Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 60/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 30 października 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Marian Kocon (przewodniczący)
SSN Józef Frąckowiak
SSN Maria Szulc (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Samodzielnego Publicznego Szpitala
Wojewódzkiego w G.
przeciwko U. P. i Skarbowi Państwa - Prezesowi
Sądu Okręgowego w G.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 30 października 2014 r.,
skargi kasacyjnej pozwanej U. P.
od wyroku Sądu Okręgowego w G.
z dnia 19 czerwca 2013 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
UZASADNIENIE
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Okręgowy w G. oddalił apelację pozwanych U.
P. i Skarbu Państwa - Prezesa Sądu Okręgowego w G. od wyroku Sądu
Rejonowego w G., którym została zasądzona od nich solidarnie na rzecz
Samodzielnego Publicznego Szpitala Wojewódzkiego w G. kwota 54.949,63 zł z
tytułu odszkodowania na podstawie art. 23 ust. 1 - 3 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997
r. o komornikach sądowych i egzekucji za szkodę poniesioną wskutek pobrania
przez zastępcę komornika opłat egzekucyjnych od kwot, które wpłynęły w okresie
zawieszenia postępowania egzekucyjnego.
Sądy obu instancji ustaliły, że Komornik Sądowy Rewiru III przy Sądzie
Rejonowym w G. prowadził postępowanie egzekucyjne wobec Samodzielnego
Publicznego Szpitala Wojewódzkiego w G. z wniosku Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych w dziewięciu sprawach. Pozwana w okresie od 1 maja do 31 grudnia
2007 r. pełniła funkcję zastępcy komornika. W toku postępowania, w okresie jego
zawieszenia, wydała postanowienia o sporządzenia planów podziału sum
uzyskanych oraz ustaliła i pobrała opłaty stosunkowe od kwot, które wpływały
wskutek wcześniejszego zajęcia wierzytelności w Narodowym Funduszu Zdrowia i
były przekazywane do depozytu sądowego - w sprawach … 6276/04 - 4.808,35
zł, …8227/04 - 6835,92 zł, … 8229/04 - 6.563,13 zł, … 8230/04 - 6.569,69 zł, …
9227/04 - 8.549,07 zł, … 9228/04 - 5.529,53 zł, … 2178/05 - 5.257,89 zł, …
2179/05 - 5.382,69 zł, … 5553/05 - 5.453,36 zł. Następca pozwanej podjął
postępowanie, umorzył je i ustalił koszty egzekucji obejmując również koszty
pobrane przez pozwaną. Powód (dłużnik) wniósł skargi na czynności komornika
dotyczące ustalenia opłaty stosunkowej wskazując, że od dnia 1 sierpnia 2005 r.
postępowanie egzekucyjne było zawieszone, w tym okresie dłużnik spłacił dług i na
wniosek wierzyciela postępowanie zostało umorzone. Sąd Rejonowy uchylił
zaskarżone postanowienia i zobowiązał komornika do ustalenia kosztów
postępowania zgodnie z obowiązującymi przepisami. Komornik sądowy ustalił
koszty niezbędne dla celowego prowadzenia egzekucji w kwotach po 16 zł
i stwierdził, że opłata ponad tę kwotę została pobrana przez zastępcę komornika U.
P.
3
Sąd Okręgowy wskazał jako podstawę odpowiedzialności art. 23 ustawy
z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji (j.t. Dz. U. z 2006 r.,
nr 167, poz. 1191; dalej u.k.s.i.e.) i uznał, że pozwana jako zastępca komornika
ponosi odpowiedzialność tak jak komornik w zakresie czynności, które wykonywała
i jest to odpowiedzialność deliktowa, której przesłanką jest bezprawność. Podzielił
pogląd Sądu Najwyższego wyrażony w uchwale z dnia 16 października 2008 r.,
III CZP 90/08 (OSNC z 2009 r., nr 9, poz. 123, Biul. SN z 2008 r., nr 10, poz. 9),
iż w okresie zawieszenia postępowania egzekucyjnego organ egzekucyjny nie
wykonuje żadnych czynności egzekucyjnych, poza tymi, które zmierzają do
podjęcia postępowania (art. 179 § 3 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.). W ocenie
Sądu sprzeczne z art. 179 § 3 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., a więc bezprawne, było
sporządzenie przez pozwaną planu podziału wpływających kwot, w tym ustalenie
kosztów należnych komornikowi i ich pobranie, nie wiadomo było bowiem, czy
zostaną one zwrócone dłużnikowi, czy też zostaną przeznaczone do podziału
pomiędzy wierzycieli. Kwoty pobrane w toku zawieszonego postępowania i złożone
do depozytu sądowego zostały zwrócone dłużnikowi na wniosek wierzyciela i nie
stały się nigdy roszczeniem wyegzekwowanym, a zgodnie z art. 770 k.p.c.
