.

Wobec tego, iż zwrot w naturze przejętych przez Państwo nieruchomości nie był możliwy, a zwrócić nieruchomości mógłby wyłącznie pozwany ad. 2 Gmina W., nie było też możliwe przyznanie nieruchomości zamiennych (pozwany ad. 1 Agencja Nieruchomości Rolnych - Oddział Terenowy w P. i Skarb Państwa reprezentowany przez w/w stationes fisci podali, że takimi nieruchomościami nie dysponują bądź nie będą ich wskazywać), w/w kwotę 3.627.798 zł zasądzono od wszystkich występujących w niniejszej sprawie pozwanych, przy czym ich odpowiedzialność nie ma charakteru solidarnego (z uwagi na treść art. 369 k.c.), lecz charakter in solidum.

O kosztach postępowania orzeczono w pkt III sentencji wyroku. Objęły one: opłatę sądową od pozwu, wydatki na poczet dowodu z opinii biegłego i wynagrodzenie pełnomocników procesowych stron.

Wyrok z dnia 10.09.2013 r. zaskarżyli apelacjami pozwani: Agencja Nieruchomości Rolnych i Skarb Państwa, natomiast powódka wywiodła zażalenie.

Pozwana Agencja Nieruchomości Rolnych zaskarżyła wyrok w części uwzględniającej powództwo ( pkt I ) oraz co do kosztów ( pkt III a i III b.2 ). Skarżąca wyrokowi zarzuciła:

- naruszenie art. 321 § 1 kpc poprzez zasądzenie od Agencji Nieruchomości Rolnych ponad żądanie pozwu,

- przepisu art. 63 ustawy z 17.05.1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej poprzez zasądzenie od pozwanej Agencji Nieruchomości Rolnych odszkodowania, gdy tymczasem przepis ten wskazuje wyłącznie na sposób regulacji dotyczący nieruchomości rolnych poprzez wydzielenie odpowiednich nieruchomości z Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa, będących w dyspozycji Agencji,

- naruszenie art. 4 ustawy z dnia 16.12.2010 r. o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego W rzeczypospolitej Polskiej w zw. z art. 62 ust. 3 ustawy z dnia 17.05.1989 r. i art. 2 ustawy z dnia 11.10.1991 r. poprzez uznanie roszczenia powódki w całości, gdy tymczasem w zakresie 40.33.49 ha roszczenie powódki wygasło, ponieważ wniosek Parafii do Komisji Majątkowej nie był tożsamy z roszczeniem pozwu w zakresie tych 40.33.49 ha, co powinno skutkować oddaleniem powództwa w tej części,

- naruszenie art. 2 ustawy z dnia 20.03.1950 r. o Przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego poprzez zasądzenie w wyroku zgodnie ze zgłoszonym żądaniem, gdy tymczasem powództwo winno być oddalone w całości, gdyż przejęcie nieruchomości nastąpiło w trybie przedmiotowej ustawy i było przejęciem bez odszkodowania.

Skarżąca wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez oddalenie powództwa w stosunku do pozwanej Agencji Nieruchomości Rolnych i zasądzenie na rzecz pozwanej zwrotu kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego ewentualnie o uchylenie wyroku w zaskarżonej części i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi I instancji. – k. 515-517, 520-528, 640-642

Pozwany Skarb Państwa zaskarżył wyrok w części uwzględniającej powództwo (pkt I ) oraz co do kosztów ( pkt III a i III b.2 ). Skarżący rozstrzygnięciu zarzucił:

- naruszenie przepisów postępowania:

1. naruszenie art. 233 § 1 kpc poprzez wadliwą ocenę dowodów w sprawie: dokumentów z akt postępowania przed Komisją Majątkową i uznanie, że wniosek regulacyjny z dnia 13.03.1991 r. dotyczył wszystkich nieruchomości, których dotyczy pozew, jak też roczników diecezjalnych jako dokumentów wykazujących ciągłość prawną powodowej Parafii oraz wadliwe uznanie, że dokument „spis i opis majątku kościelnego i beneficjalnego parafii rzymskokatolickiej B. z dnia 10.06.1948 r.” ukazuje stan majątku powódki,

2. naruszenie art. 328 § 2 kpc poprzez brak dostatecznego wyjaśnienia, czy uznanie legitymacji czynnej powódki zostało oparte na ocenie istnienia tożsamości prawnej powodowej Parafii i kościelnej osoby prawnej, która utraciła nieruchomości w wyniku wykonywania ustawy o dobrach martwej ręki, czy też poprzez ustalenie istnienia następstwa prawnego pomiędzy tymi podmiotami,

- naruszenie prawa materialnego:

3. naruszenie art. 61 ust. 1 w zw. z art. 62 ust. 3 ustawy z 17.05.1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej w zw. z art. 4 ustawy z 16.12.2010 r. o zmianie ustawy z dnia z 17.05.1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła (...) w Rzeczypospolitej Polskiej poprzez wadliwe uznanie tożsamości przedmiotu objętego żądaniem zgłoszonym w postępowaniu regulacyjnym i roszczenia pozwu,

4. naruszenie art. 61 ust. 1 pkt 2 w zw. z art. 63 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 17.05.1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej w zw. z art. 1 ust. 2 w zw. z art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 20.03.1950 r. o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego poprzez wadliwą ocenę regulacji i uznanie, że przejęciu na własność Państwa podlegała jedynie nadwyżka ponad 100 ha,

5. naruszenie art. 35 kc w zw. z art. 61 ustawy z 17.05.1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej poprzez uznanie następstwa prawnego pomiędzy Katolicką Gminą K. a powodową Parafią,

6. naruszenie art. 73 w zw. z art. 72 ust. 1 i art. 59 ustawy z 17.05.1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej poprzez uznanie istnienia tożsamości podmiotowej pomiędzy podmiotem, który utracił nieruchomości ziemskie w wyniku wykonywania ustawy o dobrach martwej ręki a powodową Parafią,

7. naruszenie art. 63 ust. 2 ustawy z 17.05.1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej w zw. z art. 131 ustawy z 21.08.1997 r. o gospodarce nieruchomościami poprzez wadliwe uznanie, że regulacja polegająca na przyznaniu odpowiedniej nieruchomości zamiennej następuje zgodnie z regułami zawartymi w przepisach ustawy o gospodarce nieruchomościami,

8. naruszenie art. 481 § 1 kc w zw. z art. 455 kc poprzez wadliwe zasądzenie odsetek od daty wcześniejszej niż ukształtowanie świadczenia w wyroku.

