Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 537/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 28 sierpnia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący)
SSN Beata Gudowska (sprawozdawca)
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec
w sprawie z wniosku J. S.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o prawo do emerytury,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 28 sierpnia 2014 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 24 maja 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 18 września 2012 r. Sąd Okręgowy, Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w E. oddalił odwołanie J. S. od decyzji Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych, z dnia 25 stycznia 2012 r. w przedmiocie odmowy
prawa do emerytury, stwierdziwszy, że ubezpieczony w dniu wejścia w życie
2
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118) nie wykazał 15-letniego
okresu pracy w warunkach szczególnych. Organ rentowy uwzględnił jako taką
pracę tylko okres zatrudnienia ubezpieczonego w E. Przedsiębiorstwie
Transportowo-Spedycyjnym w E. od dnia 25 kwietnia 1974 r. do dnia 31 sierpnia
1978 r. (4 lata, 4 miesiące i 6 dni) na stanowisku kierowcy samochodu
ciężarowego o ładowności powyżej 3,5 tony. Ustalił, że w pozostałym czasie
zatrudnienia w tym przedsiębiorstwie, które trwało od dnia 1 listopada 1971 r. do
dnia 14 marca 1991 r. skarżący świadczył usługi transportowe na terenie E. i
dawnego województwa e./.../, zazwyczaj pracując w załodze dwuosobowej, tj.
kierowca - konwojent oraz ładowacz lub kierowca i konwojent – ładowacz. W
długich trasach w latach 1982-1991 wykonywał jednocześnie czynności kierowcy,
ładowacza i konwojenta. W ocenie Sądu pierwszej instancji, ubezpieczony nie
świadczył pracy w warunkach szczególnych w pełnym wymiarze czasu pracy, gdyż
czynności kierowcy nie wykonywał w pełnym czasie przewidzianym dla tego
stanowiska pracy. Świadkowie, którzy nie potrafili określić choćby w przybliżeniu
wymiaru czasu pracy ubezpieczonego jako kierowcy zeznali, że dużo więcej czasu
zajmowały mu czynności wyładunkowe w sklepach lub punktach
gastronomicznych.
Wyrokiem z dnia 24 maja 2013 r. Sąd Apelacyjny, Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych uwzględnił apelację ubezpieczonego i zmienił wyrok Sądu
Okręgowego, przyznawszy mu prawo do emerytury od dnia 1 czerwca 2012 r.
Mimo aprobaty ustaleń faktycznych i przyjętej podstawy prawnej, wytknął Sądowi
pierwszej instancji błąd w wykładni § 2 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia
7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze
zm., dalej: „rozporządzenie”), polegający na „zbyt rygorystycznym” rozumieniu
pojęcia wykonywania pracy stale i w pełnym wymiarze. Przyjął – wskazując na
pogląd Sądu Najwyższego – że nie jest przeszkodą do ustalenia wykonywania
pracy w szczególnych warunkach równoczesne wykonywanie innych prac, które
stanowią integralną część większej całości dającej się zakwalifikować pod
określoną pozycję załącznika do rozporządzenia oraz kiedy czynności wykonywane
3
przez pracownika w warunkach nienarażających na działanie czynników
szkodliwych dla zdrowia mają charakter incydentalny, krótkotrwały, uboczny.
Podzielił przy tym argumenty apelacji, że praca konwojenta miała charakter
uboczny, dodatkowy, podczas gdy czynności kierowcy stanowiły główny zakres
jego obowiązków ubezpieczonego i składały się na zasadniczą część dniówki.
Skarga kasacyjna organu rentowego, obejmująca wyrok Sądu drugiej
instancji w całości, z wnioskiem o jego uchylenie i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania Sądowi pierwszej instancji, została oparta na podstawie
naruszenia § 2 ust. 1 rozporządzenia w związku z pkt 2, działu VIII wykazu A,
załącznika do tego rozporządzenia przez przyjęcie za okres pracy uzasadniający
prawo do świadczeń na zasadach określonych w tym rozporządzeniu okresów, w
których praca kierowcy samochodu ciężarowego uzupełniana była czynnościami
konwojenta, jako pracy w szczególnych warunkach wykonywanej stale i w pełnym
wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku. Skarżący zarzucił
także obrazę art. 382 k.p.c. przez nieuwzględnienie części zebranego materiału
dowodowego i wydanie orzeczenia z pominięciem wyników postępowania przed
Sądem pierwszej instancji dotyczących zakresu wykonywania przez
ubezpieczonego prac za i wyładunkowych. W szczególności Sąd Apelacyjny
podzielił ustalenia Sądu Okręgowego, że ubezpieczony wykonywał jednocześnie
czynności kierowcy, konwojenta i ładowacza, przy czym czynności spedycyjne
zajmowały mu więcej czasu niż codzienna jazda samochodem, zwykle na krótkich
trasach w granicach 20-30 km, wyjątkowo 50 km, lecz ocenę materiału
dowodowego i własne wnioski ograniczył tylko do dodatkowej pracy konwojenta,
pomijając prace ubezpieczonego jako ładowacza oraz czas ich wykonywania.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej organ rentowy powołał się jeszcze na
ustalenie, że czynności związane z konwojowaniem oraz za- i rozładunkiem nie
stanowiły integralnej części pracy kierowcy, gdyż nie mieściły się w zakresie
obowiązków pracowniczych kierowców samochodów ciężarowych. Czynności te
przewidziano w odrębnych umowach cywilnych zawieranych przez pracodawcę, w
których ustalano ich zakres i odrębne wynagrodzenie, a te dodatkowe prace,
niemające charakteru prac w szczególnych warunkach, były wykonywane stale w
znacznej części codziennego czasu pracy.