komornik może pobierać tylko koszty niezbędne do celowego prowadzenia
egzekucji. Przeciwko pobraniu opłaty egzekucyjnej przemawia również zasada
wyrażona w art. 45 ust. 2 ustawy z dn. 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych
i egzekucji w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 18 września 2001 r. o zmianie
ustawy o komornikach sądowych i egzekucji oraz zmianie niektórych innych ustaw
(Dz. U. Nr 130, poz. 1452) oraz w art. 49 i 59 tej ustawy (j.t. Dz. U. z 2006 r., nr 167,
poz. 1191 ze zm.), że opłata należy się od wyegzekwowanego roszczenia.
Sąd drugiej instancji odwołując się do treści art. 63 ust. 4 u.k.s.i.e. wskazał,
że dochodem komornika są ściągnięte i pobrane opłaty w danym miesiącu oraz
zwrot wydatków, pomniejszone o koszty działalności egzekucyjnej komornika, z tym
że są to opłaty pobrane i ściągnięte zgodnie z prawem. Odnosząc się do zarzutu
przedawnienia roszczenia podzielił pogląd Sądu pierwszej instancji, że początek
biegu przedawnienia wyznacza data uprawomocnienia się postanowień komornika
z dnia 3 września 2009 r. o ustaleniu kosztów egzekucyjnych. Dopiero od tej
daty poszkodowany dowiedział się o szkodzie, jej wysokości i osobie za
4
nią odpowiedzialnej, a więc wobec wytoczenia pozwu w dniu 1 lipca 2011 r.
trzyletni termin przedawnienia z art. 4421
§ 1 k.c. nie upłynął. Początku biegu
terminu przedawnienia nie wyznacza natomiast data sporządzenia planów podziału,
tj. 10.VII, 17.X. i 30.XI. 2007 r., bo postępowanie było wtedy zawieszone, wynik
postępowania egzekucyjnego nie był znany i zależał od czynności stron po
jego podjęciu.
W skardze kasacyjnej pozwana wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku
i orzeczenie co do istoty sprawy poprzez oddalenie powództwa w całości,
ewentualnie o jego uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania
Sądowi Okręgowemu. W ramach podstawy naruszenia prawa materialnego
zarzuciła naruszenie art. 4421
§ 1 k.c. przez niewłaściwe zastosowanie i przyjęcie,
że miarodajnym momentem dla powzięcia wiedzy o szkodzie i osobie zobowiązanej
do naprawienia szkody jest chwila otrzymania prawomocnego postanowienia
komornika, art. 23 ust. 2 w zw. z ust. 1 u.k.s.i.e. przez niewłaściwe zastosowanie
i przyjęcie, że zachowanie pozwanej wypełnia przesłanki odpowiedzialności
deliktowej, pomimo że nie było bezprawne oraz naruszenie art. 26 - 28 u.k.s.i.e.
przez nieuwzględnienie, iż pozwana wykonywała czynności jako zastępca
odwołanego komornika. Naruszenie przepisów postępowania pozwana wywiodła
z naruszenia art. 328 § 2 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c.
