Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 134/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 20 listopada 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Romualda Spyt (przewodniczący)
SSN Zbigniew Hajn
SSA Szczepaniak - Cicha (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania R. G.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w C.
o rentę uczniowską,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 20 listopada 2014 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 28 stycznia
2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Decyzją z dnia 12 maja 2011 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w
C. odmówił R. G. dalszego prawa do renty uczniowskiej z powodu braku przesłanki
całkowitej niezdolności do pracy.
2
Sąd Okręgowy w K. wyrokiem z dnia 4 marca 2013 r. oddalił odwołanie R. G.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że zarówno lekarz orzecznik ZUS, jak i lekarze
komisji lekarskiej Zakładu badając ubezpieczoną w dniu 29 kwietnia 2011 r. nie
stwierdzili, aby R. G. była w dalszym ciągu osobą całkowicie niezdolną do pracy.
Ubezpieczona w 1994 r. nabyła prawo do renty uczniowskiej, świadczenie to
przysługiwało jej do 28 lutego 2011 r. R. G. ma ustalony umiarkowany stopień
niepełnosprawności do 2015 r. U odwołującej występują następujące schorzenia:
zespół policystycznych jajników, makroprolaktynemia, hypercholesterolemia, stan
po usunięciu guza prawej półkuli móżdżku przed 33 laty i założeniu zastawki
Pudenza z powodu wodogłowia, krótkowzroczność, stan po przebytym zapaleniu
błony naczyniowej w obu oczach, obniżenie ostrości widzenia, zez rozbieżny,
niedomoga konwergencji, stan po przebytym zapaleniu oka lewego, częściowy
zanik nerwu wzrokowego większy w oku lewym, z obwodowym zawężeniem pól
widzenia, osłabienie funkcji poznawczych do poziomu lekkiego upośledzenia
umysłowego, łagodne zaburzenia emocjonalne somatogenne. Istnienie tych
schorzeń i ich wpływ na naruszenie sprawności ustroju badanej Sąd pierwszej
instancji ustalił na podstawie czterech odrębnych opinii biegłych, tj.: internisty-
endokrynologa, neurochirurga, okulisty i psychiatry. Żaden z biegłych z punktu
widzenia swej specjalności nie stwierdził, aby odwołująca była osobą całkowicie
niezdolną do pracy zarobkowej. Sąd podzielił opinie biegłych jako rzetelne,
sporządzone na podstawie wiedzy medycznej oraz dokumentacji i wyników
przeprowadzonych badań, wyczerpująco uzasadnione. Skoro R. G. nie spełnia
przesłanki całkowitej niezdolności do pracy w rozumieniu art. 12 ust. 2 ustawy z
dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych, to prawo do renty uczniowskiej nie może być jej przyznane, gdyż
osoba, która nabyła prawo do renty inwalidzkiej z tytułu całkowitej niezdolności do
pracy na podstawie art. 63 ust. 1 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu
emerytalnym pracowników i ich rodzin, zachowuje prawo do tego świadczenia
także po wejściu w życie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (art. 180 ust. 1 pkt 1 tej ustawy), ale tylko wówczas, gdy jest w
dalszym ciągu całkowicie niezdolna do pracy.
3
W apelacji ubezpieczona, w związku z zarzutem naruszenia art. 224 § 1
k.p.c. podkreśliła, że Sąd Okręgowy nie odniósł się do wniosków odwołującej o
przeprowadzenie dowodu ze zbiorczej opinii Instytutu Medycyny Pracy w K. oraz
nie przeprowadził dowodów z ustnych uzupełniających opinii biegłych z zakresu
endokrynologii, neurologii, okulisty i psychiatry, przy czym biegła okulista w opinii
wydanej w poprzedniej sprawie z odwołania R. G. stwierdziła całkowitą niezdolność
do pracy, a obecnie nie uzasadniła zmiany swego stanowiska. Apelująca
sformułowała szereg konkretnych zarzutów do opinii biegłych wnosząc o ich
wezwanie na rozprawę apelacyjną oraz o dopuszczenie dowodu z opinii Instytutu
Medycyny Pracy w K., po przesłuchaniu biegłych.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 28 stycznia 2014 r. oddalił apelację
ubezpieczonej. Sąd drugiej instancji podzielił ustalenia faktyczne Sądu
Okręgowego uznając je za własne, zaakceptował także dokonaną ocenę prawną.