Skarżący wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez oddalenie powództwa w całości i zasądzenie na rzecz pozwanego zwrotu kosztów zastępstwa procesowego ewentualnie o uchylenie wyroku w zaskarżonej części i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi I instancji. – k. 560-577

Powódka zaskarżyła wyrok zażaleniem co do rozstrzygnięcia w zakresie kosztów ( pkt III b i III c ) wnosząc o jego zmianę poprzez nieobciążanie powódki kosztami na podstawie art. 102 kpc. – k. 539-540, 697

Powódka wniosła o oddalenie obu apelacji. – k. 662-666, 670-686

Pozwany Skarb Państwa wniósł o oddalenie zażalenia powódki. – k. 693-695

Sąd Apelacyjny zważył co następuje:

Apelacja pozwanej Agencji Nieruchomości Rolnych zasługiwała na uwzględnienie w całości.

Apelacja pozwanego Skarbu Państwa zasługiwała na uwzględnienie w części.

Zażalenie powódki zasługiwało na uwzględnienie w części.

Roszczenie objęte wnioskiem regulacyjnym a przedmiot powództwa wytoczonego na podstawie art. 4 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 16.12.2010 r. o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej.

Postępowanie regulacyjne prowadzone przez Komisję Majątkową mogło być zainicjowane na dwa sposoby.

Jeśli przed wejściem w życie ustawy ( ustawy z 17.05.1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej – dalej - ustawy regulacyjnej ) toczyło się postępowanie sądowe lub administracyjne dotyczące nieruchomości, o których mowa w art. 61, postępowanie to ulegało z mocy prawa zawieszeniu, a sądy i organy administracji państwowej przekazywały akta Urzędowi do Spraw Wyznań w celu przedłożenia Komisji. – art. 62 ust. 4 ustawy regulacyjnej.

Jeśli takie postępowanie się nie toczyło, to wnioskodawca ( zainteresowana kościelna osoba prawna ) mógł złożyć wniosek o wszczęcie postępowania regulacyjnego w terminie do dnia 31.12.1992 r. Roszczenia nie zgłoszone w terminie do dnia 31.12.1992 r. wygasały. – art. 62 ust. 3 ustawy regulacyjnej w zw. z art. 2 ustawy z dnia 11.10.1991 r. o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej. Termin wskazany w art. 62 ust. 3 ma charakter materialnoprawny. Skutkiem uchybienia temu terminowi nie jest bowiem nieskuteczność czynności procesowej, a wygaśnięcie roszczenia. Po upływie tego terminu kościelna osoba prawna nie mogła skutecznie domagać się wszczęcia postępowania regulacyjnego i przyznania jej własności nieruchomości, a że termin do wniesienia wniosków już upłynął, oznacza to, że kościelne osoby prawne nie mogą już skutecznie zgłaszać swoich roszczeń.

Postępowanie regulacyjne przed Komisją Majątkową mogło się zakończyć zawarciem ugody, wydaniem orzeczenia przez zespół orzekający lub Komisję w pełnym składzie albo brakiem uzgodnienia orzeczenia przez zespół orzekający lub Komisję w pełnym składzie. Jeśli zespół orzekający lub Komisja w pełnym składzie nie uzgodniły orzeczenia zawiadamiały o tym pisemnie uczestników postępowania regulacyjnego. Uczestnicy ci mogli w terminie sześciu miesięcy od otrzymania zawiadomienia, wystąpić o podjęcie zawieszonego postępowania sądowego lub administracyjnego, a jeżeli nie było ono wszczęte – wystąpić do sądu o zasądzenie roszczenia. – art. 64 ustawy regulacyjnej Przy rozpoznawaniu sprawy sąd miał obowiązek stosować zasady wymienione w art. 63 ust. 1-3 ustawy regulacyjnej. W przypadku braku wystąpienia do sądu w tym okresie roszczenia wygasały. Nie ma wątpliwości, że przedmiotem wygaśnięcia były roszczenia objęte wnioskiem regulacyjnym, co do których zespół orzekający lub Komisja w pełnym składzie nie uzgodniła orzeczenia. Przepis ten przewiduje drugi, obok terminu z art. 62 ust. 3 zdanie drugie, termin zawity, którego uchybienie skutkuje wygaśnięciem roszczenia. Oczywiście ma on zastosowanie do roszczeń istniejących ( skutecznie zgłoszonych do Komisji Majątkowej), a nie tych, które już wcześniej wygasły z dniem 31.12.1992 r.

W związku ze zniesieniem Komisji Majątkowej z dniem 1.03.2011 r., Komisja ta do dnia 28.02.2011 r. miała obowiązek przekazania ministrowi właściwemu do spraw wyznań religijnych oraz mniejszości narodowych i etnicznych dokumentację zgromadzoną w toku prowadzonych przez nią postępowań regulacyjnych, w tym akta przekazane Komisji na podstawie art. 62 ust. 4 ustawy regulacyjnej. W tym samym terminie Komisja miała obowiązek przekazania temu ministrowi wnioski o wszczęcie postępowania regulacyjnego, złożone na podstawie art. 62 ust. 3 zdanie pierwsze oraz art. 2 ustawy z dnia 11.10.1991 r. o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej i nierozpatrzone przed dniem 1.02.2011 r., zawiadamiając pisemnie uczestników postępowań regulacyjnych o nierozpatrzeniu tych wniosków. – art. 3 ustawy z dnia 16.12.2010 r. o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej

Na dzień wejścia w życie ustawy z dnia 16.12.2010 r. o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, tj. na dzień 1.02.2011 r., w Komisji Majątkowej pozostawały sprawy, które nie były zakończone, tzn. w których zespół orzekający lub Komisja w pełnym składzie nie uzgodniły orzeczenia oraz sprawy, w których wnioski nie zostały rozpatrzone. Dalszy bieg spraw niezakończonych określony został w art. 4 ustawy z dnia 16.12.2010 r. o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej.

W myśl art. 4 ust. 1, uczestnicy postępowań regulacyjnych, w których zespół orzekający lub Komisja w pełnym składzie nie uzgodniły orzeczenia przed dniem 1.02.2011 r. mogli, w terminie 6 miesięcy od dnia otrzymania o tym pisemnego zawiadomienia, o którym mowa w art. 64 ust. 1 ustawy regulacyjnej, wystąpić o podjęcie zawieszonego postępowania sądowego lub administracyjnego, a jeżeli nie było ono wszczęte – wystąpić do sądu o zasądzenie roszczenia. Przy rozpoznawaniu sprawy sąd stosuje przepisy art. 63 ust 1-3 ustawy regulacyjnej. W przypadku braku wystąpienia do sądu w tym okresie roszczenie wygasało. Nie ulega wątpliwości, że jest to rozwiązanie przeniesione wprost z art. 64 ustawy regulacyjnej. Skoro tak, to nie może budzić wątpliwości, że przedmiotem wygaśnięcia, na skutek bezczynności stron, były roszczenia objęte wnioskiem regulacyjnym, co do których zespół orzekający lub Komisja w pełnym składzie nie uzgodniła orzeczenia.

