Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 45/14
POSTANOWIENIE
Dnia 5 grudnia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Maria Szulc (przewodniczący)
SSN Iwona Koper
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
Protokolant Katarzyna Bartczak
w sprawie z wniosku C. S.A. w K. i W. J.
przy uczestnictwie M. J.
o wpis,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 5 grudnia 2014 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy C. S.A. w K.
od postanowienia Sądu Okręgowego w T.
z dnia 21 października 2013 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w T. do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd pierwszej instancji oddalił wniosek o wpis w księdze wieczystej prawa
użytkowania wieczystego działki nr 897/13 i własności posadowionego na niej
budynku na rzecz W. i M. J. oraz prawa użytkowania wieczystego działki nr 897/14
na rzecz C. S.A. Uczestnicy sformułowali ten wniosek w pkt XXII umowy zamiany z
dnia 21 czerwca 2013 r., zawartej w formie aktu notarialnego. W ocenie Sądu
pierwszej instancji umowa zamiany nie stanowiła uzasadnionej podstawy do
dokonania wnioskowanego wpisu.
Apelację wnioskodawcy Spółki Akcyjnej C. oddalił Sąd odwoławczy,
podzielając ustalenia faktyczne Sądu I instancji i przyjmując je za własne.
W ocenie Sądu drugiej instancji nie doszło do naruszenia art. 514 § 1
k.p.c. wskutek niewyznaczenia rozprawy celem przeprowadzenia dowodu
z przesłuchania stron, ponieważ przeprowadzenie dowodów i dokonywanie na ich
podstawie wykładni postanowień umowy prowadziłoby do przekroczenia
granic kognicji Sądu wieczystoksięgowego. Za niemożliwe uznał ten Sąd także
przeprowadzenie w postępowaniu apelacyjnym dowodu z protokołu sporządzonego
przez notariusza, a zawierającego stanowiska stron umowy zamiany co do skutków
prawnych złożonych przez nie oświadczeń.
Zdaniem Sądu odwoławczego, jeśli z umowy zamiany wynika zastrzeżenie
jedynie skutku zobowiązującego, to sąd nie może interpretować postanowień
umowy z powołaniem się na zasadę, że umowa ma charakter zobowiązująco –
rozporządzający. Wątpliwości co do zamierzonego przez strony umowy zamiany
skutku wywołanego jej zawarciem nie należy tłumaczyć na korzyść skutku
rozporządzającego tylko dlatego, że taki skutek przewidziano co do zasady dla
umów zobowiązujących, stwierdził Sąd Okręgowy.
Odwołując się do powszechnie przyjętej praktyki i zwyczajów w redagowaniu
aktów notarialnych oraz dokumentów załączonych do wniosku o wpis, uznał, że nie
można przyjąć, aby zgodnym zamiarem stron i celem umowy zamiany było
wywołanie również skutku rozporządzającego. Przeciwnie, cytując postanowienia
umowy zamiany Sąd drugiej instancji uznał, że użyte w niej zwroty przekonują
o woli wywołania wyłącznie skutku zobowiązującego, a jakiekolwiek wyjaśnienie
3
wątpliwości w postaci niejednoznacznych postanowień czy doszło do przejścia
prawa powinny być przesłanką odmowy dokonania wpisu.
Za budzące uzasadnione wątpliwości w sferze reprezentacji Spółki Sąd
Okręgowy ocenił oświadczenie „… przedstawicieli zarządu …” Spółki, uznając za
niejasne czy Spółka C. złożyła określonej treści oświadczenie, czy jedynie została
do tego zobowiązana przez swoich „… przedstawicieli …”.
Z kolei Sąd Okręgowy uznał wniosek o dokonanie wpisu prawa na rzecz
obojga małżonków J. (pkt XXII umowy) za sprzeczny z punktem XIV umowy
zamiany będącej podstawą wpisu, bo zobowiązującym do przeniesienia prawa
wyłącznie na rzecz W. J. Uznał jednak tę okoliczność za poboczną wobec braku
skutku rozporządzającego zawartej umowy.
