Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 28/14
UCHWAŁA
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
Dnia 10 października 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
Prezes SN Tadeusz Ereciński (przewodniczący)
SSN Jacek Gudowski
SSN Jan Górowski
SSN Marian Kocon
SSN Marta Romańska
SSN Tadeusz Wiśniewski
SSN Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca)
Protokolant Iwona Budzik
w sprawie z wniosku Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w W., przy uczestnictwie
R. S. i J. S.
o wpis w księdze wieczystej […] hipoteki przymusowej,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 10 października 2014 r.,
przy udziale prokuratora Prokuratury Generalnej Henryki Gajdy-Kwapień
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Najwyższy
postanowieniem z dnia 4 grudnia 2013 r., sygn. akt II CSK 163/13,
do rozstrzygnięcia składowi powiększonemu tego Sądu
"Czy po zmianie przepisów normujących hipotekę przymusową,
dokonanej ustawą z dnia 26 czerwca 2009 r. o zmianie ustawy
o księgach wieczystych i hipotece oraz niektórych innych ustaw (Dz.U.
Nr 131, poz. 1075), doręczona zobowiązanemu decyzja Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych, ustalająca wysokość należności z tytułu
składek, może być podstawą wpisu hipoteki przymusowej na
nieruchomości wchodzącej w skład majątku wspólnego
zobowiązanego i jego małżonka?"
podjął uchwałę:
Decyzja Zakładu Ubezpieczeń Społecznych ustalająca
wysokość należności z tytułu składek może być podstawą wpisu
2
hipoteki przymusowej na nieruchomości wchodzącej w skład
majątku wspólnego dłużnika i jego małżonka tylko wtedy, gdy
została doręczona obojgu małżonkom.
3
UZASADNIENIE
Przedstawione zagadnienie prawne wyłoniło się przy rozpoznawaniu skarg
kasacyjnych uczestników od postanowienia Sądu Okręgowego w P., którym
oddalono ich apelację od postanowienia Sądu Rejonowego w P., utrzymującego w
mocy dokonany przez referendarza sądowego w dniu 23 lutego 2012 r. wpis
hipoteki przymusowej do kwoty 250 673,74 zł na prawie użytkowania wieczystego
gruntu i prawie własności budynku, stanowiącym odrębny od gruntu przedmiot
własności, objętych wspólnością ustawową uczestników. Podstawę wpisu stanowiła
wydana przez wnioskodawcę nieostateczna decyzja administracyjna, ustalająca
wysokość należności z tytułu niezapłaconych przez uczestnika składek na
ubezpieczenie społeczne.
Wątpliwości, które skłoniły Sąd Najwyższy do przedstawienia zagadnienia
prawnego składowi powiększonemu, spowodowały postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 9 stycznia 2013 r., III CSK 69/12 (OSNC 2013, nr 7-8, poz. 93),
z dnia 17 kwietnia 2013 r., I CSK 433/12 (OSNC-ZD 2014, nr A, poz. 20) i z dnia
7 listopada 2013 r., V CSK 547/12 (nie publ.), w których – po wprowadzeniu ustawą
z dnia 26 czerwca 2009 r. o zmianie ustawy o księgach wieczystych i hipotece oraz
niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 131, poz. 1075; dalej - „ustawa nowelizująca”)
w miejsce dotychczasowej hipoteki przymusowej, która mogła mieć charakter
hipoteki przymusowej kaucyjnej albo zwykłej, jednego rodzaju hipoteki
przymusowej – zakwestionowano aktualność uchwały składu siedmiu sędziów
z dnia 28 października 2004 r., III CZP 33/04 (OSNC 2005, nr 3, poz. 43). W myśl
przytoczonych postanowień, doręczona jedynie dłużnikowi nieostateczna decyzja
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, ustalająca wysokość należności z tytułu
składek, nie stanowi – wbrew przeciwnemu stanowisku wyrażonemu w uchwale
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 28 października 2004 r., III CZP
33/04 - podstawy wpisu w księdze wieczystej hipoteki przymusowej na
nieruchomości objętej wspólnością ustawową dłużnika i jego małżonka. Zdaniem
Sądu Najwyższego, zmiana stanu prawnego i niejednolite poglądy wyrażone
w przytoczonych postanowieniach, dotyczące podstawy wpisu hipoteki
przymusowej, statusu małżonka dłużnika w prowadzonym w celu wydania decyzji
4
postępowaniu administracyjnym i traktowania hipoteki przymusowej jako środka
egzekucyjnego, uzasadniają przedstawienie na podstawie art. 39817
§ 1 k.p.c.
