Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I PZ 11/14
POSTANOWIENIE
Dnia 8 lipca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Katarzyna Gonera (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Bogusław Cudowski
SSN Halina Kiryło
w sprawie z powództwa J. S.
przeciwko S. Spółce z o.o. w S.
o ustalenie istnienia stosunku pracy i odszkodowanie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 8 lipca 2014 r.,
zażalenia powoda na postanowienie Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w .z dnia 23 stycznia 2014 r.,
oddala zażalenie.
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy w K. – Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z
25 września 2013 r., oddalił apelację powoda J. S. od wyroku Sądu Rejonowego w
K. – Wydziału Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z 19 marca 2013 r., w sprawie
przeciwko pozwanej S. Spółce z o.o. o ustalenie istnienia stosunku pracy w okresie
od 1 kwietnia 2001 r. do 31 maja 2008 r. oraz o odszkodowanie w kwocie 1.386
złotych. Powód skarżył wyrok Sądu Rejonowego w całości.
Powód, reprezentowany przez profesjonalnego pełnomocnika, wniósł skargę
kasacyjną od wyroku Sądu Okręgowego, zaskarżając wyrok ten w całości. Na
wezwanie do uzupełnienia braku formalnego skargi przez wskazanie wartości
przedmiotu zaskarżenia (z uwzględnieniem art. 231
k.p.c. i art. 3984
§ 3 k.p.c.), w
2
piśmie procesowym z 20 stycznia 2014 r. pełnomocnik powoda podał, że wartość
przedmiotu zaskarżenia (z uwzględnieniem treści art. 231
k.p.c.) wynosi 710
złotych.
Postanowieniem z 23 stycznia 2014 r. Sąd Okręgowy odrzucił skargę
kasacyjną powoda jako niedopuszczalną z uwagi na wartość przedmiotu
zaskarżenia.
Sąd Okręgowy stwierdził, że zgodnie z art. 3982
§ 1 k.p.c. skarga kasacyjna
jest niedopuszczalna w sprawach o prawa majątkowe, w których wartość
przedmiotu zaskarżenia jest niższa niż pięćdziesiąt tysięcy złotych, a w sprawach z
zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych – niższa niż dziesięć tysięcy
złotych. Powód (jego profesjonalny pełnomocnik) wyraźnie oznaczył wartość
przedmiotu zaskarżenia na kwotę niższą niż minimalna kwota określona w
powyższym przepisie.
Zażalenie na postanowienie Sądu Okręgowego wniósł w imieniu powoda
jego pełnomocnik, zaskarżając je w całości i zarzucając naruszenie przepisów
postępowania, a mianowicie:
1) art. 187 § 1 pkt 1 k.p.c., art. 368 § 2 k.p.c., art. 3984
§ 2 k.p.c., art. 3986
§
2 k.p.c. w związku z art. 189 i 231
k.p.c., polegające na tym, że Sąd Okręgowy
błędnie wywiódł, że rozpoznawana sprawa jest sprawą o prawa majątkowe,
podczas gdy w przedmiotowej sprawie nie mają zastosowania art. 187 § 1 pkt 1
k.p.c., art. 368 § 2 k.p.c., art. 3984
§ 2 k.p.c. i w związku z tym nie ma zastosowania
art. 231
k.p.c. dotyczący roszczeń pracowników o charakterze majątkowym. Sąd
Okręgowy odrzucił skargę kasacyjną powoda wskutek błędnego przyjęcia, że
sprawa ma charakter majątkowy bez uwzględnienia okoliczności, że powód w toku
sprawy domagał się jedynie ustalenia istnienia stosunku pracy i nie zgłaszał
żadnych roszczeń pracowniczych o charakterze majątkowym obok żądania
ustalenia istnienia stosunku pracy, a zatem wyrok ustalający, że strony łączył
stosunek pracy, nie wywołałby żadnych skutków w sferze materialnej powoda.