w zw. z art. 391 k.p.c. może stanowić uzasadnioną podstawę kasacyjną jedynie
wtedy, gdy skarżący wykaże, że z powodu wadliwości uzasadnienie uniemożliwia
Sądowi Najwyższemu sprawdzenie prawidłowości orzeczenia. Taka sytuacja
zachodzi jeżeli uzasadnienie kwestionowanego orzeczenia nie ma wszystkich
wymaganych elementów, bądź zawiera braki uniemożliwiające kontrolę kasacyjną
(postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 24 lutego 2010 r., III CSK 120/09, wyrok
z dnia 25 stycznia 2010 r., I UK 244/09, niepubl.). Motywy zaskarżonego wyroku
takich wadliwości nie wykazują, a wskazane przez skarżącą niedokładności zostały
sprostowane postanowieniem z dnia 26 września 2013 r. Wbrew twierdzeniu
pozwanej Sąd drugiej instancji odniósł się do podniesionego w apelacji zarzutu
5
braku jej legitymacji wskazując na treść przesądzającego tę kwestię art. 23 ust. 1
pkt 2 u.k.s.i.e., zaś pewna lakoniczność uzasadnienia w tym zakresie nie jest
równoznaczna z naruszeniem wskazanego przepisu.
Podniesione przez skarżącą zarzuty naruszenia prawa materialnego
sprowadzają się do zakwestionowania prawidłowości stanowiska Sądu drugiej
instancji w zakresie legitymacji biernej pozwanej, zaistnienia bezprawności
działania jako przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej oraz ustalenia
początku biegu przedawnienia na datę wydania prawomocnych postanowień
o ustaleniu kosztów egzekucji.
Zgodnie z art. 23 ust. 1 u.k.s.i.e. komornik jest obowiązany do naprawienia
szkody wyrządzonej przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy
wykonywaniu czynności, zaś ustęp drugi stanowi, że zastępca komornika ponosi
odpowiedzialność jak komornik w zakresie czynności, które wykonywał. Komornik
sądowy ma status funkcjonariusza publicznego ale wykonuje czynności na własny
rachunek (art. 3, 3a u.k.s.i.e). Nie ma sporu ani w doktrynie ani w judykaturze
(wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 października 2001 r., II CKN 250/99, nie publ.),
że zarówno pod rządem uchylonego z dniem 27 stycznia 2004 r. art. 769 k.c.,
jak i w okresie, gdy podstawę odpowiedzialności komornika stanowi wyłącznie art.
23 u.k.s.i.e. odpowiedzialność ta ma zawsze charakter osobisty - odpowiedzialność
odszkodowawczą ponosi nie komornik, który pełni tę funkcję w dacie wytoczenia
pozwu a komornik, którego czynności lub zaniedbania wyrządziły szkodę.
Nie budząca wątpliwości treść art. 23 ust. 2 u.k.s.i.e. przesądza, że zastępca
komornika ponosi odpowiedzialność tak jak komornik, a więc w granicach
dokonanych czynności odpowiada osobiście za szkodę wyrządzoną działaniem
niezgodnym z prawem niezależnie od tego, czy pełni nadal tę funkcję.
Błędny jest zatem pogląd skarżącej, że biernie legitymowany jest ten komornik,
który przejął kancelarię komorniczą lub ten, który prawomocnie ustalił koszty
egzekucji. Skarżąca pomija, że powód dochodzi roszczenia odszkodowawczego,
a więc istotne znaczenie przy ustaleniu legitymacji biernej ma to zdarzenie, które
wyrządziło szkodę. Odpowiada ten komornik, który wadliwie ustalił koszty i pobrał
zawyżone opłaty a nie ten, który wydał prawidłowe i prawomocne postanowienie
o ustaleniu kosztów egzekucji. Bez znaczenia pozostają również argumenty
6
związane z zagadnieniem wysokości wynagrodzenia zastępcy komornika,
które pozwana uzyskała z bezprawnie pobranych opłat albo z kwestią wysokości
kosztów poniesionych na utrzymanie kancelarii. Decydujące znaczenie ma bowiem
powstanie szkody i jej wysokość, która zgodnie z teorią różnicową wyraża
się różnicą pomiędzy obecnym stanem majątkowym poszkodowanego a stanem,
jaki zaistniałby, gdyby nie nastąpiło zdarzenie powodujące szkodę.