przytoczonego zagadnienia prawnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kwestia podstawy wpisu hipoteki przymusowej zabezpieczającej należności
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z tytułu składek i należności podatkowych
budziła kontrowersje w orzecznictwie. Źródłem wątpliwości była interpretacja art. 26
ust. 3, 3a pkt 2 i ust. 4 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych (jedn. tekst: Dz. U. z 2013 r. poz. 1442 ze zm. – dalej:
„u.s.u.s.”) oraz art. 34 § 1 i 3 pkt 2 oraz art. 35 § 2 pkt 1a ustawy z dnia 29 sierpnia
1997 r. – Ordynacja podatkowa (jedn. tekst: Dz. U. z 2012 r. poz. 749 ze zm. –
dalej: „ord. pod.”) (por. uchwały Sądu Najwyższego z dnia 5 lutego 2004 r., III CZP
109/03, Biul. SN 2004, nr 2, s. 4, i z dnia 24 lutego 2004 r., III CZP 121/03, Biul. SN
2004, nr 2, s. 6). Rozstrzygając powstałe w orzecznictwie rozbieżności, Sąd
Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 28 października 2004 r.,
III CZP 33/04, orzekł, że doręczona dłużnikowi decyzja Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych, ustalająca wysokość należności z tytułu składek, stanowi podstawę
wpisu w księdze wieczystej hipoteki przymusowej na nieruchomości będącej
przedmiotem współwłasności łącznej dłużnika i jego małżonka.
Zadaniem Sądu Najwyższego, budzące wątpliwości interpretacyjne przepisy
prawa zawierają analogiczne unormowania dotyczące hipoteki przymusowej
ustanawianej na podstawie doręczonej nieostatecznej decyzji określającej
wysokość składek i należności podatkowych oraz wyrażają zasadę
odpowiedzialności majątkiem wspólnym małżonków za te należności, mimo
że dłużnikiem jest tylko jeden z nich. Reguła tej odpowiedzialności – mająca
zastosowanie w prawie ubezpieczeń społecznych na podstawie art. 31 u.s.u.s. –
wynika z art. 29 § 1 ord. pod., który stanowi, że w wypadku osób pozostających
w związku małżeńskim, odpowiedzialność podatnika obejmuje majątek osobisty
podatnika oraz majątek wspólny podatnika i jego małżonka.
Przytoczone unormowania są – według omawianej uchwały składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego – przykładem przepisów szczególnych, przewidujących
5
nieostateczną decyzję administracyjną jako podstawę wpisu hipoteki przymusowej,
o której mowa w art. 110 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych
i hipotece (jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze zm. - dalej: „u.k.w.h.”).
Taka hipoteka jest hipoteką kaucyjną (art. 111 u.k.w.h.), stanowiącą środek
zabezpieczenia interesów fiskalnych Państwa i jednostek samorządu terytorialnego
oraz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych przed działaniami dłużnika zmierzającymi
do uniemożliwienia uprawnionemu przymusowego zaspokojenia się
z nieruchomości. Egzekucja z obciążonej nieruchomości wymaga tytułu
wykonawczego (art. 26 ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu
egzekucyjnym w administracji, jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r., Nr 110, poz. 968
ze zm. – dalej: „u.p.e.a”), a w wypadku nieruchomości stanowiącej majątek wspólny
dłużnika i jego małżonka – tytułu wystawionego na oboje małżonków (art. 27c
u.p.e.a.). Dopiero hipoteka przymusowa zwykła, powstała na skutek
przekształcenia hipoteki kaucyjnej (art. 108 u.k.w.h.), stanowiła podstawę realizacji
wierzytelności w stosunku do każdoczesnego właściciela nieruchomości.
Prawo ubezpieczeń społecznych i prawo podatkowe przewidywały – obok
hipoteki przymusowej kaucyjnej – hipotekę przymusową zwykłą, ustanawianą na
podstawie tytułu wykonawczego (art. 35 § 2 ord. pod. i art. 109 ust. 1 u.k.w.h.)
wydanego zarówno w postępowaniu sądowym, jak i administracyjnym.
Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 28 października 2004 r.,
III CZP 33/04, aprobując stanowisko zajęte w uchwale Sądu Najwyższego z dnia
8 października 2003 r., III CZP 68/03 (OSNC 2004, nr 12, poz. 191),
że ustanowienie hipoteki przymusowej zabezpieczającej należności podatkowe na
nieruchomości stanowiącej majątek wspólny zobowiązanego i jego małżonka na
podstawie administracyjnego tytułu wykonawczego wymaga wystawienia go na
oboje małżonków, przyjął, że ma ono – ze względu na podobieństwo uregulowań –
zastosowanie także do tytułu stanowiącego podstawę wpisu hipoteki przymusowej
zabezpieczającej należności składkowe Zakładu Ubezpieczeń Społecznych.