Realizacja uprawnień w sferze materialnej powoda byłaby możliwa w drodze
wystąpienia z odrębnym powództwem do sądu. Powództwo o ustalenie może mieć
tylko prejudycjalny charakter w tym znaczeniu, że w przypadku korzystnego
rozstrzygnięcia w przedmiotowej sprawie powód mógłby realizować swoje prawa
3
majątkowe jako pracownik. Samo ustalenie, że dany stosunek jest stosunkiem
pracy, nie wywołuje skutku materialnego, gdyż wyrok ustalający ma wyłącznie
charakter deklaratoryjny, a więc nie może kształtować sytuacji powoda w aspekcie
majątkowym;
2) art. 187 § 1 pkt 1 k.p.c., art. 368 § 2 k.p.c., art. 3984
§ 2 k.p.c., art. 3986
§
2 k.p.c. w związku z art 189 i 231
k.p.c. przez uznanie, że rozpoznawana sprawa
jest sprawą o prawa majątkowe, w której wartość przedmiotu sporu określa się z
uwzględnieniem art. 231
k.p.c., podczas gdy powód nigdy formalnie nie był
zatrudniony w pozwanej Spółce na podstawie umowy o pracę, a powództwo o
ustalenie istnienia stosunku pracy nie jest roszczeniem, lecz zmierza jedynie do
ustalenia prawa, a zatem Sąd Okręgowy błędnie wywiódł, że art. 231
k.p.c. ma
zastosowanie w niniejszej sprawie, co w konsekwencji doprowadziło do
niezasadnego odrzucenia skargi kasacyjnej powoda;
3) art. 6 i 13 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności
z dnia 4 listopada 1950 r., tj. prawa do rzetelnego i sprawiedliwego procesu oraz
skutecznego środka odwoławczego, polegające na zastosowaniu przez Sąd
Okręgowy nadmiernego formalizmu w zakresie oceny dopuszczalności skargi
kasacyjnej wniesionej przez powoda, bez uwzględnienia całokształtu okoliczności
sprawy decydujących o jej charakterze, co doprowadziło do pozbawienia strony
skutecznego środka zakwestionowania wyroku Sądu Okręgowego.
Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia w całości.
W uzasadnieniu zażalenia pełnomocnik powoda zarzucił, że Sąd Okręgowy
błędnie wywiódł, iż rozpoznawana sprawa w zakresie żądania ustalenia istnienia
stosunku pracy jest sprawą o prawa majątkowe. Zarówno przy wnoszeniu pozwu,
jak i przy wnoszeniu apelacji, właściwy Sąd nie wezwał powoda do oznaczenia
wartości przedmiotu sporu w zakresie żądania ustalenia istnienia stosunku pracy, a
zatem w przedmiotowej sprawie sądy nie zastosowały art. 187 § 1 pkt 1 k.p.c. albo
art. 368 § 2 k.p.c., a tym samym art. 231
k.p.c. Na tej podstawie należało przyjąć,
że sprawa o ustalenie istnienia stosunku pracy jest sprawą o prawa niemajątkowe,
w przeciwnym bowiem wypadku powód zostałby wezwany do uzupełnienia braków
pozwu i apelacji przez wskazanie wartości przedmiotu sporu i zaskarżenia w
zakresie żądania ustalenia istnienia stosunku pracy, gdyż w sprawach o prawa
4
majątkowe jest to wymóg obowiązkowy pozwu i apelacji. W apelacji wartość
przedmiotu zaskarżenia odpowiadała równowartości dochodzonego przez powoda
odszkodowania. Wobec powyższego należałoby uznać, że Sąd Okręgowy,
dokonując oceny dopuszczalności skargi, zastosował nadmierny formalizm, przez
co pozbawił powoda prawa do skutecznego środka odwoławczego, jak również do
rzetelnego i sprawiedliwego procesu, przez co naruszył art. 6 i 13 Konwencji. Skoro
w przedmiotowej sprawie Sąd Rejonowy, jak i Sąd Okręgowy przy rozstrzyganiu
apelacji, nie zastosowały 187 § 1 pkt 1 k.p.c. i art. 368 § 2 k.p.c. co do żądania
ustalenia istnienia stosunku pracy, uznając, że jest to sprawa o prawo
niemajątkowe, niezasadne byłoby, gdyby na etapie wnoszenia skargi kasacyjnej
Sąd Okręgowy dokonał odmiennej oceny. Jeżeli Sąd Okręgowy traktował
powództwo o ustalenie istnienia stosunku pracy jako sprawę o charakterze
majątkowym, to powinien wezwać powoda już na etapie wnoszenia apelacji do
wskazania wartości przedmiotu sporu w tym zakresie, czego nie uczynił, a tym
samym ocenił sprawę jako sprawę niemajątkową. Ponadto błędnie Sąd Okręgowy
wywiódł, że przedmiotowa sprawa ma charakter majątkowy. Samo ustalenie w
drodze wyroku sądowego, że dany stosunek prawny był w rzeczywistości
stosunkiem pracy, nie wywołuje żadnego skutku w sferze materialnej powoda, gdyż
wyrok ustalający ma wyłącznie charakter deklaratoryjny, więc nie kształtuje sytuacji
powoda w tym zakresie. Dla uzyskania uprawnień o charakterze majątkowym
powód musiałby wystąpić na drogę sądową z odrębnym powództwem. Ustalenie,
że dany stosunek prawny był stosunkiem pracy, otwiera w rzeczywistości drogę do
realizacji uprawnień wynikających ze stosunku pracy, w tym uprawnień o
charakterze majątkowym. Obok żądania ustalenia, że łączący go z pozwaną
stosunek prawny był w rzeczywistości stosunkiem pracy, powód nie domagał się
żadnych innych roszczeń ze stosunku pracy o charakterze majątkowym, w tym
przede wszystkim nie domagał się wynagrodzenia. Nie ma zatem żadnych podstaw
prawnych ani faktycznych do uznania, że przedmiotowa sprawa jest sprawą
majątkową.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
5
Zażalenie powoda nie zasługuje na uwzględnienie.