Za zasadne przyjął pominięcie w postępowaniu apelacyjnym wniosku
dowodowego dotyczącego dokumentu zawierającego dodatkowe oświadczenia
stron umowy, wobec ograniczonej w tej materii kognicji Sądu wieczystoksięgowego
z mocy art. 6268
§ 2 k.p.c.
Wnioskodawca C. S.A. zaskarżyła w całości postanowienie Sądu
Okręgowego, opierając skargę kasacyjną na zarzutach mieszczących się w ramach
obu podstaw kasacyjnych.
W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej skarżąca zarzuciła naruszenie art.
56 k.c. w zw. z art. 155 § 1 k.c. w zw. z art. 156 k.c., w zw. z art. 237 k.c. i w zw.
z art. 603 k.c. wskutek niewłaściwego przyjęcia, że skoro umowa zamiany była
jedynie umową zobowiązującą do przeniesienia prawa, to nie wywołała skutku
rozporządzającego.
Zarzut naruszenia art. 65 § 2 w zw. z art. 65 § 1 k.c. w zw. z art. 155 § 1 k.c.
i art. 80 § 2 – 3 ustawy Prawo o notariacie uzasadniono dokonaniem
nieprawidłowej wykładni oświadczeń woli obu stron, bo z uwzględnieniem
zwyczajów, zamiast z uwzględnieniem zgodnego zamiaru stron i celu umowy.
Naruszenie art. 65 § 2 w zw. z art. 38 k.c. i art. 368 § 1, art. 372 § 1 i 373 § 1
k.s.h. uzasadniła skarżąca Spółka przyjęciem przez Sąd, że obaj uprawnieni do
łącznej reprezentacji Spółki zawarli umowę zamiany w imieniu własnym, a nie
działając jako organ osoby prawnej.
4
Wreszcie, niewłaściwe zastosowanie art. 65 § 2 k.c. w zw. z art. 31 § 1, art.
33 pkt 10, art. 36 § 2 i art. 37 § 1 i 2 k.r.o. uzasadniono błędnym przyjęciem,
że Wacław Jawor nabył prawo użytkowania wieczystego do majątku osobistego,
czym przekroczył zakres zgody udzielonej przez jego żonę M. J.
W ramach drugiej podstawy kasacyjnej sformułowano zarzuty naruszenia:
- art. 368 § 1 pkt 4 k.p.c. w zw. z art. 381 k.p.c., art. 382 k.p.c. w zw. z art. 13
§ 2 k.p.c. i w zw. z art. 6268
§ 2 k.p.c., wskutek pominięcia wniosku
dowodowego i nieprzeprowadzenia dowodu z dokumentu „Oświadczenie
stron”;
- art. 514 § 1 zd. 3 k.p.c. w zw. z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP wskutek
niewyznaczenia posiedzenia jawnego celem wyjaśnienia wątpliwości
dostrzeżonych w odniesieniu do podstawy wpisu;
- art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. wskutek niewyjaśnienia
konstrukcji prawnej zobowiązania Spółki przez osoby fizyczne do dokonania
czynności prawnej oraz sporządzenia uzasadnienia postanowienia
dotkniętego wewnętrzną sprzecznością.
Strona skarżąca wniosła o uchylenie w całości postanowień Sądów obu
instancji i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu,
ewentualnie wniosła o uchylenie w całości postanowienia Sądu drugiej instancji
i uwzględnienie w całości apelacji skarżącego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna okazała się uzasadniona wobec trafności zarzutów
sformułowanych w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej.
Nieuzasadnione okazały się natomiast zarzuty naruszenia prawa
procesowego i to w stopniu mogącym mieć istotny wpływ na wynik sprawy.
Sąd odwoławczy nie dopuścił się naruszenia art. 368 § 1 pkt 4 k.p.c. w zw. z art.