Stanowiące przedmiot wykładni przepisy prawa ubezpieczeniowego i prawa
podatkowego, traktujące doręczoną decyzję jako podstawę wpisu hipoteki
przymusowej kaucyjnej, nie udzielają wprost odpowiedzi na pytanie, komu decyzja
powinna być doręczona: czy tylko zobowiązanemu (dłużnikowi), czy także jego
6
małżonkowi. Rozważając tę kwestię odnośnie do decyzji stanowiącej podstawę
wpisu hipoteki kaucyjnej zabezpieczającej należność Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych z tytułu składek, Sąd Najwyższy uznał – z powołaniem się na mające
zastosowanie na podstawie art. 131 u.s.u.s. przepisy art. 28 i art. 40 k.p.a.,
stanowiące, że decyzję doręcza się stronom, a stroną jest każdy, czyjego interesu
prawnego lub obowiązku dotyczy postępowanie – iż nie ma podstaw do uznania
małżonka dłużnika za stronę postępowania, w którym została wydana decyzja
stanowiąca podstawę wpisu hipoteki i doręczania mu tej decyzji. Według
omawianej uchwały składu siedmiu sędziów, małżonek płatnika składek,
pozostający z dłużnikiem w ustroju ustawowej wspólności majątkowej, obejmującej
nieruchomość podlegającą obciążeniu hipoteką przymusową, nie mieści się
w rozumieniu przytoczonych przepisów w pojęciu strony, ponieważ ani wydanie
decyzji ustalającej wysokość należności z tytułu składek, ani ustanowienie hipoteki
przymusowej kaucyjnej na podstawie tej decyzji nie narusza jego praw i nie
wywołuje żadnych zmian w jego sferze prawnej. Zagrożenie dla małżonka dłużnika
w postaci ewentualnego uszczuplenia jego prawa własności wynika z zasady
odpowiedzialności rzeczowej za dług współmałżonka, a nie z ustanowienia hipoteki
przymusowej kaucyjnej. Powstaje ono zatem dopiero na skutek wystawienia tytułu
wykonawczego, a nie wydania niebędącej tytułem wykonawczym decyzji.
Zainteresowanie małżonka dłużnika dotyczące długu zobowiązanego, podobnie jak
ewentualne niekorzystne postrzeganie małżonka dłużnika w obrocie gospodarczym
spowodowane ustanowieniem hipoteki, dotyka faktycznego, a nie prawnego
interesu małżonka dłużnika.
Z chwilą wejścia w życie z dniem 20 lutego 2012 r. ustawy nowelizującej
nastąpiła gruntowna, pierwsza od czasów dokonanej w 1946 r. unifikacji prawa
rzeczowego, reforma przepisów o hipotece. Jej celem było uczynienie hipoteki
elastyczniejszym i efektywniejszym sposobem zabezpieczenia wierzytelności
pieniężnych, lepiej dostosowanym do zmienionych warunków gospodarczych.
Najistotniejsza zmiana polega na zniesieniu podziału na hipotekę zwykłą i kaucyjną
i wprowadzeniu jednej hipoteki, opartej na konstrukcji dotychczasowej hipoteki
kaucyjnej. Obecnie wierzytelności stwierdzone tytułem wykonawczym
i wierzytelności określone nieostateczną decyzją administracyjną - inaczej niż
7
w okresie przed wejściem w życie ustawy nowelizującej - podlegają zabezpieczeniu
jednolitą konstrukcyjnie hipoteką przymusową.
Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 9 stycznia 2013 r., III CSK 69/12, nie
tylko odstąpił od ugruntowanej linii orzeczniczej, ukształtowanej uchwałą składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 7 października 2004 r., III CZP 33/04,
ale wyraził pogląd, że podstawę wpisu hipoteki przymusowej, ustanawianej na
nieruchomości stanowiącej współwłasność łączną dłużnika i jego małżonka w celu
zabezpieczenia należności Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z tytułu składek,
ustalonych doręczoną dłużnikowi nieostateczną decyzją, może stanowić tylko
administracyjny tytuł wykonawczy wystawiony na podstawie art. 27c u.p.e.a.
Powołując się na utrwalony w orzecznictwie Sądu Najwyższego pogląd,
że do wpisu hipoteki przymusowej zwykłej na nieruchomości stanowiącej
wspólność majątkową małżeńską niezbędny jest tytuł wykonawczy wystawiony na
dłużnika i jego małżonka (uchwały Sądu Najwyższego z dnia 18 września 2002 r.,
III CZP 49/02, OSNC 2003, nr 9, poz. 115, z dnia 8 października 2003 r., III CZP
68/03, OSNC 2004, nr 12, poz. 191, i z dnia 18 marca 2005 r., III CZP 3/05, OSNC
2006, nr 2, poz. 27, oraz postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 13 kwietnia
2005 r., V CK 547/04, nie publ., i z dnia 27 maja 2010 r., III CZP 27/10, OSNC-ZD
2011, nr A, poz. 7), Sąd Najwyższy uznał, że po zniesieniu dotychczasowego
podziału hipoteki na zwykłą i kaucyjną nie można ustanowić hipoteki przymusowej
na nieruchomości stanowiącej współwłasność łączną dłużnika i jego małżonka na
podstawie nieostatecznej decyzji doręczonej dłużnikowi.
W postanowieniu z dnia 9 stycznia 2013 r., III CSK 69/12, Sąd Najwyższy
podzielił wyrażany w orzecznictwie pogląd, że hipoteka przymusowa pełni rolę
szczególnego środka egzekucyjnego w szerokim znaczeniu, zmierza bowiem
do ułatwienia przyszłego postępowania egzekucyjnego. Postępowanie o jej
ustanowienie powinno być traktowane jak postępowanie egzekucyjne, mimo
że jest prowadzone na podstawie przepisów regulujących postępowanie
wieczystoksięgowe i nie jest sposobem egzekucji, a jego skutkiem nie jest
wyegzekwowanie roszczenia (orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 29 stycznia
1953 r., II С 2520/52, OSN 1954, nr 2, poz. 34, postanowienia Sądu Najwyższego
8
z dnia 12 czerwca 1997 r., III CKN 72/97, "Prawo Gospodarcze" 1997, nr 10, s. 12,
z dnia 8 października 2003 r., III CZP 68/03 i z dnia 27 maja 2010 r., III CZP 27/10,
oraz uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 18 marca 2005 r., III CZP 3/05).
