Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 179/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 10 stycznia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
w sprawie z powództwa Spółdzielni Mieszkaniowej "M." w W.
przeciwko Miastu W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 10 stycznia 2014 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 3 października 2012 r.,
I. uchyla zaskarżony wyrok oraz zmienia wyrok Sądu
Okręgowego w W. z dnia 18 stycznia 2012 r., sygn.
akt III C …/11, w części dotyczącej zasądzenia kwoty
119.980,15 (sto dziewiętnaście tysięcy dziewięćset
osiemdziesiąt, 15/100) zł wraz z odsetkami i w tym zakresie
powództwo oddala;
II. nie obciąża strony powodowej kosztami postępowania
w sprawie.
2
UZASADNIENIE
Powodowa Spółdzielnia Mieszkaniowa „M.” w pozwie skierowanym
przeciwko Miastu W. domagała się zasądzenia kwoty 119.980,15 zł z odsetkami
(obejmującej część nienależnego świadczenia zapłaconego stronie pozwanej
tytułem opłaty za użytkowanie wieczyste gruntu) oraz kwoty 77.935,31 zł, która
miała stanowić „ekwiwalent korzyści uzyskanych przez stronę pozwaną na skutek
spełnienia przez powódkę nienależnego świadczenia”.
Sąd Okręgowy zasądził na rzecz Spółdzielni należność w wysokości
119.980,15 zł, a w pozostałym zakresie powództwo oddalił po dokonaniu
następujących ustaleń faktycznych.
W dniu 8 kwietnia 1983 r. pomiędzy Skarbem Państwa (poprzednikiem
prawnym pozwanej Gminy) a Spółdzielnią Mieszkaniową zawarta została umowa
o ustanowienie na rzecz Spółdzielni użytkowania wieczystego nieruchomości,
położonej w W. i bliżej opisanej w pozwie. W § 4 tej umowy zastrzeżono, że
użytkownik wieczysty będzie opłacał roczną opłatę przy zastosowaniu 50% zniżki, a
wysokość opłaty będzie ulegała zmianie stosownie do przepisów art. 25 i 26
ustawy z lipca 1961 r. o gospodarce terenami w miastach i osiedlach (Dz. U. nr 82,
poz. 159 ze zm.). Opłaty te miały być wnoszone do dnia 1 marca każdego roku. W
zawiadomieniu pisemnym z dnia 14 kwietnia 2004 r. poinformowano powódkę, że
opłata roczna za 2004 r. będzie wynosiła 239.960,30 zł przy zastosowaniu bonifikat
dla osób o niskich dochodach.
Sąd Okręgowy uznał zasadność zwrotu połowy tej sumy jako nienależnego
świadczenia, ponieważ opłata roczna za 2004 r. powinna wynosić 119.980,15 zł, jej
wysokość odpowiadała 1% wartości nieruchomości przy uwzględnieniu przyjętej
w § 4 umowy z 1998 r. 50% zniżki. Postanowienie umowy w tym zakresie
zachowuje skuteczność mimo zmian ustawodawczych, tj. także pod rządem ustawy
z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz. U. z 2000 r., nr 46,
poz. 543 ze zm.). Umowa stron w tym zakresie nie została zmieniona, nie
dokonano odpowiedniego wypowiedzenia wspomnianej bonifikaty, a aktualizacja
opłaty rocznej ze względu na zmianę wartości nieruchomości także nie
3
doprowadziła do eliminacji bonifikaty. Sąd Okręgowy przyjął także, że nie doszło do
przedawnienia roszczenia powódki o zwrot nienależnego świadczenia (art. 410 § 2
k.c.), ponieważ roszczenie to przedawnia się po upływie dziesięciu lat (art. 118 k.c.).
Apelacja strony pozwanej (w części uwzględniającej roszczenie Spółdzielni)
została oddalona. Sąd Apelacyjny stwierdził, że nie było podstaw do wyłączenia
żądania zwrotu nienależnego świadczenia na podstawie art. 411 pkt 1 k.c.
Powódka działała bowiem w zaufaniu do władz samorządowych (przesłanego jej
zawiadomienia) i nie miała świadomości, że spełniła świadczenie częściowo
nienależne. Same wątpliwości po stronie płacącego, nawet bardzo poważne, co do
obowiązku spełnienia określonego świadczenia, nie mogą być utożsamiane
z faktyczną wiedzą o braku powinności spełnienia świadczenia. Istotna pozostaje
świadomość braku obowiązku świadczenia ze względu na znany świadczącemu
stan faktyczny albo ze względu na obowiązujący stan prawny ogólny.
Sąd Apelacyjny przyjął także dziesięcioletni termin przedawnienia roszczenia
powodowej Spółdzielni, ponieważ - zdaniem Sądu - nie sposób uznać,
że wniesione opłaty za użytkowanie terenu, na którym znajdują się budynki
służące potrzebom mieszkaniowym jej członków, czynione były w ramach
prowadzonej przez Spółdzielnię działalności gospodarczej w rozumieniu art. 118
in fine k.c.
W skardze kasacyjnej strony pozwanej podnoszono zarzuty naruszenia art.
118 k.c. i art. 411 pkt 1 k.c. Skarżąca wnosiła o uchylenie w całości wyroku Sądu
Apelacyjnego i orzeczenie co do istoty sprawy poprzez oddalenie powództwa
w części zaskarżonej apelacją pozwanego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sądy meriti przyjęły istnienie przesłanek powstania po stronie Spółdzielni
Mieszkaniowej roszczenia o zwrot nienależnego świadczenia w postaci połowy
zapłaconej opłaty rocznej z tytułu użytkowania wieczystego za 2004 r. (art. 410 § 2
k.c.). Jednocześnie stwierdziły, że w świetle dokonanych ustaleń faktycznych nie
było podstaw do wyłączenia zwrotu nienależnie spełnionego świadczenia w świetle
postanowień art. 411 pkt 1 k.c. przy ogólnym założeniu, że roszczenie Spółdzielni
4
przedawnia się po upływie dziesięciu lat jako roszczenie niezwiązane z prowadzeniem
działalności gospodarczej w rozumieniu art. 118 k.c.
