Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CZ 110/14
POSTANOWIENIE
Dnia 25 lutego 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Marian Kocon (przewodniczący)
SSN Jan Górowski (sprawozdawca)
SSN Anna Owczarek
w sprawie z powództwa I. D. (poprzednio M.)
przeciwko Z. U.
o zachowek,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 25 lutego 2015 r.,
zażalenia pozwanej
na wyrok Sądu Apelacyjnego
z dnia 30 października 2014 r.,
oddala zażalenie, pozostawiając rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania zażaleniowego w orzeczeniu kończącym sprawę
w instancji.
2
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy w B. wyrokiem z dnia 3 lutego 2014 r. oddalił powództwo I. M.
o zasądzenie od Z. U. kwoty 158.357, 58 złotych z ustawowymi odsetkami od dnia
5 listopada 2013 r. tytułem zachowku i orzekł o kosztach procesu.
Orzeczenie to zapadło w oparciu o następujące ustalenia faktyczne:
I. M. jest jedyną córką A. M., zmarłego w dniu 10 stycznia 2013 r.
Spadkodawca w dniu 20 lutego 2009 r. sporządził testament, na mocy którego
jedynym spadkobiercą uczynił swoją siostrę Z. U. Sąd Rejonowy w B.
postanowieniem z dnia 11 czerwca 2013 r., w sprawie o sygn. akt … 634/13,
stwierdził, iż cały spadek po zmarłym A. M. na podstawie testamentu notarialnego
z dnia 20 lutego 2009 r. nabyła siostra Z. U.
W dniu 14 czerwca 2013 r. I. M. złożyła do Sądu Rejonowego w B. pozew, w
którym dochodziła od pozwanej tytułem zachowku kwoty 50.000 zł. W trakcie tegoż
postępowania ustalono, że w skład masy majątkowej po zmarłym A. M. wchodziła
nieruchomość stanowiąca spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu
mieszkalnego nr 67 przy ul. M. w B. oraz środki pieniężne zgromadzone na
rachunkach bankowych w Banku […] S.A., które zostały objęte dyspozycją na
wypadek śmierci.
W toku postępowania tj. w dniu 23 września 2013 r. na rozprawie strony
zawarły ugodę sądową, na mocy której Z. U. zobowiązała się zapłacić powódce
kwotę 35.000 zł w terminie do dnia 10 października 2013 r. tytułem zachowku, z
ustawowymi odsetkami w wysokości 13% w stosunku rocznym, w przypadku
nieuiszczenia tej kwoty w ugodzonym terminie. Jednocześnie strony oświadczyły,
że ugodzona suma wyczerpuje całość roszczeń dochodzonych w tej sprawie.
Pozwana uiściła na rzecz powódki kwotę 35.000 zł.
W tych okolicznościach Sąd uznał, że powództwo nie zasługuje na
uwzględnienie. Na wstępie wskazał, że ugoda zawarta przed sądem nie
korzysta z powagi rzeczy osądzonej, gdyż ta przynależna jest jedynie
prawomocnym orzeczeniom, natomiast kształtuje ona stan prawny wyrażający się
w rzeczy ugodzonej (res transacta). W orzecznictwie sądowym i w doktrynie
3
przeważa pogląd, że w razie wytoczenia powództwa w tej samej podmiotowo
i przedmiotowo sprawie, w której została zawarta ugoda przed sądem, sąd oddala
powództwo, jeżeli pozwany podniesie zarzut sprawy ugodzonej. Takie orzeczenie
jest wyrazem związania sądu postanowieniami zawartej przez strony ugody.
W przedmiotowej sprawie powódka, wnosząc sprawę do Sądu Rejonowego
w B. dochodziła części zachowku uzasadniając to brakiem wiedzy na temat
substratów majątkowych składających się na masę spadku. Jednakże, na dzień
zawarcia ugody powódka dysponowała już pełną wiedzą na temat składników
majątkowych wchodzących w skład spadku. W toku postępowania ustalono bowiem,
że w skład masy majątkowej po jej zmarłym ojcu wchodzi nieruchomość
stanowiąca spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego nr 67 przy
ul. M. w B. oraz oszczędności zgromadzone na rachunkach bankowych w Banku
SA. Te składniki majątkowe - zdaniem Sądu pierwszej instancji - były przedmiotem
ugody, a zatem bezzasadne było stanowisko powódki, że ugodą objęto część
zachowku.