Renta uczniowska przysługiwała wnioskodawczyni do dnia 28 lutego 2011 r., toteż
podstawowe znaczenie w sprawie miało, czy R. G. jest nadal całkowicie niezdolna
do pracy. Sąd Apelacyjny podkreślił, że biegli specjaliści: chorób wewnętrznych i
endokrynologii, reumatologii, okulistyki i psychiatrii zgodnie stwierdzili, choć każdy
w zakresie swej specjalności, że odwołująca nie jest całkowicie niezdolna do pracy.
W minionych latach renta uczniowska była ubezpieczonej przyznawana głównie z
powodu schorzeń neurologicznych. Obecnie stan neurologiczny, poza niewielkimi
zaburzeniami w próbie Romberga, jest bez ubytków, co prowadzi do wniosku, że
istniejące dolegliwości nie powodują obniżenia sprawności organizmu R. G. w
stopniu pozwalającym na uznanie jej za całkowicie niezdolną do pracy z powodów
neurologicznych. Z kolei biegła specjalista chorób oczu, która badała odwołującą w
2007 r., stwierdziła polepszenie stanu narządu wzroku i uznała badaną tylko za
częściowo niezdolną do pracy z przyczyn okulistycznych. Aktualnie stwierdza się
prawidłowe widzenie okiem prawym z odpowiednią korekcją okularową, okiem
lewym ubezpieczona widzi nieco gorzej, oko to ustawiło się w zezie rozbieżnym. W
ocenie Sądu Apelacyjnego słusznie Sąd pierwszej instancji oddalił wniosek o
dopuszczenie dowodu z opinii Ośrodka Medycyny Pracy, skoro opinie specjalistów
były wyczerpujące, wnioski tożsame, a uzasadnienia opinii nie budziły zastrzeżeń.
Potrzeba powołania innego biegłego powinna wynikać z okoliczności sprawy, a nie
4
z samego tylko niezadowolenia strony z dotychczas złożonych opinii. Nadto Sąd
podkreślił, że skorzystanie w postępowaniu cywilnym z opinii instytutu naukowego
lub naukowo-badawczego jest szczególnie celowe, gdy w grę wchodzi konieczność
przeprowadzenia skomplikowanych badań laboratoryjnych lub wówczas, gdy opinie
biegłych okażą się rozbieżne i nie dojdzie między nimi do uzgodnienia stanowisk, a
taka sytuacja w przedmiotowej sprawie nie wystąpiła.
W skardze kasacyjnej od tego wyroku R. G., zaskarżając rozstrzygnięcie w
całości, zarzuciła naruszenie prawa materialnego: art. 180 ust. 1 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
przez niewłaściwe zastosowanie oraz art. 12 i 107 tejże ustawy przez ustalenie
braku całkowitej niezdolności do pracy skarżącej, jak też art. 63 ust. 1 ustawy z
dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin.
Nastąpiło to na skutek naruszenia art. 224 § 1 k.p.c. w związku z art. 290 § 1 k.p.c.
w związku z art. 382 k.p.c. przez usankcjonowanie stanowiska Sądu pierwszej
instancji, który nie dopuścił dowodów wnioskowanych w sprawie w postaci: opinii
Instytutu Medycyny Pracy w K. oraz opinii uzupełniających biegłych z zakresu
endokrynologii, neurologii, okulistyki, psychiatrii. Skarżąca zarzuciła również
naruszenie art. 316 § 1 k.p.c. i art. 382 k.p.c. przez wydanie wyroku, choć w chwili
zamknięcia rozprawy istniała konieczność uzupełnienia materiału dowodowego
przez dopuszczenie wyżej wymienionych dowodów, nadto sformułowała zarzut
obrazy art. 233 § 1 k.p.c. w związku z art. 391 k.p.c. i w związku z art. 382 k.p.c.,
przez dokonanie oceny dowodów bez wszechstronnego rozważenia zebranego
materiału i zarzut naruszenia art. 290 § 1 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. i w
związku z art. 382 k.p.c., przez nieprzeprowadzenie od początku wnioskowanego
dowodu z opinii Instytutu Medycyny Pracy w K. Powyższe uchybienia miały istotny
wpływ na wynik sprawy, co wypełnia podstawę określoną w art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.
Skarżąca wywiodła, że istnieje w sprawie potrzeba wykładni art. 107 ustawy
z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych, a w szczególności tego, jakie kryteria należy przyjąć dla ustalenia
zmian w zakresie zdolności do pracy. Wobec wnioskodawczyni zapadały bowiem
prawomocne wyroki przyznające jej prawo do renty uczniowskiej przy tych samych
schorzeniach, jakie występują obecnie, a więc ustalenia wymaga, czy zaistniał taki
5
stopień zmiany stanu zdrowia, o jakim mowa w art. 107 wskazanej ustawy.