Zgodnie z art. 4 ust. 2, w przypadku nierozpatrzenia wniosków o wszczęcie postępowania regulacyjnego, złożonych na podstawie art. 62 ust. 3 zdanie pierwsze ustawy regulacyjnej oraz art. 2 ustawy z dnia 11.10.1991 r. o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, do uczestników postępowań regulacyjnych stosuje się odpowiednio przepis ust. 1, z tym, że termin w nim wskazany liczy się od dnia 1.02.2011 r. Wynika z tego, że uczestnicy ci mogli, w terminie 6 miesięcy od dnia 1.02.2011 r., wystąpić do sądu o zasądzenie roszczenia. Przy rozpoznawaniu sprawy sąd stosuje przepisy art. 63 ust. 1-3 ustawy regulacyjnej. W przypadku braku wystąpienia do sądu w tym okresie, roszczenie wygasało. Nie ma wątpliwości, że przedmiotem wygaśnięcia, na skutek bezczynności stron, były roszczenia objęte wnioskiem regulacyjnym, nierozpatrzonym na dzień 1.02.2011 r.

Powyższe prowadzi do wniosku, że wnioskodawca ( zainteresowana kościelna osoba prawna ) musiał zgłosić wniosek o wszczęcie postępowania regulacyjnego o przywrócenie własności upaństwowionych nieruchomości lub ich części, na podstawie art. 61 ustawy regulacyjnej, do dnia 31.12.1992 r. Roszczenia nie zgłoszone w tym terminie wygasły i nie można już ich było w późniejszym terminie skutecznie zgłosić ani w postępowaniu regulacyjnym przed Komisją Majątkową, ani w postępowaniu sądowym wszczętym na podstawie art. 4 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 16.12.2010 r. o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej.

Kolejny wniosek to taki, że uczestnicy postępowania regulacyjnego po dniu 1.02.2011 r. mieli trzy możliwości skutecznej ochrony swych interesów: albo przenieść spór na drogę postępowania sądowego wytaczając w ciągu 6 miesięcy powództwo obejmujące żądania zgłoszone w postępowaniu regulacyjnym w całości ( wówczas zachodziłaby tożsamość roszczeń) albo tylko w części ( wówczas żądanie pozwu obejmowałoby tylko część żądania zgłoszonego w postępowaniu regulacyjnym ) albo w ogóle nie wszczynać procesu sądowego co skutkowałoby wygaśnięcie roszczenia objętego postępowaniem regulacyjnym ( w przypadku wniosków nie rozpatrzonych - z dniem 1.08.2011 r. ).

Podzielić należy pogląd, że postępowanie sądowe prowadzone z mocy art. 4 ustawy z dnia 16.12.2010 r. o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej stanowiło swego rodzaju kontynuację postępowania regulacyjnego przed Komisją Majątkową. Jest zatem oczywistym, że przedmiot postępowania sądowego nie mógł być skutecznie określony szerzej aniżeli przedmiot postępowania regulacyjnego określony wnioskiem regulacyjnym złożonym przed Komisją Majątkową. Pierwotnym założeniem ustawy regulacyjnej było, że całość materii związanej z przywróceniem kościelnym osobom prawnym własności upaństwowionych nieruchomości zostanie uregulowana w postępowaniu regulacyjnym prowadzonym przed Komisją Majątkową. Z uwagi na szereg istotnych przesłanek, których w tym miejscu nie ma potrzeby opisywać, ustawodawca zdecydował, że Komisja Majątkowa winna zakończyć działalność, a postępowanie w sprawach niezakończonych winno być, na wniosek uczestników postępowania regulacyjnego, przeniesione na drogę postępowania sądowego. Zwrot „…mogą (…) wystąpić o zasądzenie roszczenia” zawarte w art. 4 ust. 1 cyt. ustawy odnosi się niewątpliwie do roszczenia skutecznie zgłoszonego w postępowaniu regulacyjnym przed Komisją Majątkową, a nie jakiegoś innego ( nowego ) roszczenia. Jak trafnie wskazała powódka w uzasadnieniu rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej jednoznacznie wskazano, że celem projektowanej regulacji jest jedynie likwidacja Komisji Majątkowej nie zaś postępowania regulacyjnego. Na skutek tej zmiany zmienił się podmiot, przed którym mogło być prowadzone dalsze postępowanie regulacyjne, ale nie mógł być skutecznie poszerzony dotychczasowy zakres przedmiotowy tegoż postępowania. Rozwiązanie takie jest racjonalne i logiczne.

Podstaw do odmiennego stwierdzenia, które forsuje powódka, nie ma. Gdyby przyjąć tok rozumowania powódki to sytuacja podmiotów, które przeprowadziły ostatecznie postępowanie regulacyjne przed Komisją Majątkową byłaby znacznie gorsza aniżeli kościelnych osób prawnych, które dalszy ciąg postępowania przeniosły na drogę sądową. Nie miałyby bowiem możliwości dochodzenia roszczeń, których nie zgłosiły do 31.12.1992 r., podczas gdy taka możliwość dla osób przenoszących sprawę na drogę sądową by się otworzyła. Koncepcję taką należy zdecydowanie odrzucić.

Brak jakichkolwiek podstaw do twierdzenia, że na skutek zniesienia Komisji Majątkowej wolą ustawodawcy było stworzenie możliwości dochodzenia na drodze sądowej roszczeń, które wygasły wobec ich niezgłoszenia przez kościelne osoby prawne do dnia 31.12.1992 r. Oczywistym jest, że uchylenie art. 62, w tym ust. 3, ustawy regulacyjnej nie mogło przywrócić dopuszczalności dochodzenia roszczeń, które już nie istniały ( bo wygasły ). Roszczenia te musiałyby być ponownie ustanowione norma prawną, jednak żaden przepis ustawy z dnia 16.12.2010 r. o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej takiej treści nie zawiera.