381 k.p.c. i art. 382 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. i art. 6268
§ 2 k.p.c., ponieważ
o ich naruszeniu nie świadczy nieprzeprowadzenie przez Sąd dowodu z dokumentu
w postaci aktu notarialnego, obejmującego oświadczenie z dnia 29 sierpnia 2013 r.
stron umowy zamiany (k. 84), a więc sporządzonego po ponad dwóch miesiącach
od złożenia wniosku o wpis. Tymczasem zakres badania dokonywanego przez
Sąd wieczystoksięgowy, nie wyłączając sądu drugiej instancji orzekającego w tym
5
postępowaniu nieprocesowym, jest zacieśniony do wniosku o wpis i dołączonych
do tego wniosku dokumentów oraz treści księgi wieczystej. Zmniejsza to możliwość
tego sądu czynienia ustaleń dotyczących zgodnego zamiaru stron, celu umowy
i innych czynników, wpływających na wynik wykładni oświadczeń woli,
w porównaniu z możliwościami jakimi dysponuje sąd w postępowaniu, w którym
brak jest ograniczeń określonych w art. 6268
§ 2 k.p.c. i wyznaczającym wąski
zakres kognicji. W postępowaniu wieczystoksięgowym odpada więc możliwość
dokonywania wykładni oświadczeń woli za pomocą dowodów z przesłuchania stron,
z zeznań świadków, czy z niedołączonych do wniosku o wpis dokumentów
(postanowienia SN z dni: 2 lipca 2004 r. II CK 265/04, niepubl.; 12 kwietnia 2013 r.
IV CSK 515/12, niepubl.). Zakres kognicji sądu nie sprzeciwia się co prawda
dokonywaniu wykładni zgodnej z dyrektywami art. 65 k.c., ale tylko tych
oświadczeń, które znalazły się w załączonych do wniosku dokumentach
powoływanych jako podstawa wpisu (postanowienie SN z dnia 30 października
2013 r., II CSK 67/13, niepubl.).
Reguły te są także konsekwencją przyjęcia przez Sąd Najwyższy zasady
prawnej, że sąd wieczystoksięgowy związany jest stanem rzeczy istniejącym
w chwili złożenia wniosku o wpis i kolejnością jego wpływu (uchwała składu
siedmiu sędziów z dnia 16 grudnia 2009 r., III CZP 80/09, OSNC 2010/6/84),
a postępowanie wieczystoksięgowe nie może służyć do rozstrzygania jakichkolwiek
sporów o prawo ani w charakterze przesłanki rozstrzygnięcia, ani samego
rozstrzygnięcia (postanowienie SN z dnia 18 lutego 2010 r., II CSK 406/09,
niepubl.). Kognicja sądu wieczystoksięgowego w sprawie o wpis nie obejmuje więc
badania dokumentów nie załączonych do tego wniosku, a załączonych później,
jeżeli miałyby one stanowić podstawę uwzględnienia wniosku o wpis
(postanowienia SN z dnia: 26 kwietnia 2013 r., II CSK 506/12, niepubl.; 12 stycznia
2012 r., IV CSK 250/11 niepubl.; 16 listopada 2011 r., II CSK 538/10, niepubl.).
Wobec powyższego nietrafnym okazał się również i zarzut naruszenia art.
514 § 1 zd. 3 k.c. wskutek niewyznaczenia przez Sąd odwoławczy posiedzenia
jawnego celem wysłuchania uczestników postępowania, ponieważ
przeprowadzenie tych dowodów wykraczałoby poza zakres kognicji sądu
wieczystoksięgowego w sprawie o wpis, wyznaczony w art. 6268
§ 2 k.p.c.