Skoro ustanowienie hipoteki przymusowej ma na celu ułatwienie przyszłego
postępowania egzekucyjnego, to - zdaniem Sądu Najwyższego - skutek ten może
być osiągnięty tylko wtedy, gdy wierzyciel dysponuje tytułem prawnym wymaganym
do wszczęcia egzekucji, co przemawia za przyjęciem, że podstawę wpisu
hipoteki przymusowej powinien stanowić taki sam tytuł, jaki uprawnia do
prowadzenia egzekucji.
Wyrażony w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
28 października 2004 r., III CZP 33/04, pogląd, że doręczona dłużnikowi decyzja
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, ustalająca wysokość należności z tytułu
składek, stanowi podstawę wpisu w księdze wieczystej hipoteki przymusowej na
nieruchomości będącej przedmiotem współwłasności łącznej dłużnika i jego
małżonka dotyczył wyłącznie hipoteki przymusowej kaucyjnej (art. 111 u.k.w.h.).
Na skutek zniesienia podziału hipoteki przymusowej na kaucyjną i zwykłą
stanowisko to zdezaktualizowało się; skoro charakter prawny wierzytelności
zabezpieczonej hipoteką przymusową nie ma w zmienionym stanie prawnym
odzwierciedlenia w rodzaju hipoteki, to nie ma podstaw do uznania,
że nieostateczna decyzja Zakładu Ubezpieczeń Społecznych doręczona dłużnikowi
może stanowić podstawę wpisu hipoteki przymusowej nieruchomości stanowiącej
współwłasność łączną dłużnika i jego małżonka.
Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 9 stycznia 2013 r., III CSK 69/12
podkreślił, że wykładnia przepisów regulujących hipotekę przymusową wymaga
ścisłej interpretacji, ponieważ ustanowienie będącej ograniczonym prawem
rzeczowym hipoteki (art. 244 k.c.) ma bezpośredni wpływ na przysługujące
małżonkowi dłużnika prawo własności obciążonej nieruchomości. Prawo własności
podlega ochronie przewidzianej nie tylko w ustawach, ale również w Konstytucji RP
(art. 21 i 64) oraz w normach konwencyjnych (art. 1 Protokołu nr 1, sporządzonego
w Paryżu dnia 20 marca 1952 r., do Konwencji o ochronie praw człowieka
i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r.,
zmienionej Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełnionej Protokołem nr 2, ratyfikowanej
9
przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej dnia 15 grudnia 1992 r.; Dz.U. z 1993 r.
Nr 61, poz. 284 ze zm.), co wymaga zapewnienia małżonkowi dłużnika ochrony
jego interesów (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 18 marca 2005 r., III CZP
3/05, i postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27 maja 2010 r., III CZP 27/10).
Małżonek dłużnika nie powinien znajdować się w gorszej sytuacji prawnej
w zakresie ochrony swoich praw niż zobowiązany (dłużnik), zwłaszcza
że możliwość obrony w postępowaniu wieczystoksięgowym - ze względu na zakres
kognicji sądu (art. 6268
§ 2 k.p.c.) - jest ograniczona i formalna.
Problem aktualności uchwały Sądu Najwyższego z dnia 28 października
2004 r., III CZP 33/04, był także przedmiotem rozważań w postanowieniu Sądu
Najwyższego z dnia 17 kwietnia 2013 r., I CSK 433/12. Aprobując stanowisko
zajęte w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 9 stycznia 2013 r., II CSK 69/12,
i zawarte w jego uzasadnieniu argumenty, Sąd Najwyższy stwierdził, że w obecnym
stanie prawnym hipoteka przymusowa może być wpisana na podstawie dokumentu,
który jest wystawiony przeciwko wszystkim osobom wpisanym w księdze wieczystej
jako właściciele nieruchomości. Odnosi się to do każdego dokumentu, a zatem nie
tylko do tytułu wykonawczego, ale także do nieostatecznej decyzji Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych określającej wysokość zobowiązania dłużnika z tytułu
składek. Zdaniem Sądu Najwyższego, za wyrażonym poglądem przemawia także
podnoszona w piśmiennictwie konieczność zachowania w postępowaniu
wieczystoksięgowym tożsamości podmiotowej podstawy wpisu obciążenia
hipotecznego (dział IV księgi wieczystej) z wpisem w dziale II księgi wieczystej
obejmującym wpisy dotyczące własności i użytkowania wieczystego. Dodatkowym
wsparciem tego stanowiska są dokonane po podjęciu uchwały składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego z dnia 28 października 2004 r., III CZP 33/04, zmiany
ustawowe dotyczące instytucji majątku wspólnego. Wynika z nich, że tylko
w przypadkach wyraźnienie wskazanych w ustawie dopuszcza się podjęcie
czynności związanych zarówno z wykonaniem zabezpieczenia, jak i z egzekucją
z mienia wchodzącego w skład majątku wspólnego na podstawie postanowienia
o udzieleniu zabezpieczenia wydanego przeciwko osobie pozostającej w związku
małżeńskim lub na podstawie tytułu egzekucyjnego wystawionego przeciwko tylko
jednej osobie pozostającej w związku małżeńskim. Przykładem tych regulacji są art.