W niniejszej sprawie bezspornym jest, że powódka wystąpiła do Komisji Majątkowej z wnioskiem z dnia 13.03.1991 r. o wszczęcie postępowania regulacyjnego domagając się przywrócenia własności nieruchomości objętej księgą wieczystą B. tom 1 karta 1, o powierzchni 1.22.00 ha oraz przyznania działek zamiennych albo odszkodowania za pozostałe grunty, objęte tą księgą wieczystą, o łącznej powierzchni 97.00.00 ha. Łącznie zatem wnioskiem regulacyjnym objęto grunty o powierzchni 98.22.00 ha, objęte księgą wieczystą B. tom 1 karta 1. Uzasadniając swe żądanie powódka wskazała, że przejmując grunty należące do parafii w roku 1950, na podstawie ustawy z dnia z 20.03.1950 r. o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego, nie pozostawiono parafii żadnych gruntów na zaopatrzenie probostwa, mimo iż przejęciu podlegały jedynie grunty w części przekraczającej 100 ha.

Zaznaczyć trzeba, że w 1991 r. powódka była zorientowana, że w roku 1950 przejęto od niej na rzecz Skarbu Państwa nieruchomości przekraczające 98.22.00 ha, co jednoznacznie wynika z dokumentacji postępowania regulacyjnego Komisji Majątkowej, ale świadomie swój wniosek o wszczęcie postępowania regulacyjnego ograniczyła do przywrócenia własności nieruchomości o powierzchni 98.22.00 ha, z motywów opisanych wyżej.

Twierdzenie Sądu Okręgowego jakoby wniosek o wszczęcie postępowania regulacyjnego obejmował grunty przekraczające 98.22.00 ha jest oczywiście nieuzasadniony.

Zarządzeniem z dnia 15.03.1994 r. Komisja Majątkowa, na podstawie art. 62 ust 6 ustawy regulacyjnej oraz §§ 5 i 6 zarządzenia Ministra-Szefa Urzędu Rady Ministrów z dnia 8.02.1990 r. w sprawie szczegółowego trybu postępowania regulacyjnego w przedmiocie przywrócenia osobom prawnym Kościoła (...) własności nieruchomości lub ich części, wszczęła postępowanie regulacyjne w sprawie przywrócenia na własność Parafii Katolickiej pw. św. J. w B. nieruchomości opisanych we wniosku. Oprócz wnioskodawcy jako uczestników postępowania wskazano Gminę W., Wojewodę L., Agencję Nieruchomości Rolnych Skarbu Państwa. W trakcie trwania postępowania w miejsce Wojewody L. wszedł Starosta L..

Z uwagi na nierozpatrzenie wniosku do dnia 1.02.2011 r., pismem z dnia 7.02.2011 r. na podstawie art. 3 ust. 2 i art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 16.12.2010 r. o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej zawiadomiono uczestników postępowania o nierozpatrzeniu wniosku, udzielając pouczenia o możliwości wystąpienia zainteresowanych do sądu o zasądzenie roszczenia.

Pozwem z dnia 12.07.2011 r. powódka wystąpiła do Sądu z powództwem o przywrócenie własności nieruchomości, przyznanie nieruchomości zamiennych lub odszkodowanie obejmujące nieruchomości o łącznej powierzchni 137.33.49 ha, objęte trzema księgami wieczystymi: B. tom 1 karta 1 ( 122.22.60 ha ), B. tom 2 karta 52 ( 5.27.30 ha ) i B. tom 10 karta 323 ( 5.03.40 ha ).

Wynika z tego, że roszczenie powódki zgłoszone w pozwie wniesionym na skutek nierozpatrzenia wniosku regulacyjnego przez Komisję Majątkową objęło w części roszczenia, która wygasły na podstawie art. 62 ust. 3 zdanie drugie ustawy regulacyjnej. Zatem za zasadne należało uznać zarzuty skarżących, że żądanie przewyższające przywrócenie własności gruntów ponad 98.22.00 ha należało oddalić z tej przyczyny, że roszczenia te wygasły z dniem 31.12.1992 r.

W dalszej części uzasadnienia przedmiotem analizy będzie zatem tylko roszczenie obejmujące przywrócenie własności upaństwowionych nieruchomości o łącznej powierzchni 98.22.00 ha objętych księgą wieczystą B. tom 1 karta 1, jak wynika to z wniosku o wszczęcie postępowania regulacyjnego z dnia 13.03.1991 r.

Legitymacja czynna

W księdze wieczystej B. tom 1 karta 1 jako właściciel nieruchomości figuruje Kościół (...) w B.. Gmina kościoła katolickiego w B. ( probostwo ). – k. 10-12 W dniu 20.04.1950 r. przejęcie tej nieruchomości na rzecz Skarbu Państwa na podstawie ustawy z dnia 20.03.1950 r. o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego, nastąpiło w obecności Administratora Parafii B. księdza M. R.. – protokół w aktach Komisji Majątkowej. Wniosek o wszczęcie postępowania regulacyjnego z 13.03.1991 r. wniosła Parafia Rzymskokatolicka pw. św. J. Ś. w B.. Z udziałem tej Parafii toczyło się postępowanie regulacyjne przed Komisją Majątkową i ta Parafia złożyła pozew w niniejszej sprawie na podstawie art. 4 ustawy z 16.12.2010 r. o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej.

Sąd Apelacyjny podziela stanowisko Sądu Okręgowego, że Parafia Rzymskokatolicka pw. św. J. Ś. w B. jest legitymowana czynnie do wytoczenia niniejszego powództwa, jako podmiot, któremu przysługiwała własność nieruchomości przejętych przez Państwo w roku 1950.

Nie do przyjęcia jest prezentowana przez skarżącego koncepcja, zgodnie z którą parafie Kościoła (...), w tym powodowa parafia, przed wejściem w życie Kodeksu prawa kanonicznego z 1983 r. i ustawy regulacyjnej nie miały osobowości prawnej.

Rozbudowane wywody środka zaskarżenia w tym zakresie skupiają się głównie na literalnym, ścisłym odczytywaniu poszczególnych kanonów Kodeksu prawa kanonicznego z 1917r.

Skarżący przywiązuje jednak nadmierną wagę do językowej treści postanowień tego kodeksu.

W literaturze zwracano uwagę, że technika legislacyjna, którą posłużono się przy tworzeniu tego aktu stała na bardzo niskim poziomie, co dotyczyło m.in. mnożenia w nim różnorakich bytów, które następnie określano jako „osoby moralne”, „osoby prawnicze” itp.

Już na gruncie postanowień Konkordatu pomiędzy Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską z 1925r (Dz. U. nr 72, poz. 501) skutkowało to trudnościami w ustaleniu, które z tych podmiotów powinny być uznawane za osoby prawne na gruncie polskiego prawa stanowionego.