6
Nietrafnym okazał się również zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. w zw.
z art. 391 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., argumentowany wewnętrzną
sprzecznością uzasadnienia zaskarżonego orzeczenia w odniesieniu do
wystąpienia skutku rozporządzającego umowy zamiany. Tymczasem oparcie
skargi kasacyjnej na zarzucie naruszenia art. 328 § 2 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.
jest możliwe, ale skuteczność jego zależy m.in. od wykazania, że wewnętrznie
sprzeczne oceny co do wystąpienia skutku rozporządzającego uniemożliwiają
kontrolę kasacyjną, nie pozwalając Sądowi Najwyższemu samodzielnie
zrekonstruować powodów, którymi kierował się Sąd drugiej instancji (postanowienie
SN z dnia 22 maja 2013 r., III CSK 293/12, OSNC 2013/12/148). Taka sytuacja
w niniejszej sprawie nie występuje, ponieważ Sąd odwoławczy wyraźnie uznał,
że o braku skutku rozporządzającego umowy zamiany przesądza wyłącznie
okoliczność, iż strony tej umowy jedynie zobowiązały się do wzajemnego
przeniesienia praw będących przedmiotem zamiany. Stanowisko Sądu
odwoławczego jest więc jasne, chociaż podlegające weryfikacji w ramach zarzutów
naruszenia prawa materialnego.
W tym stanie rzeczy, skoro zarzuty sformułowane w ramach drugiej
podstawy kasacyjnej okazały się chybione, przeto oceny zarzutów naruszenia
prawa materialnego należało dokonać z uwzględnieniem stanu faktycznego,
przyjętego za podstawę orzekania przez Sąd drugiej instancji.
Zasadnym okazał się zarzut naruszenia art. 56 k.c. w zw. z art. 155 § 1 k.c.
wskutek niewłaściwego ich zastosowania w następstwie błędnego przyjęcia przez
Sąd odwoławczy, że skoro z umowy zamiany wynika zastrzeżenie jedynie skutku
zobowiązującego, to nie można interpretować postanowień umowy z powołaniem
się na wynikającą z ustawy zasadę, że umowa wywołuje wówczas podwójny
skutek zobowiązująco-rozporządzający. Takie stanowisko Sądu drugiej instancji
dowodzi naruszenia art. 56 k.c. przez jego niezastosowanie oraz art. 155 § 1 k.c.
przez błędną wykładnię i niezastosowanie. Sąd rozpoznający wniosek o wpis
w księdze wieczystej uwzględnia skutki prawne wynikające bezpośrednio ze źródeł
powszechnie obowiązującego prawa (art. 87 Konstytucji RP), a więc następstwa
wynikające m.in. z aktów prawnych, które kształtują treść oraz skutki zdarzeń
prawnych (postanowienie SN z dnia 30 stycznia 2014 r., IV CSK 252/13, OSNC
7
2014/11/117). Jeżeli więc podstawą ustanowienia lub przeniesienia prawa, które
ma być wpisane do księgi wieczystej, była - tak jak w niniejszej sprawie - czynność
prawna, to kognicja sądu wieczystoksięgowego obejmuje badanie, czy mające być
wpisane prawo zostało ważnie ustanowione albo przeniesione (por. postanowienie
Sądu Najwyższego z dnia 30 czerwca 2011 r., III CSK 272/11, niepubl.),
z uwzględnieniem następstw prawnych wynikających z przepisów ustawy
określających skutki dokonanej czynności prawnej. Z mocy art. 56 k.c. oznacza to,
że m.in. umowa zamiany zawarta między uczestnikami tego postępowania
wywołuje nie tylko skutek zobowiązujący wyrażony w niej expressis verbis, ale
także i taki skutek, który wynika m.in. z ustawy, w konkretnej sytuacji z art. 155 § 1
k.c. Z mocy art. 56 k.c. Sąd ustala więc treść zobowiązania niezależnie od czynnika
woli, a zgodnie z treścią odnośnych przepisów prawa lub norm i standardów
powinnego zachowania, powszechnie akceptowanych w społeczeństwie (wyrok SN
z dnia 14 lutego 2008 r., II CSK 532/07, niepubl.). Oznacza to, że z mocy art. 155
§ 1 k.c. w zw. z art. 237 k.c. m.in. umowa zamiany jedynie zobowiązująca strony
do przeniesienia prawa wywołuje podwójny skutek zobowiązująco-rozporządzający,
skoro strony w umowie wręcz powołały się na ten przepis, a Sąd odwoławczy nie
ustalił zarazem, aby szczególny przepis stanowił inaczej albo aby strony w umowie
inaczej postanowiły, wyraźnie wyłączając mocą ich woli wystąpienie skutku
rozporządzającego.