Stanowiska Sądów meriti w odniesieniu do terminu przedawnienia
dochodzonego przez Spółdzielnię roszczenia nie można podzielić.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego wyjaśniono, że dla kwalifikacji prawnej
roszczenia związanego z prowadzeniem działalności gospodarczej w rozumieniu art.
118 k.c. nie ma znaczenia postać zdarzenia prowadzącego do powstania tego
roszczenia, ponieważ może być ono czynnością prawną lub innym zdarzeniem, w tym
także - bezpodstawnym wzbogaceniem. Dominujące znaczenie ma natomiast związek
powstałego roszczenia z działalnością gospodarczą (np. wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 19 października 2011 r., II CSK 80/11, nie publ.). Działalność gospodarcza to
działalność niekoniecznie nastawiona na uzyskiwanie zysku w różnej postaci. Nie jest
wymagane, aby dla zastosowania trzyletniego terminu przedawnienia obie strony
stosunku obligacyjnego, z którego wywodzi się roszczenie majątkowe, prowadziły
działalność gospodarczą, wystarczy natomiast, że działalność taką prowadzi jedynie
strona dochodząca roszczenia, które wiąże się właśnie z jej działalnością (zob. wyrok
Sądu Najwyższego z 2 kwietnia 2008 r., III CSK 302/07, nie publ.). Nie wyklucza się
traktowania spółdzielni mieszkaniowej jako podmiotu prowadzącego działalność
gospodarczą i traktowania jej jak przedsiębiorcy „w zakresie prowadzonej przez nią
działalności, ukierunkowanej na szeroko pojęte zaspokojenie potrzeb swoich członków”
(tak np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 marca 2004 r., II CSK 53/03, nie publ.).
Należy także zaznaczyć, że w orzecznictwie Sądu Najwyższego trafnie wyróżnia się
przynajmniej dwie zasadnicze sfery działalności spółdzielni mieszkaniowej. Chodzi
o sferę jej stosunków prawnych z członkami (stosunków korporacyjnych) i w tym
zakresie działalność, jako prowadzona na rzecz członków, nie ma na pewno
charakteru gospodarczego (członkowie są beneficjentami, a nie uczestnikami takiej
aktywności korporacyjnej spółdzielni). Druga sfera działalności (tzw. działalności
pozakorporacyjnej, zewnętrznej) odbywać się już może na rzecz innych podmiotów
(przedsiębiorców) lub może polegać na administrowaniu cudzymi zasobami
majątkowymi i mieć cechy działalności gospodarczej w rozumieniu art. 118 k.c.
(tak np. wyrok Sądu Najwyższego z dna 18 października 2006 r., II CNP 32/06,
5
nie publ.; wyrok z dnia 14 listopada 2011 r., CNP 52/10, Monitor Spółdzielczy 2011,
z. 4, s. 22).
W podobnej sprawie z udziałem tych samych podmiotów powodowa
Spółdzielnia dochodziła zwrotu połowy opłaty rocznej za użytkowanie wieczyste,
uiszczonej stronie pozwanej za inne okresy (tj. za rok 2007 i 2008; wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 8 listopada 2013 r., I CSK 34/13, nie publ.). W wyniku
przekonywającej argumentacji prawnej Sąd Najwyższy doszedł w tej sprawie do
wniosku, że „roszczenie spółdzielni mieszkaniowej o zwrot bonifikaty od opłaty
rocznej z tytułu użytkowania wieczystego gruntu” jest roszczeniem związanym
z prowadzeniem działalności gospodarczej i ulega przedawnieniu w terminie
trzyletnim (art. 118 in fine k.c.). Niezależnie od przyjętej przez Sąd Najwyższy
stylistyki określenia dochodzonego roszczenia (chodzi tu raczej o zwrot
nadpłaconej opłaty rocznej), należy stwierdzić, że także w rozpoznawanej sprawie
roszczenie strony powodowej, zgłoszone na podstawie art. 410 § 2 k.c. (condictio
indebiti), jest związane funkcjonalnie z działalnością gospodarczą spółdzielni w jej
tzw. sferze zewnętrznej, polegającej na zrządzaniu składnikami jej majątku, w tym -
prawem użytkowania wieczystego (art. 232 k.c.).
W związku z przedawnieniem się roszczenia powodowej Spółdzielni po
upływie trzyletniego terminu (art. 118 in fine k.c.; opłatę pełną wniesiono w 2004 r.,
a pozew wniesiono w 2011 r.) bezprzedmiotowy okazał się zarzut naruszenia art.
411 pkt 1 k.c. (por. też powołany wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 listopada
2013 r., I CSK 34/13 co do wymagalności roszczenia o zwrot części opłaty rocznej).
W tej sytuacji Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok i zmienił wyrok Sądu
Okręgowego w ten sposób, że powództwo oddalił (pkt I wyroku Sądu Okręgowego;
art. 39815
k.p.c.).
O kosztach postępowania rozstrzygnięto przy uwzględnieniu postanowień art.
102 k.p.c. (wadliwa interpretacja art. 118 k.c. generowała bowiem zbędne koszty
w sprawie, a jednocześnie strona pozwana nie jest już zobowiązana do zwrotu
dochodzonej należności).
6