4
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 184 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i
rentach z systemu ubezpieczeń społecznych (w brzmieniu obowiązującym w dniu
wydania decyzji – tekstu jednolitego Dz.U. z 2009 r., Nr 153, poz. 1227),
ubezpieczonym urodzonym po dniu 31 grudnia 1948 r. przysługuje emerytura po
osiągnięciu wieku przewidzianego w art. 32, 33, 39 i 40, jeżeli w dniu wejścia w
życie ustawy osiągnęli okres zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze wymagany w przepisach dotychczasowych oraz wykazali
okres składkowy i nieskładkowy, o którym mowa w art. 27 ustawy. Wykazanie
okresu zatrudnienia w szczególnych warunkach dotyczy - stosownie do art. 32
ust. 2 ustawy - pracowników zatrudnionych przy pracach o znacznej szkodliwości
dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub wymagających wysokiej
sprawności psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo własne lub otoczenia w
podmiotach, w których obowiązują wykazy stanowisk ustalone na podstawie
przepisów dotychczasowych. Wykazy takie zawierają załączniki do rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników
zatrudnionych w szczególnych warunkach; w wypadku pracy kierowcy należy
odwołać się do wykazu A, działu VIII - prac w transporcie i łączności, pkt 2.
Wymieniono tam jako wykonywaną w szczególnych warunkach pracę kierowców
samochodów ciężarowych o dopuszczalnym ciężarze całkowitym powyżej 3,5 tony,
specjalizowanych, specjalistycznych (specjalnych), pojazdów członowych i
ciągników samochodowych balastowych, autobusów o liczbie miejsc powyżej 15,
samochodów uprzywilejowanych w ruchu w rozumieniu przepisów o ruchu na
drogach publicznych, trolejbusów i motorniczych tramwajów.
Według reguły ogólnej, przewidzianej w § 2 ust. 1 rozporządzenia, praca
kierowców stanowi zatrudnienie w szczególnych warunkach tylko wtedy, gdy jest
wykonywana stale, a jej wymiar odpowiada pełnemu wymiarowi czasu pracy
obowiązującemu na tym stanowisku pracy. Wymaganie przewidziane w
omawianym paragrafie rozporządzenia polega na wykonywaniu w sposób stały i w
rozmiarze czasu pracy niemniejszym niż pełny wymiar czasu pracy na stanowisku
wymienionym jako praca w szczególnych warunkach, przewidziany dla tego
5
stanowiska. Przepis przewidujący ten warunek jest jasny i jako taki nie wymaga
wykładni. Nie może być też stosowany „mniej rygorystycznie”. Pełne zatrudnienie w
warunkach szczególnych pojmowane jest jako bezwzględna cecha tego
zatrudnienia jako uprawniającego do świadczeń z ubezpieczenia emerytalnego.
Sąd Najwyższy przyjmuje, że uprawnienie do emerytury w obniżonym wieku może
nabyć tylko pracownik, który pracę w warunkach szczególnych wykonuje w pełnym
wymiarze czasu pracy obowiązującym dla zajmowanego przez niego stanowiska
(por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 8 grudnia 2008 r., II UK 107/08, niepubl., z
dnia 24 marca 2009 r., I UK 280/08, niepubl., z dnia 4 października 2011 r., I UK
125/11, niepubl., z dnia 6 lutego 2013 r., I UK 490/12, niepubl., z dnia 22 lipca
2013 r., III UK 106/12, niepubl.).