Brak związania skutku rzeczowego z umową zobowiązującą strony jedynie
do przeniesienia własności występuje co prawda w przepisach ratyfikowanej
przez Polskę Konwencji o prawie właściwym dla zobowiązań umownych
(Dz.U. 2008, Nr 10, poz. 57), obowiązującej w Polsce od dnia 1 sierpnia 2007 r.,
ale strony umowy zamiany dokonały wyboru innego prawa, któremu ma podlegać
zawarta między nimi umowa, poprzez wyraźne odesłanie w niej do art. 155 § 1
w zw. z art. 237 k.c.
Argumenty przesądzające o zasadności zarzutów naruszenia art. 56 k.c.
w zw. z art. 155 § 1 k.c. czynią bezprzedmiotowym ocenę zarzutu naruszenia art.
65 § 2 k.c. w zw. z art. 65 § 1 k.c. i w zw. z art. 155 § 1 k.c. w kwestii wykładni
oświadczeń woli stron odnośnie do wywołania skutku rozporządzającego, którego
wystąpienie jest rezultatem woli ustawodawcy skoro strony inaczej nie postanowiły.
8
Trafnym okazał się również zarzut naruszenia art. 65 § 2 k.c. w zw. z art. 38
k.c. i art. 368 § 1 k.s.h. oraz art. 372 § 1 k.s.h. wskutek odmowy Sądu
odwoławczego uznania oświadczeń złożonych w umowie zamiany przez dwóch
członków zarządu C. S.A., uprawnionych do łącznej reprezentacji tej Spółki, jako
złożonych za tę osobę prawną. Rację ma w tej kwestii strona skarżąca, że
działanie osób fizycznych, będących piastunami organu osoby prawej (zarządu)
uprawnionego do jej reprezentowania w obrocie cywilnoprawnym, musi być
uważane za działanie samej osoby prawnej, a nie jedynie za działanie piastuna
organu, którego Sąd bezzasadnie określił mianem „przedstawiciela zarządu”.
Zasadnie zarzuciła również strona skarżąca naruszenie wskazanych
w skardze kasacyjnej przepisów k.r.o. (zarzut nr 4), ponieważ nabycie prawa także
przez jednego z małżonków w czasie trwania ich wspólności ustawowej, dokonane
za zgodą drugiego z małżonków wymaganej w art. 37 § 1 pkt 1 k.r.o., następuje
do ich majątku wspólnego (art. 31 § 1 k.r.o.), a zatem - wbrew stanowisku Sądu
odwoławczego - wniosek o wpisanie do księgi wieczystej nabytego prawa na rzecz
obojga małżonków (pkt XXII umowy zamiany - k. 98 akt) nie pozostawał
w sprzeczności z przepisami k.r.o. regulującymi ustawowy ustrój majątkowy
małżonków J.
Ponadto, o zaliczeniu poszczególnych przedmiotów majątkowych do
majątku wspólnego małżonków lub ich majątku osobistego nie decyduje złożone
przez nich oświadczenie, że nabywany przedmiot wchodzi w skład określonej
masy majątkowej, ponieważ rozstrzyga o tym ustawa (postanowienie SN z dnia
2 marca 2012 r., II CSK 363/11, nie publ.).
W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie art.
39815
§ 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.