10
7431
i art. 9231
, dodane do kodeksu postępowania cywilnego ustawą z dnia 2 lipca
2004 r. o zmianie ustawy kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych
ustaw (Dz.U. Nr 172, poz. 1804). Ze względu na wyjątkowy charakter tych
rozwiązań ustawa jednocześnie przyznała małżonkowi obowiązanego (małżonkowi
dłużnika) szczególny środek obrony w związku z wykonaniem zabezpieczenia
(zajęciem) w postaci sprzeciwu (art. 7431
§ 3 i § 4 k.p.c. w brzmieniu nadanym
ustawą z dnia 16 września 2011 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz
niektórych innych ustaw, Dz. U. Nr 233, poz. 1381, i art. 9231
§ 2 k.p.c.).
Aprobując postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 19 stycznia 2013 r.,
II CSK 69/12, i z dnia 17 kwietnia 2013 r., I CSK 433/12, oraz uzasadniające
je argumenty, Sąd Najwyższy także w postanowieniu z dnia 24 października 2013 r.,
IV CSK 7/13 (nie publ.) stwierdził, że w obecnym stanie prawnym hipoteka
przymusowa może zostać wpisana na podstawie dokumentu, który wystawiony jest
przeciwko wszystkim osobom wpisanym w księdze wieczystej jako właściciele
nieruchomości. Odnosi się to do każdego dokumentu, a zatem nie tylko do tytułu
wykonawczego, ale także do nieostatecznej decyzji Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych określającej wysokość zobowiązania dłużnika z tytułu składek na
ubezpieczenie zdrowotne.
W postanowieniu z dnia 7 listopada 2013 r., V CSK 547/12 (nie publ.) Sąd
Najwyższy również stwierdził, że uchwała składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 28 października 2004 r., III CZP 33/04, zdezaktualizowała się
na skutek zmiany stanu prawnego i wyraził pogląd, iż ustanowienie na rzecz
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych hipoteki przymusowej na nieruchomości
będącej przedmiotem wspólności majątkowej małżeńskiej, stosownie do art. 26 ust.
3a pkt 2 u.s.u.s. i art. 110 u.k.w.h., może nastąpić na podstawie nieostatecznej
decyzji, ustalającej istnienie należności z tytułu składek i jej wysokość, wydanej
w stosunku do dłużnika i jego małżonka. Podzielając argumenty przedstawione
w postanowieniach Sądu Najwyższego z dnia 9 stycznia 2013 r., III CSK 69/12,
i z dnia 7 kwietnia 2013 r., I CSK 433/12, dodał, że małżonek dłużnika - ze względu
na potrzebę ochrony jego interesu - powinien być stroną prowadzonego przez
Zakład Ubezpieczeń Społecznych postępowania w celu wydania decyzji ustalającej
wysokość należności z tytułu składek. Podstawę prawną przyznania mu takiego
11
statusu stanowią mające zgodnie z art. 123 u.s.u.s. zastosowanie do tego
postępowania przepisy art. 28 i 40 k.p.a.
Rozwiązania kwestii, budzącej kontrowersje także po dokonanej ustawą
nowelizującą zamianie stanu prawnego, czy doręczona dłużnikowi nieostateczna
decyzja Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, ustalająca wysokość składek stanowi
podstawę wpisu w księdze wieczystej hipoteki przymusowej na nieruchomości
wchodzącej w skład majątku wspólnego dłużnika i jego małżonka, należy
poszukiwać przede wszystkim w treści art. 26 ust. 3 i ust. 3a pkt 2 u.s.u.s. Przepis
art. 26 ust. 3 u.s.u.s. stanowi jednoznacznie, że podstawą wpisu hipoteki
przymusowej jest tylko doręczona decyzja; nie przewiduje on ustanowienia hipoteki
przymusowej na podstawie niedoręczonej decyzji. Wynika z niego również,
że wprost dotyczy tylko wpisania hipoteki przymusowej na nieruchomościach
dłużnika. Ustanowienie hipoteki przymusowej na nieruchomości należącej
do majątku wspólnego małżonków przewiduje natomiast art. 26 ust. 3a pkt 2
u.s.u.s., jednakże nie wskazuje wprost – w przeciwieństwie do art. 26 ust. 3 u.s.u.s.
– podstawy wpisu tej hipoteki. Nie można jednak pomijać zawartego w końcowej
części zdania pierwszego art. 26 ust. 3 u.s.u.s. odesłania włączającego ustępy art.