Okoliczności wskazane przez skarżącą mogłyby mieć wpływ na rozstrzygnięcie
jedynie w razie oparcia roszczenia na przepisach dotyczących bezpodstawnego
wzbogacenia, ale ta podstawa nie była przedmiotem rozstrzygnięcia. Z tej
przyczyny nie mogą być także uzasadnione wywody dotyczące braku dostępu
byłego zastępcy komornika do konta bankowego kancelarii komorniczej, na które
zostały przelane wadliwie pobrane opłaty lub podnoszony publiczny charakter opłat
egzekucyjnych. Kwestia rozliczeń pomiędzy byłym zastępcą a obecnym
komornikiem i ewentualnego wzbogacenia tego komornika pozostaje poza
zakresem rozpoznania w niniejszej sprawie. W sprawie o odszkodowanie nie jest
relewantne to, czy wskutek czynu niezgodnego z prawem pozwana lub inny
komornik odnieśli korzyść, lecz to, czy czynem tym została wyrządzona szkoda.
Pozwana zarzucając niewłaściwe zastosowanie art. 23 ust. 2 w zw. z ust. 1
u.k.s.i.e. w zakresie przyjęcia bezprawności jej działania wywodzi, że ustalenie
opłat w okresie zawieszenia postępowania egzekucyjnego nie było obiektywnie
bezprawne, dłużnik wniósł bowiem skargi do Sądu Rejonowego, które zostały
oddalone, a nadto wskazuje, że wątpliwości co do sposobu ustalania opłat
w związku z restrukturyzacją publicznych zakładów opieki zdrowotnej zostały
rozstrzygnięte dopiero uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 16 października 2008 r.,
III CZP 90/08. Skarżąca pomija jednak, że w wyniku postępowania odwoławczego
postanowienia oddalające skargi zostały zmienione i postanowienia w przedmiocie
ustalenia kosztów postępowania egzekucyjnego przez nią wydane zostały uchylone.
Ponadto nawet gdyby skargi zostały prawomocnie oddalone to błędne oddalenie
przez sąd skargi na czynność komornika, która spowodowała szkodę, nie wyłącza
odpowiedzialności komornika na podstawie art. 23 u.k.s.i.e. z tej przyczyny,
że decydujące znaczenie ma źródło szkody. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku
z dnia 16 marca 2007 r., III CSK 381/06 (OSNIC z 2008 r., nr 2, poz. 28) pogląd
7
traktujący jako zasadę wyłączenie odpowiedzialności komornika w wypadku
wyrządzenia szkody czynnościami zaskarżonymi skargą, która została oddalona,
utracił aktualność po uchyleniu art. 769 k.p.c. przewidującego jako przesłankę
odpowiedzialności niemożność zapobieżenia szkodzie za pomocą środków
przewidzianych w kodeksie postępowania cywilnego. W stanie prawnym
obowiązującym w dniu powstania szkody powoda, odpowiedzialność komornika lub
jej wyłączenie (art. 23 u.k.s.i.e.) nie jest uwarunkowana zaskarżeniem wadliwych
czynności. Wątpliwości natomiast, które zdaniem skarżącej istniały w 2007 r.
odnośnie do zakresu czynności, które komornik może podjąć w czasie zawieszenia
postępowania egzekucyjnego, nie mogą przesądzić o bezprawności działania,
która jest pojęciem obiektywnym. Sprzeczność z przepisami prawa istnieje,
niezależnie od tego czy dana kwestia prawna była przedmiotem wykładni Sądu
Najwyższego. Stanowisko o niedopuszczalności dokonywania w czasie
zawieszenia postępowania innych czynności, niż zmierzające do jego podjęcia było
wówczas przedmiotem wypowiedzi zarówno doktryny, jak i judykatury (wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 18 stycznia 1978 r., IV CR 463/67, OSNCP z 1978 r., nr 10,
poz. 186). Art. 24 ust. 2 ustawy z dnia 15 kwietnia 2005 r. o pomocy publicznej
i restrukturyzacji publicznych zakładów opieki zdrowotnej (Dz. U. nr 78, poz. 684
ze zm.) wprowadza zawieszenie postępowania egzekucyjnego z mocy prawa na
okres od dnia wszczęcia postępowania restrukturyzacyjnego do dnia wydania
decyzji o umorzeniu albo o zakończeniu postępowania restrukturyzacyjnego.