Przyjąć jednak należy, że niewątpliwie za osoby prawne uznawać należało parafie, jako synonim określenia „Kościół parafialny” (por. K.. (...) w/w Kodeksu), co potwierdzała akceptowana przez K. wykładnia Kodeksu (zob. fragment pracy ks. F. B. „Prawo kanoniczne. Podręcznik dla duchowieństwa”, k. 437 -437 akt)

Z kolei po wygaśnięciu Konkordatu, co, zdaniem Polski, nastąpiło w okresie II wojny światowej na skutek jednostronnych działań S. Apostolskiej, kwestia klasyfikacji kościelnych jednostek organizacyjnych na podstawie prawa kanonicznego straciła, z punktu widzenia prawa stanowionego, znaczenie.

Nie oznaczało to, jak trafnie zauważono w judykaturze oraz doktrynie, i jak słusznie podnosi skarżący, że wszystkie istniejące dotychczas na gruncie postanowień konkordatowych podmioty prawa kościelnego z tą chwilą utraciły automatycznie osobowość prawną.

Od tego momentu jednak o istnieniu osobowości prawnej tych jednostek decydowało wyłącznie wewnętrzne ustawodawstwo polskie.

W kolejnych przepisach ogólnych prawa cywilnego istnienie osobowości prawnej poszczególnych jednostek organizacyjnych co do zasady uzależniono od przyznania jej im w drodze ustawy lub opartych na niej przepisów (por. art. 36 ustawy z dnia 18 lipca 1950r – Przepisy ogólne prawa cywilnego, Dz. U. nr 34, poz. 311 oraz art. 33 kc).

Jest przy tym oczywiste, że na równi z przyznaniem osobowości prawnej należało traktować jej uznanie przez ustawodawcę w stosunku do dotychczas istniejących kościelnych jednostek organizacyjnych (zob. bliżej: J. O., „Niektóre problemy dotyczące statusu prawnego Kościoła (...) w PRL”, Państwo i Prawo, nr 3 z 1988r, str. 106-107).

Należy w związku z tym zauważyć, że ustawodawca przed 1989r uznawał expressis verbis osobowość prawną w stosunku do takich jedynie kościelnych osób prawnych, jak parafie, diecezje oraz seminaria duchowne (przyjąć należy, że analogiczny status przyznawano zakonom i prowincjom zakonnym). Odrzucano natomiast, w tym także w judykaturze i doktrynie, koncepcję, zgodnie z którą taką podmiotowość miałyby w dalszym ciągu zachowywać tego rodzaju twory, jak np. „kościół parafialny” czy „beneficjum”, które potraktowane zostały prawidłowo jako jedynie elementy majątkowe struktury kościelnej, zarządzane przez „właściwe” kościelne osoby prawne (por. np. art. 1 i 2 dekretu z 31 grudnia 1956r o organizowaniu i obsadzaniu stanowisk kościelnych, Dz. U. z 1957r, nr 1, poz. 6, ustawa z dnia 23 czerwca 1971r o przejściu na osoby prawne Kościoła Rzymskokatolickiego oraz innych kościołów i związków wyznaniowych własności niektórych nieruchomości położonych na Ziemiach Zachodnich i Północnych, Dz.U. nr 16, poz. 156, § 1 pkt. 1 Zarządzenia Dyrektora Urzędu Do Spraw Wyznań z dnia 13 sierpnia 1971r w sprawie wykonania przepisów ostatnio wymienionej ustawy, M.P., nr 44, poz. 284, postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 18 kwietnia 1963r w spr. I CR 223/63, OSNC, z. 10 z 1964r, poz. 198, z dnia 16 maja 1964r w spr. II CR 221/64, OSNCP, z. 6 z 1965r, poz. 99 oraz z dnia 5 lutego 1966r w spr. II CR 47/66, LEX nr 5936, uchwała Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 1968r w spr. III CZP 86/67, OSNCP, z. 6 z 1968r, poz. 100, S. Grzybowski, Glosa do postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 18 kwietnia 1963r w spr. I CR 223/63, OSPiKA, nr 1 z 1965r, str. 12 -16).

Wydaje się zresztą, że z podmiotów określanych jako „osoby moralne, prawnicze” itp. w K.P.K. z 1917r to właśnie parafie i diecezje, jako jednostki o charakterze terytorialno – osobowym, posiadały najbardziej typowe cechy, charakterystyczne dla osób prawnych w rozumieniu prawa państwowego (cywilnego).

W związku z tym składniki mienia kościelnego, choćby w ramach K. określane były jako należące do „kościoła parafialnego” czy do „beneficjum proboszczowskiego”, z punktu widzenia prawa cywilnego stanowiły, przed dniem wejścia w życie ustawy z 1989r, własność poszczególnych parafii.

Legitymacja bierna

Ustawa o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej wprowadziła trzy sposoby uregulowania spraw nieruchomości kościelnych osób prawnych, przy czym nie są one równe, w tym sensie, że regulacja wg kolejnego sposobu może nastąpić tylko w sytuacji, gdyby wcześniejszy był niemożliwy ( art. 63 ust 1 pkt 1 – 3 ustawy regulacyjnej ).

Jeżeli chodzi o przywrócenie kościelnym osobom prawnym własności nieruchomości ustawodawca wykluczył ją, gdyby restytucja natrafiała na „trudne do przezwyciężenia przeszkody”. Użyte określenie w ustawie nie zostało zdefiniowane. Przyjąć należy, że chodzi tu o takie sytuacje, gdy nieruchomość obciążona jest prawami osób trzecich, nastąpiło już takie gospodarcze wykorzystanie nieruchomości, że restytucja wiązałaby się z koniecznością rozliczeń lub rodziłaby spory z tym związane.

W przypadku, gdyby przywrócenie własności nieruchomości nie było możliwe, to należało przyznać odpowiednią nieruchomość zamienną. Jest oczywistym, że w rzeczywistości uprawniony nie jest w stanie ustalić i wskazać nieruchomości, które mogłyby spełniać dokładnie parametry wymagane dla nieruchomości zamiennej. W praktyce zatem wykonanie regulacji w ten sposób wymagać będzie zawsze odpowiedniej kooperacji wszystkich uczestników postępowania regulacyjnego.

Przyznanie odszkodowania ustalonego według przepisów o wywłaszczaniu nieruchomości mogło nastąpić dopiero w razie niemożności dokonania regulacji poprzez przywrócenie własności nieruchomości i przyznanie odpowiedniej nieruchomości zamiennej.