Dodatkowo skarżąca podniosła, że występuje w sprawie istotne zagadnienie
prawne, co do przeprowadzenia dowodu w trybie art. 290 § 1 k.p.c. Nie można się
bowiem zgodzić ze stanowiskiem Sądu Apelacyjnego, że dopuszczenie dowodu z
instytutu nastąpić może jedynie i wyłącznie w przypadku sprzecznych opinii
biegłych. Przepis ten nie uzależnia przeprowadzenia dowodu z opinii instytutu od
sprzeczności innych opinii wydanych w sprawie. Wskazując również na oczywistą
zasadność skargi kasacyjnej ubezpieczona wniosła o uchylenie zaskarżonego
wyroku oraz wyroku Sądu Okręgowego i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania Sądowi pierwszej instancji, jak też orzeczenie o kosztach
postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna okazała się skuteczna.
Jest poza sporem, że R. G., urodzona 30 września 1976 r., ukończyła szkołę
zawodową zdobywając zawód sprzedawcy, a decyzją z dnia 28 października 1994
r. uzyskała prawo do renty inwalidzkiej na podstawie art. 63 ust. 1 ustawy z dnia 14
grudnia 1982 roku o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr
40, poz. 267 ze zm.). Przepis ten uprawniał do renty inwalidzkiej uczniów szkół
ponadpodstawowych, którzy stali się inwalidami I lub II grupy w czasie
uczęszczania do szkoły. Skarżąca we wczesnym dzieciństwie, tj. w 1978 r. i 1979
r., przebyła operacje wodogłowia i guza (glejaka) prawej półkuli mózgu z
wszczepieniem zastawki Pudenza, w następstwie tych zabiegów wystąpiła
encefalopatia oraz pogorszenie widzenia w oku lewym z powodu częściowego
zaniku nerwu wzrokowego. Z powodu nasilenia tych schorzeń, na które nałożyły się
zaburzenia hormonalne, R. G. uznana została za inwalidkę II grupy w czasie
uczęszczania do szkoły, co oznaczało, że była osobą całkowicie niezdolną do
wykonywania jakiegokolwiek zatrudnienia - zgodnie z art. 24 ust. 3 ustawy o z.e.p.,
przy czyn niezdolność ta została uznana za czasową i wyznaczono termin badania
kontrolnego. Po wejściu w życie, z dniem 1 września 1997 r., ustawy z dnia 28
czerwca 1996 r. o zmianie niektórych ustaw o zaopatrzeniu emerytalnym i o
6
ubezpieczeniu społecznym (Dz.U. Nr 100, poz. 461) pobierane przez ubezpieczoną
świadczenie stało się z mocy prawa rentą z tytułu całkowitej niezdolności do pracy
(art. 11 ust. 1 pkt 2 i ust. 3 tej ustawy). W stanie prawnym wprowadzonym ustawą z
28 czerwca 1996 r. prawo skarżącej do pobieranej renty z tytułu całkowitej
okresowej niezdolności do pracy uległoby zmianie albo ustało tylko wówczas,
gdyby przeprowadzone badanie lekarskie wykazało zmianę stopnia niezdolności do
pracy albo jej brak (art. 78 ust. 1 i 2 ustawy o z.e.p.). Po wejściu w życie ustawy z
dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.), tj. z dniem 1 stycznia 1999 r., stan
prawny zmienił się istotnie, bowiem w ustawie tej nie ma już odpowiednika art. 63
uchylonej ustawy o z.e.p. Ustawa o emeryturach i rentach z FUS (dalej: ustawa
emerytalna) regulując prawo do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy nie
przewiduje prawa do tak zwanej renty uczniowskiej. Status osób uprawnionych do
tego świadczenia w dniu wejścia w życie ustawy, w tym R. G., nie uległ jednak
zmianie, zachowały one prawo do świadczenia na podstawie art. 180 ust. 1 pkt 1
ustawy emerytalnej. Do osób tych stosuje się nowe prawo materialne, w tym art.