Objęcie przedmiotowego roszczenia ugodą sądową, która została wykonana
przez stronę pozwaną skutkowało wygaśnięciem roszczenia, a w konsekwencji
oddaleniem roszczenia o wykonanie nieistniejącego zobowiązania.
Na skutek apelacji strony powodowej, Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 30
października 2014 r., uchylił zaskarżony wyrok i sprawę przekazał do ponownego
rozpoznania Sądowi Okręgowemu w B.
Jako podstawę swojego rozstrzygnięcia Sąd powołał art. 386 § 4 k.p.c.
W uzasadnieniu wskazał, że osnowa ugody, jak i przywoływane przez strony
okoliczności jej zawarcia, pozwalały na odmienną ocenę prawną jej skutków od
zaprezentowanej przez Sąd pierwszej instancji. Pozwana była świadoma tego,
że żądanie zapłaty kwoty 50.000 zł obejmuje jedynie część wierzytelności powódki
z tytułu zachowku. Postępowanie dowodowe, jakie miało być przeprowadzone
w sprawie zmierzało do wykazywania, czy powódce należy się zachowek, a jeżeli
tak to w jakiej wysokości. Strony postanowiły zlikwidować spór co do wierzytelności
objętej postępowaniem sądowym, czyniąc sobie wzajemnie ustępstwa
w odniesieniu do żądanej pozwem kwoty. Dowodzi tego ostatnie zdanie osnowy
4
ugody wciągniętej do protokołu, „ugodzona suma wyczerpuje całość roszczeń
dochodzonych w tej sprawie”. Zawarcie ugody i jej wykonanie skutkowało zatem
wygaśnięciem wierzytelności o zachowek jedynie w wysokości 50.000 zł.
W rezultacie przyjął, że wierzytelność o zachowek w ugodzonej wysokości nie jest
przedmiotem obecnego postępowania, zatem nie zachodziła podstawa
do oddalenia powództwa z powołaniem się na uwzględnienie zarzutu powagi
rzeczy ugodzonej. Podniósł, że niepodzielenie oceny prawnej Sądu Okręgowego
wywiera taki skutek, iż zbadanie zasadności roszczenia o zapłatę kwoty 158,358 zł
wymaga przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości. Wskazał ponadto,
że odmienna sytuacja procesowa ukształtowana wyrokiem Sądu Apelacyjnego
rodzi obowiązek ponownego rozpoznania sprawy w kontekście twierdzeń
faktycznych przedkładanych w sprawie przez strony.
W zażaleniu na ten wyrok Sądu Apelacyjnego pozwana wniosła o jego
uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 3941
§ 11
k.p.c., zażalenie do Sądu Najwyższego przysługuje
także w razie uchylenia przez sąd drugiej instancji wyroku sądu pierwszej instancji
i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania. Przepis ten został
wprowadzony ustawą z dnia 16 września 2011 r. o zmianie ustawy - Kodeks
postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 233, poz. 1381)
i ma zastosowanie do zaskarżania orzeczeń wydanych po dniu 3 maja 2012 r.
(art. 9 ust. 6 tej ustawy).
Rozważając charakter tego zażalenia, Sąd Najwyższy podkreślał,
że kontrola dokonywana w ramach tego środka powinna mieć charakter formalny,
skupiający się na przesłankach uchylenia orzeczenia sądu pierwszej instancji,
bez wkraczania w kompetencje sądu in merito. Oznacza to, że w postępowaniu
toczącym się na skutek zażalenia na orzeczenie o uchyleniu wyroku sądu pierwszej
instancji i przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania na podstawie art. 386
§ 2 k.p.c. Sąd Najwyższy poddaje kontroli prawidłowość stwierdzenia przez sąd
drugiej instancji nieważności postępowania. Jeżeli natomiast u podstaw orzeczenia
kasatoryjnego legły przesłanki określone w art. 386 § 4 k.p.c., Sąd Najwyższy
5
bada, czy rzeczywiście sąd pierwszej instancji nie rozpoznał istoty sprawy albo czy
rzeczywiście wydanie wyroku wymaga przeprowadzenia postępowania
dowodowego w całości.
