Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UZ 21/14
POSTANOWIENIE
Dnia 13 listopada 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Katarzyna Gonera (przewodniczący)
SSN Zbigniew Korzeniowski
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania J. K.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o rentę z tytułu niezdolności do pracy,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 13 listopada 2014 r.,
zażalenia ubezpieczonego na postanowienie Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 11 czerwca 2014 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie.
UZASADNIENIE
Decyzją z dnia 19 września 2011 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych
odmówił J. K. prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy wobec nieuznania go
za osobę niezdolną do pracy orzeczeniem komisji lekarskiej z dnia 7 września 2011
r.
W odwołaniu od powyższej decyzji wnioskodawca domagał się jej zmiany i
przyznania mu prawa do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy od dnia 1
września 2011 r., względnie renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy od dnia
1 września 2011 r.
2
Wyrokiem z dnia 27 maja 2013 r. Sąd Okręgowy w P. zmienił zaskarżoną
decyzję w ten sposób, że przyznał wnioskodawcy prawo do renty z tytułu
częściowej niezdolności do pracy od dnia 1 września 2011 r. na okres 24 miesięcy.
W apelacji od tego wyroku wnioskodawca zaskarżył go w części „oddalającej
(mimo braku w tym zakresie wyraźnej części sentencji) żądanie przyznania prawa
do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy na czas dłuższy niż 24 miesiące
(w tym stałej), tudzież z tytułu częściowej niezdolności do pracy na czas dłuższy niż
24 miesiące (w tym stałej)” i wniósł o „zmianę zaskarżonego wyroku poprzez
przyznanie prawa do renty stałej lub na okres co najmniej 3 lat z tytułu całkowitej
niezdolności ubezpieczonego do pracy począwszy od dnia 1 września 2011 r.,
tudzież przyznanie prawa do renty stałej lub na okres co najmniej 3 lat z tytułu
częściowej niezdolności ubezpieczonego do pracy począwszy od dnia 1 września
2011 r.”
Postanowieniem z dnia 11 czerwca 2014 r. Sąd Apelacyjny odrzucił apelację
w zakresie żądania prawa do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy na
podstawie art. 373 w związku z art. 370 k.p.c. - jako wniesioną od orzeczenia
nieistniejącego (brak substratu zaskarżenia), zaś w zakresie dłuższego czasokresu
świadczenia (na co najmniej 3 lata lub na stale) - na podstawie art. 383 w związku z
art. 373 k.p.c.
Sąd drugiej instancji wskazał, że przedmiotem odwołania wnioskodawcy od
decyzji organu rentowego było żądanie przyznania prawa do renty z tytułu
całkowitej lub częściowej niezdolności do pracy. Skoro zatem to pierwsze żądanie
nie zostało rozstrzygnięte w zaskarżonym wyroku, a wniosek o uzupełnienie wyroku
w trybie art. 351 § 1 k.p.c. nie został złożony, to apelacja dotycząca nieistniejącego
rozstrzygnięcia jest niedopuszczalna (tak w postanowieniach Sądu Najwyższego z
dnia 7 listopada 2003 r., V CZ 108/03; z dnia 27 lipca 2005 r., III UZ 12/05; z dnia
14 kwietnia 2011 r., II UZ 7/11; z dnia 7 grudnia 2011 r., II PZ 34/11 oraz z dnia 21
września 2011 r., II PK 34/11). Nadto Sąd drugiej instancji podniósł, że apelacyjny
zarzut dotyczący żądania przyznania prawa do renty na stałe lub na okres co
najmniej 3 lat wykracza poza żądanie wyrażone w odwołaniu od decyzji z dnia 19
września 2011 r., gdyż odwołanie nie wskazywało czasokresu, na który
wnioskodawca żądał przyznania świadczenia. W rezultacie apelacja w zakresie
3
żądania zmiany zaskarżonego wyroku w części dotyczącej czasokresu przyznania
świadczenia (zarówno z tytułu całkowitej jak i częściowej niezdolności do pracy)
podlega odrzuceniu na podstawie art. 383 k.p.c., zgodnie z którym w postępowaniu
apelacyjnym nie można rozszerzyć żądania pozwu ani występować z nowymi
roszczeniami. Sąd Apelacyjny wskazał również, że w trakcie całego postępowania
sądowego wnioskodawca był reprezentowany przez zawodowego pełnomocnika,
od którego należy wymagać fachowej prawniczej wiedzy i sprawności zawodowej.