Sposób regulacji opisany wyżej, wynikający z treści art. 63 ust. 1 ustawy regulacyjnej, znajduje zastosowanie także w postępowaniu sądowym prowadzonym po wniesieniu powództwa na podstawie art. 4 ustawy z dnia 16.12.2010 r. o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej.

Konsekwencją powyższych reguł było sformułowanie żądań w pozwie z dnia 12.07.2011 r. Powódka domagała się:

- zasądzenia pozwanej Gminy W. na przywrócenie własności nieruchomości objętych trzema wskazanymi księgami wieczystymi, z ograniczeniem jednak tego żądania do działek stanowiących własność Gminy W.,

ewentualnie

- zasądzenia pozwanego Skarbu Państwa – Starosty L. na przywrócenie powódce własności nieruchomości objętych trzema wskazanymi księgami wieczystymi, z ograniczeniem jednak tego żądania do działek stanowiących własność Skarbu Państwa,

ewentualnie

- przyznanie od pozwanej Agencji Nieruchomości Rolnych na rzecz powódki odpowiednich nieruchomości zamiennych, w zamian za nieruchomości przejęte przez Skarb Państwa, o łącznej powierzchni 137.33.49 ha i w tym celu zobowiązanie pozwanego do wskazania odpowiednich nieruchomości zamiennych,

ewentualnie

- przyznanie od pozwanego Skarbu Państwa – Dyrektora Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w P. lub Starosty L. na rzecz powódki odpowiednich nieruchomości zamiennych w zamian za przejęte nieruchomości o łącznej powierzchni 137.33.49 ha i w tym celu zobowiązanie pozwanego do wskazania odpowiednich nieruchomości zamiennych,

ewentualnie

- zasądzenie od pozwanego Skarbu Państwa – Starosty L. na rzecz powódki kwoty 6.000.000 zł z odsetkami ustawowymi od dnia wniesienia pozwu tytułem odszkodowania za nieruchomości przejęte.

Udział Gminy W. związany był z żądaniem przywrócenia własności nieruchomości.

Udział Agencji Nieruchomości Rolnych w charakterze pozwanej wynikał z mocy art. 24 ust 1a ustawy z dnia 19.10.1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa i odnosił się tylko do żądania dotyczącego przyznania odpowiedniej nieruchomości zamiennej.

Udział Dyrektora Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych jako reprezentanta Skarbu Państwa wynikał z art. 34 pkt 8 ustawy z dnia 28.09.1991 r. o lasach i odnosił się tylko do żądania dotyczącego przyznania odpowiedniej nieruchomości zamiennej.

Udział Starosty L. jako reprezentanta Skarbu Państwa wynikał z art. 23 ust. 1 pkt 8 w zw. z art. 131 ustawy z dnia 21.08.1997 r. o gospodarce nieruchomościami. Dotyczył on żądania przywrócenia własności nieruchomości ewentualnie przyznania odpowiedniej nieruchomości zamiennej.

W toku postępowania na wniosek powódki ( k. 342v ) Sąd wezwał do udziału w sprawie jako reprezentanta Skarbu Państwa Wojewodę (...) ( k. 446 ). Na rozprawie apelacyjnej pełnomocnik Skarbu Państwa i powódki zgodnie przyznali, że jednostką organizacyjną odpowiedzialną za wypłatę odszkodowania w imieniu Skarbu Państwa jest Wojewoda (...). – k. 734

Zauważyć trzeba, że w toku postępowania regulacyjnego prowadzonego przed Komisją Majątkową Wójt Gminy W. stwierdził, że nie ma możliwości przywrócenia Parafii własności nieruchomości z gruntów stanowiących własność Gminy. Przedstawiciel Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa ( obecnie Agencja Nieruchomości Rolnych ) zaoferował wydzielenie gruntów zamiennych o powierzchni 97.29.00 ha położonych w miejscowości M. ( po byłym PGR R. ), ale przez okres od 1994 do 2011 nie wypracowano ugody lub orzeczenia Komisji Majątkowej w tej sprawie. – protokół z dnia 14.04.1994 r. w aktach Komisji Majątkowej.

W toku niniejszego postępowania żaden z pozwanych nie zaoferował przywrócenia powódce własności nieruchomości ani nie wskazał odpowiedniej nieruchomości zamiennej. Wynika z tego, że jedynym sposobem dokonania regulacji okazało się przyznanie odszkodowania, o którym mowa w art. 63 ust. 1 pkt 3 ustawy regulacyjnej.

Powyższa konstatacja prowadzi do wniosku, że powództwo w stosunku do Gminy W. i Agencji Nieruchomości Rolnych podlegało oddaleniu w całości, zaś w stosunku do Skarbu Państwa co do przywrócenia własności nieruchomości i wydania odpowiedniej nieruchomości zamiennej.

Powództwo należało uwzględnić w stosunku do Skarbu Państwa – Wojewody (...) w zakresie należnego powódce odszkodowania.

Zasądzenie odszkodowania od Gminy W. i Agencji Nieruchomości Rolnych stanowiło orzeczenie co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem wobec tych pozwanych, doszło tym samym do naruszenia art. 321 § 1 kpc. Zauważyć trzeba, że powódka precyzyjnie wskazała jakie żądania kieruje w stosunku do poszczególnych pozwanych. Żądanie skierowane przeciwko Gminie W. i Agencji Nieruchomości Rolnych nie obejmowało zasądzenia odszkodowania, a tylko przywrócenia własności nieruchomości ewentualnie wydanie nieruchomości zamiennych.

Przesłanka z art. 61 ust. 1 pkt 2 ustawy regulacyjnej

Z wykładni przepisów art. 61 ustawy regulacyjnej wynika, że w zawartych w nim ustępach i punktach zostały szczegółowo wymienione możliwości objęcia określonych nieruchomości i ich części postępowaniem regulacyjnym, nie ma natomiast w art. 61 tej ustawy jakiejś generalnej klauzuli przewidującej przywrócenie kościelnym osobom prawnym praw do utraconych w przeszłości nieruchomości i ich części, która mogłaby być podstawą roszczeń, gdyby wymienione w ustawie szczegółowe podstawy postępowania regulacyjnego takich możliwości nie dawały. Należy więc wyciągnąć a contrario wniosek, że poza wypadkami przewidzianymi wyraźnie w art. 61 innych podstaw roszczeń o zwrot utraconego w przeszłości na rzecz Państwa mienia kościelne osoby prawne nie mają.

Powódka jako podstawę swego żądania wskazała art. 61 ust. pkt 2, 6 i 7 ustawy regulacyjnej.

Sąd Apelacyjny w pełni podziela stanowisko Sądu Okręgowego, że brak przesłanek, aby przyjąć, że podstawą żądania zgłoszonego przez powódkę są przepisy art. 61 ust. 1 pkt 6 i 7 ustawy regulacyjnej.