26 ust. 3a i 3b do treści ustępu 3 tego artykułu, gdyż to pozwala przyjąć,
że hipotekę przymusową na wymienionych w art. 26 ust. 3a i 3b nieruchomościach
i prawach majątkowych można ustanowić na podstawie doręczonej decyzji.
Przepis art. 26 ust. 3 u.s.u.s., wskazując podstawę wpisu hipoteki w postaci
decyzji, nie określa podmiotu, któremu należy doręczyć decyzję. Nie wskazuje on
jednak nie tylko małżonka dłużnika, lecz także dłużnika; wymaga jedynie, aby
podstawą wpisania hipoteki przymusowej była decyzja doręczona. W postępowaniu
przed Zakładem Ubezpieczeń Społecznych w zakresie doręczeń mają
zastosowanie – na podstawie odesłania przewidzianego w art. 123 u.s.u.s. –
przepisy art. 28 i 40 k.p.a., ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych bowiem
nie zawiera własnej regulacji i nie odsyła – co wynika z art. 31 u.s.u.s. – do
stosowania art. 133 i 145 ord. pod. Zgodnie z art. 40 § 1 k.p.a. pisma doręcza się
stronie, a według art. 28 k.p.a. stroną jest każdy, czyjego interesu prawnego lub
obowiązku dotyczy postępowanie albo kto żąda czynności organu ze względu na
swój interes prawny lub obowiązek. Małżonek dłużnika mieści się w pojęciu strony
12
w rozumieniu tego przepisu, bowiem już samo ustanowienie hipoteki przymusowej
na objętej wspólnością ustawową nieruchomości jest ingerencją w jego sferę praw.
Interes prawny małżonka dłużnika w kwestionowaniu doręczonej dłużnikowi decyzji
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, stanowiącej podstawę wpisu hipoteki
przymusowej na nieruchomości objętej wspólnością ustawową w celu
zabezpieczenia ustalonej nią wysokości należności z tytułu składek, wynika nie
tylko z ustanowienia hipoteki, będącego istotną ingerencją w sferę prawną
małżonka dłużnika, ale przede wszystkim z odpowiedzialności za zobowiązanie
dłużnika majątkiem wspólnym (art. 29 § 1 ord. pod. w związku z art. 31 u.s.u.s.).
Przewidziane w art. 23 ust. 3 u.s.u.s. wymaganie, aby stanowiąca podstawę wpisu
hipoteki przymusowej decyzja była doręczona, obejmuje zatem doręczenie jej także
małżonkowi dłużnika, powinien on bowiem – ze względu na przysługujący mu
interes prawny – znać treść decyzji i mieć możliwość obrony swych praw. Za taką
wykładnią opowiada się również piśmiennictwo.
Argumentu wspierającego tę wykładnię dostarcza art. 4771
§ 1 k.p.c.
W literaturze i w orzecznictwie przyjmuje się, że w rozumieniu tego przepisu inną
osobą, której praw i obowiązków dotyczy zaskarżona decyzja Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych, jest np. żona wspólnika spółki cywilnej zobowiązana do uiszczenia
z majątku małżonków zaległych świadczeń z ubezpieczenia społecznego oraz
zwrotu nienależnie wypłaconych świadczeń (por. uchwała Sądu Najwyższego
z dnia 5 kwietnia 1995 r., II UZP 9/95, OSNAPiUS 1995, nr 18, poz. 231).
Na skutek zniesienia podziału hipoteki przymusowej na kaucyjną i zwykłą
zdezaktualizowały się zasadnicze argumenty uzasadniające rozstrzygnięcie
zagadnienia prawnego stanowiącego przedmiot uchwały składu siedmiu sędziów
Sądu Najwyższego z dnia 28 października 2004 r., III CZP 33/04, odwoływały się
one bowiem do przedstawionych w tej uchwale różnicy między hipoteka
przymusową kaucyjną a hipoteką przymusową zwykłą.
Konsekwencje zniesienia podziału hipoteki przymusowej na kaucyjną
i zwykłą nie uzasadniają jednak poglądu – wbrew postanowieniu Sądu
Najwyższego z dnia 9 stycznia 2013 r., III CSK 69/12 - że po zmianie stanu
prawnego podstawą wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości objętej
13
wspólnością ustawową, ustanawianej w celu zabezpieczenia wierzytelności
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z tytułu składek, może być jedynie
administracyjny tytuł wykonawczy wystawiony przeciwko dłużnikowi i jego
małżonkowi. Zniesienie wspomnianego podziału hipoteki - co podniesiono także
w piśmiennictwie - nie oznacza uchylenia możliwości ustanowienia hipoteki
przymusowej na podstawie art. 26 ust. 3 i ust. 3a pkt 2 u.s.u.s. Dopuszczalność
ustanowienia hipoteki na tej podstawie nie zależała przed wejściem w życie ustawy
nowelizującej i nie zależy obecnie od charakteru hipoteki.
Uchylony art. 111 u.k.w.h. nie stanowił podstawy ustanowienia jakiejkolwiek
hipoteki, lecz określał charakter hipoteki ustanowionej na wskazanych w nim
podstawach jej ustanowienia. Stanowił, że hipoteka wpisana na jednej
z wymienionych w nim podstaw (np. nieostatecznej decyzji) jest hipoteką kaucyjną.