Profesjonalny pełnomocnik w sprawie o prawo do renty z tytułu niezdolności do
pracy powinien zatem prawidłowo i precyzyjnie określić żądanie wskazane w
odwołaniu od decyzji organu rentowego, a w przypadku braku rozstrzygnięcia
wszystkich zgłoszonych żądań złożyć wniosek o uzupełnienie wyroku. W tych
okolicznościach w sprawie nie może znajdować zastosowania pogląd wyrażony
przez Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 25 stycznia 2008 r., III UZ 17/07
(OSNP 2009 nr 7-8, poz. 110), zgodnie z którym dopuszczalna jest apelacja
uprawnionego do renty z tytułu niezdolności do pracy od wyroku zmieniającego
decyzję organu rentowego i niezawierającego orzeczenia o oddaleniu odwołania, w
której skarżący kwestionuje oznaczoną w wyroku datę przyznania prawa.
W zażaleniu na powyższe postanowienie wnioskodawca zaskarżył je w
całości i zarzucił: 1) naruszenie prawa do rozpoznania istoty sprawy, 2) naruszenie
obowiązku sądu drugiej instancji rozpoznania apelacji ad meriti, 3) posłużenie się
wykładnią przepisów Kodeksu postępowania cywilnego nielicującą z zasadą
dwuinstancyjności postępowania sądowego, 4) naruszenie art. 370, 373 i 367 § 1
k.p.c., „poprzez ich wykładnię oraz odpowiednio poprzez zastosowanie - co łącznie
doprowadziło do nieuzasadnionego odrzucenia apelacji”.
Wskazując na powyższe zarzuty, skarżący wniósł o uchylenie postanowienia
w całości i nadanie sprawie biegu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Zażalenie jest usprawiedliwione.
Zgodnie z dnia 367 § 1 k.p.c. od wyroku sądu pierwszej instancji przysługuje
apelacja do sądu drugiej instancji. Na tle tego przepisu w judykaturze i doktrynie
4
utrwalony jest pogląd, że zaskarżone może być tylko orzeczenie istniejące. Nie
można zatem wnieść środka odwoławczego od orzeczenia, które nie zostało - w
rozumieniu przepisów prawa procesowego - wydane. Chodzi tu zarówno o brak
orzeczenia w ogóle, jak i o brak w wydanym orzeczeniu rozstrzygnięcia w
określonym przedmiocie. Apelacja odnosząca się do nieistniejącej części wyroku
podlega zatem, jako niedopuszczalna, odrzuceniu na podstawie art. 370 k.p.c.,
gdyż - w rozumieniu przepisów prawa procesowego - w tym zakresie orzeczenie
nie zostało wydane (w odniesieniu do spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych
por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 kwietnia 2010 r., II UK 330/09, LEX nr
604220 oraz postanowienia tego Sądu z dnia 14 kwietnia 2011 r., II UZ 7/11, LEX
nr 901612; z dnia 21 września 2011 r., II PK 34/11, LEX nr 1103014; z dnia 7
grudnia 2011 r., II PZ 34/11, LEX nr 1130377). Kwestia ta ma istotne znaczenie w
płaszczyźnie art. 366 k.p.c., w myśl którego prawomocny wyrok ma powagę rzeczy
osądzonej tylko co do tego, co w związku z podstawą sporu stanowiło przedmiot
rozstrzygnięcia, a ponadto tylko między tymi samymi stronami. Inaczej mówiąc,
powagą rzeczy osądzonej jest objęte żądanie pozwu i jego podstawa faktyczna,
która znalazła odzwierciedlenie w sentencji wyroku. Rozstrzygnięcie sądu odnośnie
do żądania stron powinno być zatem tak zredagowane (art. 325 k.p.c.), aby na jego
podstawie możliwe było określenie zakresu powagi rzeczy osądzonej (por.
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27 lipca 2005 r., III UZ 12/05,
niepublikowane i powołane w nim orzeczenia).
W sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych postępowanie sądowe ma
charakter odwoławczy i kontrolny, w związku z czym przedmiot i zakres
rozpoznania oraz rozstrzygnięcia sądu są wyznaczane w pierwszej kolejności przez
przedmiot decyzji organu rentowego, a w drugiej - przez żądanie zgłoszone we
wniesionym od niej odwołaniu. W niniejszej sprawie przedmiotem zaskarżonej
decyzji i w konsekwencji przedmiotem sporu w sprawie sądowej było prawo
wnioskodawcy do renty z tytułu niezdolności do pracy. Przyznanie świadczenia
rentowego wymaga spełnienia ustawowo określonych przesłanek warunkujących
nabycie do niego prawa z mocy ustawy (art. 57 i art. 100 ustawy z dnia 17 grudnia
1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych; jednolity
tekst: Dz.U. 2013 r., poz. 1440 ze zm.; dalej jako: „ustawa o emeryturach i rentach”).