Skutecznie powódka mogła oprzeć swe żądanie na podstawie art. 61 ust. 1 pkt 2 ustawy regulacyjnej. W myśl tego przepisu przedmiotem postępowania regulacyjnego może być przywrócenie własności upaństwowionych nieruchomości lub ich części przejętych w toku wykonywania ustawy o dobrach martwej ręki, jeżeli nie wydzielono z nich należnych w myśl tej ustawy gospodarstw rolnych proboszczów.

To, iż nieruchomości objęte księgą wieczystą B. tom 1 karta 1 stanowiły nieruchomości ziemskie w rozumieniu ustawy z dnia 20.03.1950 r. o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego i zostały przejęte na własność Państwa jest poza sporem. Nie budzi wątpliwości także to, że przejęta nieruchomość stanowiła gospodarstwo rolne. Wynika to z protokołu w sprawie przejęcia na rzecz Skarbu Państwa nieruchomości ziemskiej B. tom 1 karta 1 znajdującego się w aktach Komisji Majątkowej.

Zgodnie z art. 1 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 20.03.1950 r. o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego, wszystkie nieruchomości ziemskie związków wyznaniowych zostały przejęte na własność Państwa. Nie podlegały jednak przejęciu kościelne nieruchomości ziemskie, stanowiące gospodarstwa rolne proboszczów ( art. 4 ust. 2 i 3 ), które Państwo poręczyło pełniącym te funkcje duchownym, jako podstawę ich zaopatrzenia. W myśl art. 4 ust. 2 i 3 cyt. ustawy, gospodarstwami rolnymi proboszczów, które Państwo poręczyło tym duchownym na podstawie art. 1 ust. 2, są nieruchomości ziemskie ( ust. 1 ), znajdujące się w posiadaniu proboszczów ( choćby były oddane w dzierżawę ) w granicach do 50 ha, a na terenie województw: (...), (...) i (...) – do 100 ha. W przypadku, gdy gospodarstwo rolne proboszcza przekraczało granicę obszaru, określoną w ust. 2, przejęciu na rzecz Państwa podlegała jedynie nadwyżka obszaru ponad tę granicę.

Z powyższego wynika, że przy przejęciu nieruchomości ziemskich należących do powódki na skutek realizacji postanowień ustawy z dnia 20.03.1950 r. o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego należało wydzielić gospodarstwo rolne proboszcza o wielkości 100 ha, pozostawiając jego własność powódce.

Wbrew zastrzeżeniom pozwanego Skarbu Państwa, podkreślić trzeba, że przejęta przez Skarb Państwa nieruchomość objęta księgą wieczysta B. tom 1 wykaz 1 stanowiła gospodarstwo rolne, co wynika wprost z opisu tej nieruchomości ziemskiej, w tym rodzaju i ilości poszczególnych użytków, w protokole z dnia 20.04.1950 r.

Z ustaleń Sądu Okręgowego wynika, że faktyczny obszar przejętej nieruchomości z księgi wieczystej B. tom 1 karta 1 wyniósł zgodnie z protokołem przejęcia 128.22.40 ha według stanu dawnego. Wprawdzie w piśmie Prezydium Powiatowej Rady Narodowej we W. z dnia 30.10.1959 r. oraz z postanowieniu Sądu Powiatowego we W. z dnia 7.11.1959 r. mowa jest o odłączeniu z tej księgi wieczystej (...).22.60 ha i pozostawieniu powódce 7.33.00 ha, jednak obszar faktycznie pozostawiony w księdze wieczystej B. tom 1 karta 1 wyniósł 1.33.00 ha. Powyższa okoliczność została uwzględniona w wyciągu z wykazu zmian gruntowych z 2007 r., w którym stwierdzono ubytek 6 ha z rzekomo pozostawionego powódce w tej księdze obszaru 7.33.00 ha. Ubytek ten należy zaliczyć do obszaru przejętego z tej księgi wieczystej na rzecz Skarbu Państwa, co wynika z zestawienia synchronizacyjnego nr 1 i 2.

We wniosku regulacyjnym powódka przyznała, że w chwili jego składania posiadała tylko 1.71.00 ha.

Skoro na skutek realizacji przepisów ustawy z dnia 20.03.1950 r. o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego, nie wydzielono należnego powódce gospodarstwa rolnego o powierzchni 100 ha, to skutecznie może ona żądać w „postępowaniu regulacyjnym” odszkodowania ( wobec braku możliwości zwrotu w naturze i wydania nieruchomości zamiennych ) za obszar 98.22.00 ha.

Wysokość odszkodowania

Jak wskazano wyżej powódka mogła zasadnie domagać się wypłaty odszkodowania na podstawie art. 63 ust. 1 pkt 3 ustawy regulacyjnej za przejęcie przez Skarb Państwa 98.22.00 ha gruntów.

Zauważyć trzeba, że we wniosku regulacyjnym powódka nie wskazała konkretnych działek gruntu objętych księgą wieczystą B. tom 1 karta 1, których domagała się zwrotu.

Księga wieczysta B. tom 1 karta 1 obejmowała łącznie 128.22.40 ha.

Z opinii biegłego R. M. wynika, że łączna wartość nieruchomości objętych tą księgą wieczystą wynosi 3.176.914 zł. – k. 262

Zatem proporcjonalnie wartość 98.22.00 ha wynosi 2.433.602 zł. ( 98.22 ha x 3.176.914 zł : 128.22 ha = 2.433.602 zł )

Odsetki

Sąd Apelacyjny podziela stanowisko skarżącego Skarbu Państwa, że postępowanie w sprawie roszczeń regulacyjnych ma charakter postępowania o ukształtowanie prawa. Konsekwencją tego jest, że dłużnik może popaść w zwłokę dopiero z chwilą ukształtowania prawa, a więc dopiero od momentu wydania wyroku przez Sąd I instancji. Zatem odsetki od zasądzonego odszkodowania należą się powódce od dnia 11.09.2013 r., tj. od dnia następnego po wydaniu wyroku przez Sąd Okręgowy, a nie od dnia wytoczenia powództwa jak uczynił to Sąd Okręgowy.

Objęcie rozstrzygnięciem reformatoryjnym również orzeczenia w stosunku do Gminy W..

Sąd Okręgowy oczywiście wadliwie przyjął, że wszystkie pozwane podmioty odpowiadają w zakresie roszczenia odszkodowawczego in solidum. Nie było ku temu żadnych podstaw.