101 ustawy, który stanowi, że prawo do świadczeń ustaje, gdy ustanie którykolwiek
z warunków wymaganych do uzyskania tego prawa. Warunkiem podstawowym jest
utrzymywanie się całkowitej niezdolności do pracy. Przepis art. 107 ustawy
emerytalnej stanowi, że prawo do świadczeń uzależnionych od niezdolności do
pracy ulega zmianie, jeżeli w wyniku badania lekarskiego ustalono zmianę stopnia
niezdolności do pracy, brak tej niezdolności lub jej ponowne powstanie. Innymi
słowy, ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych nie
pozwala przyznać prawa do renty uczniowskiej osobie, która stała się całkowicie
niezdolna do pracy po dniu 1 stycznia 1999 r., nie pozbawiła jednak prawa do
świadczenia przyznanego w poprzednim stanie prawnym. Zagadnieniem tym
zajmował się Sąd Najwyższy stwierdzając w uchwale z dnia 5 lipca 2001 r., III ZP
10/01 (OSNP 2001 nr 23, poz. 694), że osoby, które nabyły prawo do renty
uczniowskiej, jako osoby całkowicie niezdolne do pracy, zachowują prawo do tego
świadczenia, jeżeli w dalszym ciągu są całkowicie niezdolne do pracy (niezdolność
ta nie została przerwana) także wtedy, gdy niezdolność do pracy ma charakter
7
okresowy. Natomiast utratę prawa do tego świadczenia powoduje zmiana stopnia
niezdolności z całkowitej na częściową po dniu 1 stycznia 1999 r.
Skarga kasacyjna jest uzasadniona w stosunku do sformułowanego zarzutu
naruszenia prawa procesowego art. 224 § 1 k.p.c. w związku z art. 290 § 1 k.p.c. i
w związku z art. 391 § 1 k.p.c., które to naruszenie miało istotny wpływ na wynik
sprawy, a w konsekwencji doszło do nieprawidłowego zastosowania przepisów
prawa materialnego objętych zarzutami skargi. Podkreślić należy, że zarzut
naruszenia art. 224 § 1 k.p.c. stanowi zasadną podstawę kasacyjną wtedy, gdy
strona skarżąca wskaże, że sąd drugiej instancji nie przeprowadził dowodów
mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy i przedwcześnie doszło do
zamknięcia rozprawy (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 listopada 2010 r.,
III UK 25/10, LEX nr 794799). Taka sytuacja zaistniała sprawie objętej
przedmiotową skargą. Decydujące znaczenie dla właściwego rozstrzygnięcia o
prawie R. G. do renty uczniowskiej mają ustalenia faktyczne, a w szczególności
ustalenie, czy spełnia ona warunki z art. 12 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z
FUS. Przepis ten stanowi, że całkowicie niezdolna do pracy jest osoba, która z
powodu naruszenia sprawności organizmu utraciła zdolność do wykonywania
jakiejkolwiek pracy. Ustalenie owej okoliczności wymaga wiadomości specjalnych,
co sprawia, że konieczne było zasięgnięcie opinii biegłych, gdyż sąd nie może
samodzielnie dokonywać ustaleń dotyczących stanu zdrowia i stopnia naruszenia
sprawności organizmu osoby dochodzącej prawa do renty. Sąd Apelacyjny ustalił,
podzielając ustalenia Sądu Okręgowego, że odwołująca cierpi na wiele schorzeń,
które nie skutkują całkowitą niezdolnością do pracy w rozumieniu art. 12 ust. 2
ustawy emerytalnej. Sąd Apelacyjny bazował na ustaleniach poczynionych na
podstawie tych opinii i za uzasadnione uznał oddalenie wniosku o dopuszczenie
dowodu z opinii instytutu, gdyż opinie biegłych lekarzy odpowiednich specjalności
uznał miarodajne.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwaliły się zapatrywania co do
prawidłowego modelu postępowania w sprawach, w których występuje mnogość
różnorodnych schorzeń osoby ubiegającej się o świadczenie rentowe. Podkreśla
się integralność organizmu ludzkiego i potrzebę wszechstronnej, kompleksowej
oceny stanu zdrowia w sytuacji, gdy nie tyle samo występowanie danych schorzeń,
8
ale ustalenie wzajemnego ich powiązania prowadzić może do ustalenia
niezdolności do pracy. Najpełniej ocenę taką oddaje opinia łączna biegłych,
wydawana przez pryzmat sumy istniejących schorzeń i dysfunkcji (por. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 7 kwietnia 1994 r., II URN 12/94, OSNP 1994 nr 4, poz. 71, z
dnia 3 października 1997 r., II UKN 288/97, OSNP 1998 nr 15, poz. 459, z dnia 10
lutego 2000 r., II UKN 399/99, OSNP 2001 nr 15, poz. 497, z dnia 21 maja 2009 r.,
I UK 3/09, LEX nr 509029, a dnia 26 lipca 2011 r., I UK 29/11, LEX nr 1026622).