5
Jeżeli sąd pierwszej instancji ustali spełnienie tych warunków przez
ubezpieczonego, zmienia decyzję organu rentowego odmawiającą przyznania renty
i orzeka co do istoty sprawy (art. 47714
§ 2 k.p.c.), co oznacza obowiązek zawarcia
w sentencji wyroku wszystkich elementów, jakie powinny znajdować się w tej
decyzji. Sąd pierwszej instancji musi zatem - niezależnie od zgłoszenia przez
ubezpieczonego żądań i ich zakresu - określić czy przyznaje rentę z tytułu
całkowitej, czy częściowej niezdolności do pracy, oznaczyć datę początkową
przyznania renty, określić czy renta ma charakter stały, czy okresowy, a w tym
ostatnim przypadku oznaczyć datę końcową lub czasokres jej przysługiwania
(art. 59 i art. 61 ustawy o emeryturach i rentach - por. również postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 25 stycznia 2008 r., III UZ 17/07, OSNP 2009 nr 7-8, poz. 110).
Skoro sentencja wyroku sądu pierwszej instancji zawiera rozstrzygnięcie o
prawie do świadczenia rentowego, jego rodzaju i czasokresie przysługiwania, to nie
można mówić o nieistnieniu orzeczenia w tym zakresie, a w konsekwencji o braku
substratu zaskarżenia. Przyznanie takim wyrokiem renty okresowej z tytułu
częściowej niezdolności do pracy jest bowiem równoznaczne z nieuwzględnieniem
żądania przyznania renty stałej z tytułu całkowitej niezdolności do pracy i taki też
przedmiot rozstrzygnięcia decyduje o powadze rzeczy osądzonej. Wówczas nie
wchodzi zatem w grę złożenie wniosku o uzupełnienie wyroku w trybie art. 351 § 1
k.p.c., ale możliwe jest jego podważenie w drodze apelacji, w której ubezpieczony
może żądać zmiany wyroku sądu pierwszej instancji przez przyznanie renty z tytułu
całkowitej niezdolności do pracy zamiast renty z tytułu częściowej niezdolności do
pracy lub przez przyznanie renty stałej zamiast renty okresowej. W przeciwnym
wypadku, w razie uwzględnienia apelacji ubezpieczonego skierowanej przeciwko
wyrokowi sądu pierwszej instancji w części oddalającej odwołanie i
uprawomocnienia się tego wyroku w pozostałym zakresie, mogłoby dojść do
prawomocnego przyznania prawa do dwóch wykluczających się świadczeń
rentowych - okresowego z tytułu częściowej niezdolności do pracy i stałego z tytułu
całkowitej niezdolności do pracy. Tak samo rzecz się ma w przypadku
niezgłoszenia przez ubezpieczonego w odwołaniu od decyzji organu rentowego
odmawiającej prawa do świadczenia rentowego żądania w zakresie rodzaju renty (z
tytułu całkowitej lub częściowej niezdolności do pracy) lub nieokreślenia czasokresu
6
jej trwania (stała lub okresowa). Taka sytuacja nie stanowi ani rozszerzenia żądania,
ani wystąpienia z nowym roszczeniem w rozumieniu art. 383 zdanie pierwsze k.p.c.,
gdyż przedmiotem rozstrzygnięcia jest - będące przedmiotem odmownej decyzji
organu rentowego - prawo ubezpieczonego do renty z tytułu niezdolności do pracy,
której rodzaj (całkowita lub częściowa) i czasokres trwania (stała lub całkowita)
określa sąd w sentencji wyroku niezależnie od zgłoszenia w tym zakresie żądań
przez ubezpieczonego.
Z tych przyczyn zaskarżone postanowienie należało uchylić na podstawie
art. 3941
§ 3 w związku z art. 39816
k.p.c.
Sąd Najwyższy nie orzekł o kosztach postępowania zażaleniowego
podzielając stanowisko wyrażone w postanowieniu z dnia 8 września 2010 r., II CZ
67/10 (LEX nr 1380906), w którym zaprezentowano pogląd, że w postanowieniach
rozstrzygających kwestie incydentalne nie orzeka się w ogóle o zwrocie kosztów
tych postępowań, następuje to dopiero w orzeczeniu kończącym całe
postępowanie, koszty postępowania incydentalnego ponosi zaś strona, która
ostatecznie przegrała sprawę (por. także postanowienia z dnia 10 października
2007 r., II PZ 36/07, OSNP z 2008 nr 21-22, poz. 319 oraz z dnia 3 marca 2011 r.,
II UZ 6/11, LEX nr 846583 i powołane w nich orzeczenia).