Pozwana nie kwestionuje wiedzy o obowiązku zawieszenia postpowania,
a prowadzenie czynności polegających na dokonaniu planu podziału kwot
uzyskanych z egzekucji, w sytuacji gdy wynik postępowania restrukturyzacyjnego,
a w konsekwencji dalszy bieg postępowania egzekucyjnego nie był wiadomy,
w sposób oczywisty narusza zarówno art. 24 ust. 2 ustawy restrukturyzacyjnej, jak
i art. 179 § 3 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Czynność wadliwego ustalenia kosztów
egzekucji była konsekwencją dokonanej wbrew powyższym przepisom czynności
ustalenia planu podziału. Ma rację skarżąca, że pobranie opłaty jest czynnością
przymusową ale dotyczy to należności wyegzekwowanej, a takiego charakteru nie
nosiły kwoty zajętych wierzytelności przechowywane w depozycie sądowym.
Jak słusznie wskazał Sąd Okręgowy, nie było wówczas wiadomo, czy zostaną
8
przekazane wierzycielowi, czy zwrócone dłużnikowi, co stało na przeszkodzie
pobraniu opłat w świetle art. 45 ust. 2, 49 i 50 u.k.s.i.e. oraz art. 770 k.p.c.
Brak jest również podstaw do uwzględnienia zarzutu naruszenia art. 4421
§ 1
k.p.c. uzasadnionego twierdzeniem, że powód posiadał wiedzę o szkodzie
wcześniej, niż w dacie wydania prawomocnych postanowień o ustaleniu kosztów
postępowania egzekucyjnego w dniu 3 września 2009 r.
Do oceny zarzutu przedawnienia konieczne jest uzyskanie wiedzy o dwóch
faktach - o szkodzie i o osobie zobowiązanej do jej naprawienia. Jedną
z przesłanek roszczenia odszkodowawczego na podstawie art. 23 u.k.s.i.e. jest
szkoda, a jej brak wyłącza w ogóle odpowiedzialność komornika. W konsekwencji
poszkodowany nabywa roszczenie przeciwko komornikowi z chwilą powstania
szkody. Jak wskazano wyżej szkoda wyraża się różnicą pomiędzy obecnym
stanem majątkowym poszkodowanego a stanem, jaki zaistniałby, gdyby nie
nastąpiło zdarzenie powodujące szkodę. W toku postępowania egzekucyjnego
komornik dokonuje czynności o różnorodnym charakterze i w wypadku wyrządzenia
szkody moment jej powstania podlega ocenie poprzez analizę charakteru
dokonanej czynności. Szkoda może powstać bowiem równocześnie z dokonaną
czynnością lub w jakiś czas po tej czynności a chwila dowiedzenia się o szkodzie
może być tożsama z powstaniem szkody albo późniejsza. Z całą pewnością chwila
dowiedzenia się o szkodzie nie może poprzedzać jej powstania albo nie może być
utożsamiana ze świadomością bezprawności działania komornika. W niniejszej
sprawie szkoda została spowodowana wadliwym pobraniem opłat egzekucyjnych
ustalonych przez zastępcę komornika nieprawomocnym postanowieniem.
Jest to sytuacja szczególna, bo zarówno do pobrania opłat (art. 45 ust. 2 u.k.s.i.e.),
jak i ustalenia kosztów egzekucji (art. 770 k.p.c.) właściwy jest jedynie
komornik jako organ egzekucyjny i koszty te ustala postanowieniem. Do czasu
uprawomocnienia postanowienia strona postępowania egzekucyjnego nie wie,
nawet jeżeli ma świadomość bezprawności ich wcześniejszego ustalenia,
czy poniosła szkodę. Dopóki postanowienie komornika nie jest prawomocne
i może ulec zmianie, nie można mówić o powstaniu szkody, czyli uszczerbku
majątkowego. Dopiero prawomocne postanowienie komornika jest wiążące dla
sądu i stron postępowania egzekucyjnego i dopiero wówczas aktualizuje się
9
roszczenie odszkodowawcze. Przyjąć zatem należało, że bieg przedawnienia
roszczenia na podstawie art. 23 ust. 2 u.k.s.i.e. o odszkodowanie za szkodę
poniesioną wskutek bezprawnego pobrania opłat egzekucyjnych rozpoczyna się od
daty uprawomocnienia postanowienia komornika o ustaleniu kosztów egzekucji
(art. 4421
§ 1 k.c.).
Z tych względów zarzuty prawa materialnego są bezzasadne, wobec czego
orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 39814
k.p.c.