Całkowicie błędne jest założenie, że sprawa o ustalenie istnienia stosunku
pracy nie jest sprawą o prawo majątkowe, a zatem nie ma do niej zastosowania
art. 3982
§ 1 k.p.c. wyznaczający granice dopuszczalności skargi kasacyjnej ze
względu na wartość przedmiotu zaskarżenia.
W wielu wcześniejszych orzeczeniach Sąd Najwyższy przyjął i przekonująco
uzasadnił, dlaczego sprawy o ustalenie istnienia stosunku pracy mają charakter
spraw o prawa majątkowe. Dla odróżnienia sprawy o prawo majątkowe od sprawy o
prawo niemajątkowe znaczenie ma to, czy zgłoszone żądanie zmierza do realizacji
prawa lub uprawnienia mającego bezpośredni wpływ na uprawnienie majątkowe
strony. Sprawy dotyczące bytu stosunku pracy (nawiązania, ustalenia,
przekształcenia, rozwiązania stosunku pracy oraz przywrócenia do pracy) mają
charakter majątkowy, choć nie zawsze dochodzone świadczenie ma charakter
pieniężny (por. postanowienie Sądu Najwyższego z 14 stycznia 2011 r., II PZ
48/10, LEX nr 784932). Roszczenie dotyczące ustalenia stosunku pracy wiąże się
pośrednio z osiąganiem wynagrodzenia za pracę oraz innych świadczeń o
charakterze majątkowym, a także z podleganiem ubezpieczeniom społecznym
związanym z zatrudnieniem pracowniczym, co przekłada się w przyszłości na
świadczenia majątkowe (np. emeryturę, rentę, zasiłki itd.). Jednoznacznie
majątkowy aspekt tego prawa wynika także bezpośrednio z art. 231
k.p.c. W
sprawie o prawa majątkowe powód powinien w pozwie oznaczyć wartość
przedmiotu sporu (art. 187 § 1 pkt 1 k.p.c.), a strona wnosząca apelację lub skargę
kasacyjną – wartość przedmiotu zaskarżenia (art. 368 § 2 i art. 3984
§ 3 k.p.c.).
Skoro sprawy o ustalenie istnienia stosunku pracy są sprawami o prawa
majątkowe, to wartość przedmiotu zaskarżenia wyznaczającą dopuszczalność
skargi kasacyjnej (art. 3982
§ 1 k.p.c.) określa się w tych sprawach według
przesłanek wynikających z art. 231
k.p.c. w związku z art. 39821
i art. 368 § 2 k.p.c.
(por. postanowienia Sądu Najwyższego: z 20 lipca 2001 r., I PKN 100/01,
OSNAPiUS 2003 nr 14, poz. 337; z 17 października 2002 r., I PZ 93/02, LEX nr
75066; z 16 grudnia 2002 r., I PK 179/02, LEX nr 1165505; z 5 stycznia 2006 r.,
I PZ 24/05, LEX nr 668929, z 13 stycznia 2006 r., I PZ 26/05, LEX nr 272587).
Stanowisko przedstawione przez Sąd Najwyższy w przytoczonych orzeczeniach
6
należy podtrzymać i stwierdzić, że sprawa o ustalenie istnienia stosunku pracy jest
sprawą o prawo majątkowe, a nie o prawo niemajątkowe. Dla takiej sprawy określa
się wartość przedmiotu sporu (zgodnie z art. 231
k.p.c.) oraz wartość przedmiotu
zaskarżenia (zgodnie z art. 368 § 2 i art. 3984
§ 3 k.p.c.), a w konsekwencji –
zgodnie z art. 3982
§ 1 k.p.c. – ocenia dopuszczalność skargi kasacyjnej.