Rację ma przy tym skarżąca, że w sprawach o świadczenia rentowe
przeprowadzenie dowodu z opinii instytutu w trybie art. 290 § 1 k.p.c. nie jest
uzależnione wyłącznie od istnienia sprzeczności pomiędzy opiniami wcześniej
uzyskanymi. Jednocześnie zaakcentować trzeba, że przepisy postępowania
cywilnego nie dają podstaw do formułowania ogólnej i kategorycznej tezy, że w
każdym przypadku, gdy zachodzi potrzeba zasięgnięcia opinii biegłych różnych
specjalności, winni oni składać jedną wspólną opinię. Konieczność taką uzasadniać
mogą okoliczności danej sprawy. Ocena kompleksowa jest wymagana szczególnie
w tych sprawach, w których istnieje potrzeba ustalenia, czy naruszenie sprawności
organizmu jest tak zaawansowane, że powoduje całkowitą niezdolność do pracy.
Często się bowiem zdarza, że każde ze schorzeń traktowane odrębnie uzasadnia
tylko częściową niezdolność do pracy, a dopiero wzajemne ich powiązanie
prowadzi do wniosku o niezdolności do wykonywania jakiejkolwiek pracy.
W postępowaniu przed Sądem pierwszej instancji biegli specjaliści:
internista-endokrynolog, neurochirurg, okulista i psychiatra, opiniowali niezależnie.
Wskazać należy, że wymóg dokonania oceny zbiorczej może być zrealizowany w
procesie sądowym bądź przez równoczesne przesłuchanie biegłych, bądź przez
wydanie opinii łącznej zawierającej wspólną konkluzję, bądź przez opinię instytutu
naukowo-badawczego, który specjalizuje się w ocenie zdolności do pracy z punktu
widzenia stanu zdrowia osoby badanej. Do dokonania takiej oceny zmierzały
zawarte w apelacji wnioski ubezpieczonej o zasięgnięcie opinii Instytutu Medycyny
Pracy w K. Zaniechanie przez Sąd drugiej instancji postępowania w kierunku
sumarycznej oceny stanu schorzeń R. G. i uznanie, że stan sprawy został
dostatecznie wyjaśniony, stanowi - w okolicznościach rozpatrywanego przypadku -
naruszenie przepisów postępowania w stopniu mającym wpływ na treść
9
rozstrzygnięcia. Zważyć bowiem należy, że w sporze jest prawo do renty
uczniowskiej, które to świadczenie R. G. pobierała przez 12 lat. Skarżąca ma
ustalony umiarkowany stopień niepełnosprawności do 2015 r. Występują u niej
dysfunkcje o charakterze ogólnoustrojowym, a dokonana ocena zdolności do pracy
stanowi wynik badania poszczególnych układów i narządów przez biegłych różnych
specjalności. Dotychczas renta była przyznawana z powodu całkowitej niezdolności
do pracy z przyczyn neurologicznych, zaś opinia biegłego neurochirurga nie
zawiera rozbudowanych motywów i w jakimkolwiek stopniu nie nawiązuje do stanu
zaawansowania schorzeń, uzasadniającego poprzednio prawo do renty. Sąd
Najwyższy stoi na stanowisku, że w tych okolicznościach dla ustalenia, że
przekroczona została granica między niezdolnością częściową a całkowitą, istotna
jest ocena łączna wszystkich schorzeń ubezpieczonej. Jako usprawiedliwiona jawi
się zatem teza skarżącej, że gdyby Sądy obu instancji dysponowały opinią
dotyczącą sumy schorzeń R. G. we wzajemnym powiązaniu, nie można wykluczyć,
że okazałoby się, iż nadal utrzymuje się całkowita niezdolność do pracy. W sprawie
zachodzi więc nie tyle potrzeba wykładni art. 107 ustawy emerytalnej, co dokonania
pełnych ustaleń uzasadniających ewentualną zmianę stopnia niezdolności do pracy,
o której mowa w przywołanej normie.
Z powyższych względów zaskarżony wyrok podlegał uchyleniu, a sprawa
przekazana została do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego na podstawie art. 39815
k.p.c. oraz art. 108 § 2 k.p.c. w
zw. z art. 39821
k.p.c.