Również obecnie, w myśl art. 26 ust. 3 i ust. 3a pkt 2 u.s.u.s., doręczona decyzja
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, ustalająca wysokość należności z tytułu
składek, stanowi podstawę ustanowienia hipoteki przymusowej. Wykładnia
wyłączająca możliwość ustanowienia na tej podstawie prawnej hipoteki
przymusowej na nieruchomości stanowiącej przedmiot współwłasności łącznej
dłużnika i jego małżonka prowadziłaby do pozbawienia znaczenia prawnego art. 26
ust. 3 i ust. 3a pkt 2 u.s.u.s.
Argumentów pozwalających rozstrzygnąć kwestię podstawy ustanowienia
hipoteki przymusowej na nieruchomości stanowiącej majątek wspólny małżonków
w celu zabezpieczenia należności Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z tytułu
składek nie można poszukiwać w traktowaniu postępowania o wpis hipoteki jak
postępowania egzekucyjnego, a hipoteki przymusowej jako szczególnego rodzaju
środka egzekucyjnego w szerokim znaczeniu. W tej kwestii należy podzielić
stanowisko zajęte w wyroku Sąd Najwyższego z dnia 21 sierpnia 2013 r., II CSK
17/13 (OSNC 2013, nr 5, poz. 50), w którym wyjaśniono, że obecna hipoteka
przymusowa wywodzi się z uregulowanej w ustawie hipotecznej z 1818 r. hipoteki
sądowej, którą w judykaturze okresu międzywojennego początkowo kwalifikowano,
jako "środek egzekucji w drodze hipotecznej". Pogląd ten już w tamtym okresie był
kwestionowany, współcześnie jednak jest nadal prezentowany zarówno w doktrynie,
jak i w judykaturze.
14
W najnowszych wypowiedziach dotyczących hipoteki przymusowej zgłasza
się zastrzeżenia do stanowiska traktującego hipotekę przymusową jako środek
egzekucyjny. Przeciwko temu zapatrywaniu przemawia przede wszystkim to,
że hipoteka przymusowa nie zmierza do zaspokojenia wierzyciela i nie warunkuje
wszczęcia egzekucji z nieruchomości, a sąd wieczystoksięgowy nie działa jako
organ egzekucyjny. Kodeks postępowania cywilnego nie używa pojęcia "środek
egzekucyjny". W sądowym postępowaniu egzekucyjnym wyróżnia się, ze względu
na cel egzekucji, rodzaj egzekucji (np. egzekucję świadczeń pieniężnych,
egzekucję świadczeń niepieniężnych) oraz sposób egzekucji, według którego
egzekucja jest przeprowadzana (np. egzekucja z ruchomości, egzekucja
z wynagrodzenia za pracę). Występuje też pojęcie "czynność egzekucyjna", przez
którą rozumie się czynność dokonywaną przez organy egzekucyjne, jakimi są sąd
lub komornik. W administracyjnym postępowaniu egzekucyjnym, w którym
ustawodawca posłużył się pojęciem "środek egzekucyjny", wskazuje się na
egzekucję m. in. z nieruchomości oraz z określonych praw majątkowych, natomiast
nie wymienia się ustanowienia hipoteki przymusowej (art. 1a pkt 12 u.p.e.a.).
Hipoteka przymusowa występuje jako środek zabezpieczenia oznaczonej
wierzytelności (art. 65 ust. 1 u.k.w.h., art. 747 pkt 2 k.p.c. oraz art. 33 i nast. w ord.
pod.), a postępowanie o wpis hipoteki przymusowej odbywa się na podstawie
przepisów kodeksu postępowania cywilnego regulujących postępowanie
wieczystoksięgowe (art. 6261
-62613
), zamieszczonych w księdze dotyczącej
postępowania nieprocesowego. Ustanowienie hipoteki przymusowej nie jest - jak
zaznaczono - ani rodzajem, ani sposobem egzekucji; jego skutkiem nie jest też
wyegzekwowanie roszczenia, lecz zabezpieczenie wykonania zobowiązania.
Jest to postępowanie zmierzające do ułatwienia przyszłego postępowania
egzekucyjnego. Przyjęte w art. 743 k.p.c. uregulowanie, że do wykonania
postanowień o udzieleniu zabezpieczenia stosuje się przepisy o postępowaniu
egzekucyjnym, nie stanowi argumentu na rzecz tezy, iż postępowanie
o ustanowienie hipoteki przymusowej powinno być traktowane jak postępowanie
egzekucyjne, gdyż przepisy o postępowaniu egzekucyjnym stosuje się odpowiednio
tylko do postanowień o udzieleniu zabezpieczenia podlegających wykonaniu
w drodze egzekucji. Postanowienie o udzieleniu zabezpieczenia przez obciążenie
15
nieruchomości obowiązanego hipoteką przymusową (art. 747 pkt 2 k.p.c.)
nie nadaje się do wykonania w postępowaniu egzekucyjnym i podlega wykonaniu
w postępowaniu rozpoznawczym nieprocesowym uregulowanym w art. 6261
-62613
k.p.c.