Po wniesieniu pozwu powód był wzywany przez przewodniczącego w Sądzie
Rejonowym do oznaczenia wartości przedmiotu sporu i wartość tę oznaczył (pismo
procesowe powoda z 28 maja 2011 r. - k. 36); inną kwestią jest, czy uczynił to w
sposób prawidłowy, jednak nie ulega wątpliwości, że Sąd Rejonowy od początku
traktował sprawę jako dotyczącą praw majątkowych (w przeciwnym razie nie
wzywano by powoda do oznaczenia wartości przedmiotu sporu). Również w
apelacji powód (reprezentowany już przez profesjonalnego pełnomocnika) oznaczył
wartość przedmiotu zaskarżenia (na kwotę 1.386 złotych – k. 314). Prawdą jest, że
przewodniczący w Sądzie Rejonowym, a potem przewodniczący w Sądzie
Okręgowym, nie podjęli starań o weryfikację w taki sposób oznaczonej wartości
przedmiotu sporu, jednak również na tym etapie postępowania nie ulegało
wątpliwości, że sprawa dotyczy praw majątkowych. Nie można zatem podzielić
zarzutów zażalenia, że Sądy obu instancji nie traktowały roszczeń powoda jako
dotyczących ochrony praw majątkowych – wprost przeciwnie, od samego
wniesienia pozwu sprawa była traktowana jako sprawa o prawa majątkowe.
Dopiero w postępowaniu kasacyjnym nowy profesjonalny pełnomocnik powoda nie
oznaczył w skardze kasacyjnej wartości przedmiotu zaskarżenia, w związku z czym
został wezwany do uzupełnienia braku formalnego skargi kasacyjnej – z wyraźnym
powołaniem się w wezwaniu na treść art. 231
k.p.c. i art. 3984
§ 3 k.p.c. W
odpowiedzi na to wezwanie wartość przedmiotu zaskarżenia kasacyjnego została
oznaczona na kwotę 710 złotych, w związku z czym Sąd Okręgowy miał podstawy,
aby przyjąć, że z mocy art. 3986
§ 2 k.p.c. w związku z art. 3982
§ 1 k.p.c. skarga
jako niedopuszczalna podlegała odrzuceniu.
Sprawy o ustalenie istnienia stosunku pracy są sprawami o prawa
majątkowe. Wartość przedmiotu sporu w tego rodzaju sprawach ustala się według
kryteriów określonych w art. 231
k.p.c. Przepis ten ma również zastosowanie przy
oznaczaniu wartości przedmiotu zaskarżenia apelacją (art. 368 § 2 k.p.c.) oraz
7
skargą kasacyjną (art. 39821
w związku z art. 368 § 2 k.p.c.). Stosownie do art. 231
k.p.c., w sprawach o roszczenia pracowników dotyczące nawiązania, istnienia lub
rozwiązania stosunku pracy, wartość przedmiotu sporu (wyznaczającą również
wartość przedmiotu zaskarżenia) stanowi, przy umowie na czas określony – suma
wynagrodzenia za pracę za okres sporny, lecz nie więcej niż za rok, a przy
umowach na czas nieokreślony – za okres jednego roku. W każdej sprawie o
ustalenie istnienia stosunku pracy możliwe jest oznaczenie wartości przedmiotu
sporu (wartości przedmiotu zaskarżenia) w oparciu o sumę wynagrodzenia za
pracę za okres sporny albo za okres jednego roku. Oznaczenie wartości
przedmiotu sporu należy do powoda. W razie trudności z ustaleniem wysokości
umówionego wynagrodzenia, zawsze istnieje możliwość przyjęcia, że strony, które
łączył stosunek pracy w pełnym wymiarze czasu pracy (na tzw. pełnym etacie),
musiały uzgodnić wynagrodzenie za pracę co najmniej w wysokości minimalnego
wynagrodzenia dopuszczalnego przepisami prawa (art. 13 k.p. oraz art. 2 ustawy z
dnia 10 października 2002 r. o minimalnym wynagrodzeniu za pracę, Dz.U. Nr 200,
poz. 1679). Pełnomocnik powoda oznaczył wartość przedmiotu zaskarżenia
kasacyjnego na 710 złotych. Kwota ta z pewnością nie odpowiadała
dwunastokrotnej wartości minimalnego wynagrodzenia za pracę (czy to w czasie,
gdy strony miał łączyć według twierdzeń powoda stosunek pracy, czy to w chwili
wnoszenia pozwu). Podana przez powoda wartość przedmiotu zaskarżenia nie
przekraczała jednak kwoty dziesięciu tysięcy złotych, a to oznacza, że skarga
kasacyjna była niedopuszczalna. Sąd Okręgowy w żaden sposób nie naruszył
zaskarżonym orzeczeniem art. 187 § 1 pkt 1 k.p.c., art. 368 § 2 k.p.c., art. 3984
§ 2
k.p.c., art. 3986
§ 2 k.p.c. w związku z art 189 i 231
k.p.c.