Pewna trudność interpretacyjna może powstać tylko wówczas, gdy
określenie pracy jako wykonywanej w warunkach szczególnych nie dotyczy
czynności jednorodzajowych, lecz praca wskazana w wykazie jest kompilacją
różnych czynności. Może ona polegać na równoczesnym wykonywaniu prac
stanowiących integralną część większej całości, dającej się zakwalifikować pod
określoną pozycję wykazu pracy w szczególnych warunkach. Wtedy warunek
pełnego wymiaru czasu przewidziany dla tej pracy jest spełniony, gdy wszystkie
czynności - łącznie wypełniając w całości pełny wymiaru czasu pracy - podlegają
choćby zbliżonemu narażeniu na szkodliwe, uciążliwe lub wymagające wysokiej
sprawności warunki. Możliwe jest także łączenie w przebiegu dniówki prac o
różnym charakterze polegające na wykonywaniu nie jednego, lecz kilku rodzajów
pracy w szczególnych warunkach, wymienionych w wykazie. W takim wypadku do
czasu pracy w warunkach szczególnych zlicza się czas równolegle wykonywanych
czynności tylko wtedy, gdy różne prace wszystkie łącznie lub każda z osobna
odpowiadają pracom w szczególnych warunkach i wszystkie razem są wykonywane
stale i w pełnym wymiarze czasu pracy (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 27
stycznia 2012 r., II UK 103/11, niepubl. i z dnia 24 stycznia 2013 r., III UK 47/12,
niepubl.).
Jeżeli pracy w szczególnych warunkach towarzyszą inne czynności
pracownicze, Sąd Najwyższy w powołanych przez Sąd drugiej instancji wyrokach z
dnia 6 grudnia 2007 r., III UK 62/07 (niepubl.), z dnia 5 maja 2009 r., I UK 4/09
6
(niepubl.) oraz z dnia 11 marca 2009 r., II UK 243/08 (niepubl.) zdecydował, że
warunek pełnego zatrudnienia należy odnosić tylko do tych czynności, które
wykonywane są w warunkach bezpośrednio narażających na czynniki szkodliwe dla
zdrowia i uwzględniać w wymiarze czasu pracy tylko te inne czynności, które są
ściśle związane z pracą w szczególnych warunkach, stanowiąc integralną część tej
pracy albo są wykonywane incydentalnie, w rozmiarze nieznaczącym dla wymiaru
pracy w warunkach szczególnych. Miał przy tym na względzie, że prawo do
emerytury w wieku obniżonym stanowi odstępstwo od zasady wyrażonej w art. 27
ustawy o emeryturach i rentach z FUS i określonego w nim wieku emerytalnego,
więc przepisy regulujące to prawo należy wykładać w sposób gwarantujący
zachowanie celu uzasadniającego to odstępstwo. Rację instytucji przewidzianej w
art. 32 ustawy o emeryturach i rentach z FUS upatrywał w założeniu, że praca
wykonywana w szczególnych warunkach stale i w pełnym wymiarze czasu pracy
obowiązującym na danym stanowisku pracy przyczynia się do szybszego obniżenia
wydolności organizmu, stąd też osoba wykonująca taką pracę ma prawo do
emerytury wcześniej niż inni ubezpieczeni (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia
22 kwietnia 2009 r., II UK 333/08, niepubl., z dnia 5 maja 2009 r., I UK 4/09,
niepubl., z dnia 7 lutego 2012 r., I UK 227/11, niepubl. i z dnia 6 grudnia 2007 r.,
III UK 66/07, niepubl.).
Stosownie do materiału zebranego w postępowaniu przed Sądem pierwszej
instancji, który powinien być podstawą zaskarżonego wyroku (art. 382 k.p.c.),
uznanie przez Sąd drugiej instancji czynności kierowcy samochodów ciężarowych o
dopuszczalnym ciężarze całkowitym powyżej 3,5 tony z równoczesnym
konwojowaniem i ładowaniem towarów za wykonywanie pracy w szczególnych
warunkach w pełnym wymiarze czasu pracy było niewątpliwie wynikiem naruszenia
przepisów postępowania trafnie wskazanych przez skarżący organ rentowy
(por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 10 marca 1998 r., II UKN 555/97,
OSNAPiUS 1999 nr 5, poz. 81, z dnia 7 lutego 2002 r., II UKN 13/01, OSNP 2003
nr 22, poz. 549 oraz z dnia 2 sierpnia 2007 r., III UK 25/07, OSNP 2008 nr 19-20,
poz. 293). Oczywiste jest, że w punkcie wykazu, w którym zakwalifikowano pracę
kierowcy (między innymi samochodu ciężarowego) do prac w warunkach
szczególnych (wykaz A, dział VIII, pkt 2) nie wymieniono czynności konwojowania
7
ani ładowana towaru, więc nie są to czynności integralnie związane z pracą
kierowcy i praca w warunkach szczególnych łączona z takimi czynnościami
oczywiście nie jest wykonywana w pełnym wymiarze.
Uwzględniając to, Sąd Najwyższy orzekł na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.