Zaspokojenie wierzyciela z nieruchomości, na której ustanowiona została
hipoteka przymusowa następuje w postępowaniu egzekucyjnym, którego nie
wszczyna ani wniosek o wpis hipoteki do księgi wieczystej, ani dokonanie takiego
wpisu; zostaje ono wszczęte przez złożenie wniosku o wszczęcie egzekucji albo
z urzędu, a także na żądanie uprawnionego organu. Okoliczność, że wierzyciel
z reguły uzyskuje hipotekę przymusową, gdy wierzytelność - jak stanowi art. 109
ust. 1 u.k.w.h. - jest stwierdzona tytułem wykonawczym, określonym w przepisach
o postępowaniu egzekucyjnym, nie wspiera tezy o egzekucyjnym charakterze tej
hipoteki, skoro można ją uzyskać także na podstawie orzeczeń, zarządzeń i decyzji
wymienionych w art. 110 u.k.w.h.
Z przytoczonych regulacji odnoszących się do hipoteki przymusowej oraz
postępowania, w którego ramach jest ustanawiana, wynika więc, że hipoteka
przymusowa jest środkiem zabezpieczenia wierzytelności, a postępowanie o jej
ustanowienie jest postępowaniem rozpoznawczym, niemającym odniesień do
postępowania egzekucyjnego, pozwalających na traktowanie tego postępowania
"jak postępowania egzekucyjnego". Takie poglądy są wyrażane także
w piśmiennictwie.
W uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 28 października 2004 r., III CZP
33/04 Sąd Najwyższy wykluczył uznanie małżonka dłużnika za stronę w rozumieniu
art. 28 k.p.a., choć przyznał, że szeroka formuła przepisu daje taką możliwość, ze
względu na brak jego interesu prawnego w kwestionowaniu decyzji Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych doręczonej dłużnikowi. Stanowisko to spotkało się
z krytyka w piśmiennictwie, jak też nie zaaprobował go Sąd Najwyższy
(por. postanowienie z dnia 7 listopada 2013 r., V CSK 547/12.) Mając na względzie
także zmiany stanu prawnego, trudno bronić tego stanowiska, nie można bowiem
mówić jedynie o interesie faktycznym małżonka dłużnika, jeżeli jego
zainteresowanie związane z doręczoną dłużnikowi decyzją, stanowiącą podstawę
16
wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości objętej wspólnością ustawową,
uzasadnia art. 29 § 1 ord. pod. w związku z art. 31 u.s.u.s.
Nie ma też wątpliwości, że ustanowienie hipoteki przymusowej na
nieruchomości objętej wspólnością ustawową jest obciążeniem i istotną ingerencją
w sferę interesów majątkowych małżonka dłużnika. Ponadto możliwość
ustanowienia hipoteki przymusowej bez doręczenia decyzji stanowiącej podstawę
jej wpisu małżonkowi dłużnika oznaczałoby – mimo wymagania przewidzianego
w art. 26 ust. 3 u.s.u.s. - ustanowienie hipoteki w stosunku do jednego ze
współwłaścicieli nieruchomości na podstawie niedoręczonej decyzji. Tymczasem
nie ma przepisu przewidującego taką możliwość.
Argumentu przemawiającego za wykładnią art. 26 ust. 3 i ust. 3a pkt 2
u.s.u.s., że doręczona decyzja w rozumieniu tego przepisu - ze względu na
potrzebę ochrony interesów małżonka dłużnika - oznacza decyzję doręczoną także
małżonkowi dłużnika, jeżeli ma ona stanowić podstawę wpisu hipoteki przymusowej
na nieruchomości objętej wspólnością ustawową, dostarczają art. 7431
i art. 9231
k.p.c., dotyczące majątku wspólnego. Stanowią one, że w wypadkach wyraźnie
określonych w ustawie dopuszcza się podjęcie czynności związanych zarówno
z wykonaniem zabezpieczenia, jak i z egzekucją z mienia wchodzącego w skład
majątku wspólnego na podstawie postanowienie o udzieleniu zabezpieczenia
wydanego przeciwko osobie pozostającej w związku małżeńskim albo na podstawie
tytułu wykonawczego wystawionego przeciwko osobie pozostającej w związku
małżeńskim.
Za przyjętą wykładnią przemawia także przytoczony już argument,
że interpretacja przepisów regulujących hipotekę przymusową wymaga ścisłej
wykładni, ponieważ ustanowienie hipoteki, będącej ograniczonym prawem
rzeczowym (art. 244 k.c.), ma bezpośredni wpływ na przysługujące małżonkowi
dłużnika prawo własności obciążonej nieruchomości, podlegające szczególnej
ochronie.
W tej sytuacji uzasadniony jest wniosek, że decyzja Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych ustalająca wysokość należności z tytułu składek może być podstawą
wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości wchodzącej w skład majątku
17
wspólnego dłużnika i jego małżonka tylko wtedy, gdy została doręczona obojgu
małżonkom.
Z tych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w uchwale.