Trafnie podniosła skarżąca Agencja Nieruchomości Rolnych, że powódka nie zgłaszała roszczenia odszkodowawczego wobec wszystkich pozwanych a tylko wobec pozwanego Skarbu Państwa.

Tym nie mniej skoro w ocenie Sądu Okręgowego taki był charakter wydanego rozstrzygnięcia, to jego zmiana z mocy art. 378 § 2 kpc winna także objąć pozwaną Gminę W., mimo iż nie złożyła ona skutecznie apelacji.

Podsumowanie

W toku niniejszego postępowania żaden z pozwanych nie zaoferował przywrócenia powódce własności nieruchomości ani nie wskazał odpowiedniej nieruchomości zamiennej. Wynika z tego, że jedynym sposobem dokonania regulacji okazało się przyznanie odszkodowania, o którym mowa w art. 63 ust. 1 pkt 3 ustawy regulacyjnej.

Powództwo skierowane przeciwko pozwanym: Agencji Nieruchomości Rolnych i Gminie W. nie obejmowało żądania wypłaty odszkodowania. Nie było zatem podstaw do obciążenia tych pozwanych odpowiedzialnością odszkodowawczą in solidum ze Skarbem Państwa. W tej części powództwo podlegało oddaleniu.

Roszczenie o wypłatę odszkodowania skierowane zostało wyłącznie przeciwko pozwanemu Skarbowi Państwa – Wojewodzie (...).

Powódce należało się odszkodowanie za nieruchomości objęte księgą wieczystą B. tom 1 karta 1 o powierzchni 98.22.00 ha, z odsetkami od dnia następnego po wydaniu wyroku przez Sąd I instancji, tj. od 11.09.2013 r.

Żądanie odszkodowania za grunty ponad 98.22.00 ha podlegało oddaleniu.

Wyrok z dnia 10.09.2013 r. został więc częściowo zmieniony w ten sposób, że odszkodowanie zmniejszono do kwoty 2.433.602 zł z odsetkami ustawowymi od dnia 11.09.2013 r. i zasądzono je tylko od pozwanego Skarbu Państwa – Wojewody (...), oddalając dalej idące roszczenie odszkodowawcze w stosunku do Skarbu Państwa. Natomiast roszczenie odszkodowawcze w stosunku do pozwanej Agencji Nieruchomości Rolnych i Gminy W. oddalono do kwoty 3.627.798 zł.

Podstawą takiego rozstrzygnięcia był art. 386 § 1 kpc.

Konsekwencją częściowej zmiany zaskarżonego wyroku była też zmiana rozstrzygnięcia w przedmiocie kosztów, o czym poniżej. – art. 98, 100, 108 § 1 kpc

Apelacja pozwanej Agencji Nieruchomości Rolnych została uwzględniona w całości.

Skutkiem uwzględnienia apelacji pozwanego Skarbu Państwa tylko w części było oddalenie jej w pozostałym zakresie. – art. 385 kpc.

Zażalenie powódki zasługiwało na uwzględnienie tylko w części, a mianowicie w zakresie odstąpienia od ściągnięcia od powódki z zasądzonego roszczenia dalszych kosztów sądowych należnych Skarbowi Państwa, o czym poniżej. – art. 385 i 386 § 1 kpc.

Koszty procesu za I instancję

Z uwagi na to, że powództwo w stosunku do Agencji Nieruchomości Rolnych zostało ostatecznie oddalone w całości zasądzono od powódki na rzecz tej pozwanej kwotę 7.200 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego. – art. 98 kpc

Koszty procesu między powódką a Skarbem Państwa zostały rozdzielone stosunkowo w 3/5 na powódkę i w 2/5 na pozwany Skarb Państwa. – art. 100 kpc

Ponieważ powódka poniosła koszty zaliczki na koszty opinii biegłego w łącznej wysokości 5.979,08 zł, to pozwany Skarb Państwa – Wojewoda (...) winien zwrócić powódce z tego tytułu 2/5 części, a więc kwotę 2.391,64 zł.

Na skutek stosunkowego rozdzielenia kosztów zastępstwa procesowego powódka winna zwrócić Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa kwotę 1.440 zł. Wynagrodzenie pozwanego wyniosło 7.200 zł, ale obciążała go tylko kwota 5.760 zł, a zatem różnicę winna mu zwrócić powódka. ( 7.200 + 7.200 = 14.400 zł, 2/5 z tej kwoty to 5.760 zł, 7.200 – 5.760 = 1.440 zł).

Powódka została częściowo zwolniona od kosztów sądowych postanowieniem z dnia 10.11.2011 r., a mianowicie od obowiązku uiszczenia opłaty od pozwu powyżej 2.000 zł. Opłatę w kwocie 2.000 zł powódka uiściła. Z mocy art. 113 ust. 4 ustawy z dnia 28.07.2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, mając na uwadze specyfikę niniejszego postępowania, Sąd Apelacyjny odstąpił od ściągnięcia od powódki z zasądzonego roszczenia dalszych kosztów sądowych należnych Skarbowi Państwa, ponad te, które zostały już przez powódkę uiszczone.

Koszty procesu za II instancję

Z uwagi na to, że apelacja pozwanej Agencji Nieruchomości Rolnych okazała się zasadna w całości zasądzono od powódki na rzecz tej pozwanej kwotę 105.400 zł tytułem zwrotu kosztów procesu. Na te koszty złożyła się opłata sądowa od apelacji w wysokości 100.000 zł oraz koszty zastępstwa procesowego w kwocie 5.400 zł. – art. 98 i 108 § 1 kpc

Koszty procesu między powódką a Skarbem Państwa zostały rozdzielone stosunkowo w 3/10 na powódkę i w 7/10 na pozwany Skarb Państwa. – art. 100 i 108 § 1 kpc.

W tym stosunku podlegały rozliczeniu jedynie koszty zastępstwa procesowego i z tego tytułu pozwany Skarb Państwa – Wojewoda (...) winien zwrócić powódce 2.160 zł. Powódka poniosła koszty w wysokości 5.400 zł, ale obciążała ją tylko kwota 3.240 zł ( 5.400 + 5.400 =10.800, 3/10 z tej kwoty 3.240 zł, 5.400 – 3.240 = 2.160 zł ).

Z mocy art. 113 ust. 4 ustawy z dnia 28.07.2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, mając na uwadze specyfikę niniejszego postępowania, Sąd Apelacyjny odstąpił od ściągnięcia od powódki z zasądzonego roszczenia kosztów sądowych należnych Skarbowi Państwa w postępowaniu apelacyjnym.

SSA M. Głowacka SSA H. Małaniuk SSA J. Geisler