Nie można również przyjąć, że doszło do naruszenia art. 6 i art. 13
Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Wezwanie do
oznaczenia wartości przedmiotu zaskarżenia kasacyjnego było jednoznaczne i
precyzyjne (odwoływało się wyraźnie do treści art. 231
k.p.c.), co pozwalało
profesjonalnemu pełnomocnikowi powoda na odpowiednią reakcję na to wezwanie i
oznaczenie wartości zaskarżenia (z uwzględnieniem dwunastokrotności
hipotetycznych miesięcznych zarobków powoda). Brak właściwej reakcji na to
wezwanie nie może być zwalczany twierdzeniem, że w ten sposób Sąd Okręgowy
8
uniemożliwił powodowi skuteczne wniesienie skargi kasacyjnej. Strona, która
wskutek własnych zaniedbań pozbawiła się możności skutecznego wniesienia
nadzwyczajnego środka zaskarżenia, nie może racjonalnie utrzymywać, że została
pozbawiona prawa do sprawiedliwego i rzetelnego procesu w rozumieniu art. 6 ust.
1 Konwencji sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz.U. z 1993 r. Nr
61, poz. 284 ze zm.), zwłaszcza gdy braki skargi kasacyjnej nie zostały prawidłowo
usunięte w wyniku działań samej strony (por. wyrok Sądu Najwyższego z 28
października 2009 r., II UK 84/09, LEX nr 574542). Prawo do sądu nie jest
bezwzględne i nie oznacza, że w każdej sytuacji strona ma prawo dostępu do
wszelkich dopuszczalnych środków prawnych (por. wyrok Sądu Najwyższego z 2
lutego 2007 r., IV CSK 364/06, LEX nr 369191). Prawo do wniesienia skargi
kasacyjnej w postępowaniu cywilnym nie stanowi koniecznego elementu prawa do
sądu i wyłączenie określonych spraw spod kontroli kasacyjnej tego prawa nie
narusza. W konstytucyjnych gwarancjach sprawiedliwego rozpoznania sprawy
mieści się bowiem prawo do rozpoznania sprawy w postępowaniu
dwuinstancyjnym. Ograniczenie dostępności i dopuszczalności skargi kasacyjnej
rozstrzyganej przez Sąd Najwyższy jest wynikiem ustrojowego charakteru funkcji
Sądu Najwyższego, stąd też ustawodawca skargę kasacyjną zastrzegł tylko do
przypadków, gdy jest to uzasadnione potrzebą rozwoju prawa, ujednolicenia
wykładni przepisów czy też wyjaśnienia kwestii prawnych o znaczeniu ogólnym
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z 24 sierpnia 2011 r., IV CZ 38/11, LEX nr
1147784). Naruszenie przez stronę obowiązujących przepisów proceduralnych
regulujących zaskarżalność orzeczenia sądu drugiej instancji nie uzasadnia oceny
o pozbawieniu strony możliwości sprawiedliwego rozpoznania jej sprawy przez sąd
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z 7 kwietnia 2011 r., IV CZ 6/11, LEX nr
785542). Jeżeli strona korzysta nieprawidłowo z przysługującego jej prawa do
zaskarżenia orzeczenia sądowego i wskutek tego spotyka się z uzasadnionym
odrzuceniem wniesionego środka odwoławczego, to nie może skutecznie
odwoływać do art. 45 Konstytucji RP ani do art. 6 Konwencji o ochronie praw
człowieka i podstawowych wolności z dnia 4 listopada 1950 r. dla wykazania, że
została pozbawiona możliwości sprawiedliwego rozpatrzenia jej sprawy (por.
9
postanowienie Sądu Najwyższego z 11 czerwca 2008 r. V CZ 31/08, LEX nr
637711).
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy, z mocy art. 3941
§ 1 i 3 k.p.c.
w związku z art. 39814
k.p.c., orzekł jak w sentencji.