Zażalenie przewidziane w art. 3941
§ 11
k.p.c. nie jest środkiem prawnym
służącym kontroli materialnoprawnej podstawy orzeczenia; kontrola taka może być
przeprowadzona wyłącznie w postępowaniu kasacyjnym. Z tej przyczyny odmienne
ujęcie zakresu kognicji Sądu Najwyższego w postępowaniu toczącym się na skutek
tego zażalenia, trzeba uznać za niedopuszczalne (por. postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 25 października 2012 r., I CZ 136/12, z dnia 25 października
2012 r., I CZ 139/12, z dnia 25 października 2012 r., I CZ 143/12, niepublikowane,
z dnia 7 listopada 2012 r., IV CZ 147/12, OSNC 2013, nr 3, poz. 41 i z dnia
28 listopada 2012 r., III CZ 77/12, OSNC 2013, nr 4, poz. 54).
Do nierozpoznania istoty sprawy dochodzi wtedy, gdy rozstrzygnięcie sądu
pierwszej instancji nie odnosi się do tego, co było przedmiotem sprawy, gdy sąd
zaniechał zbadania materialnej podstawy żądania albo merytorycznych zarzutów
strony, bezpodstawnie przyjmując, że istnieje przesłanka materialnoprawna
lub procesowa unicestwiająca roszczenie, np. sąd oddala powództwo z powodu
przedawnienia roszczenia, które to stanowisko okazało się nietrafne, a nie
rozpoznał jego podstawy.
Analiza akt sprawy wskazuje, że strony słuchane na okoliczność zawarcia
ugody, jej celu i zamiaru, odmiennie przedstawiały okoliczności związane z jej
zawarciem, zwłaszcza w kontekście tego, czy ugodzona kwota wyczerpuje
w całości zachowek należny I. M., czy też odnosiła się, tylko do tej części, która nie
była objęta pozwem w rozpoznawanej sprawie. W tym zakresie Sąd pierwszej
instancji nie poczynił żadnych ustaleń faktycznych. Z kolei Sąd Apelacyjny wskazał,
że zbadanie zasadności roszczenia o zapłatę kwoty 158.358 zł wymaga
przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości tj. uwzględnienia wniosków
dowodowych zgłaszanych przez powódkę w pozwie, które zostały oddalone przez
sąd pierwszej instancji.
Poza tym, zarzuty jakie zostały podniesione w zażaleniu dotyczą poczynienia
przez Sąd Apelacyjny błędnych ustaleń faktycznych w zakresie oceny skutków
6
zawartej w dniu 23 września 2013 r. ugody, a te nie mogą być poddane kontroli
Sądu Najwyższego rozpoznającego zażalenie na uchylenie wyroku sądu pierwszej
instancji. Rozpoznanie i ocena tych zarzutów w toku obecnego postępowania
zażaleniowego, stanowiłaby w istocie rozstrzygnięcie merytoryczne, które jest
zastrzeżone dla postępowania kasacyjnego, a kontrola w takim zakresie
wykraczałaby poza granice kognicji Sądu Najwyższego w tym postępowaniu.
W rozpatrywanej sprawie zachodziła więc przewidziana w art. 386 § 4 k.p.c.
podstawa uzasadniająca uchylenie wyroku pierwszoinstancyjnego przez sąd
apelacyjny, skoro niezbędne jest przeprowadzenie postępowania dowodowego
w całości i poddanie na nowo ocenie materiału dowodowego zebranego w sprawie.
Mając powyższe na uwadze, na podstawie art. 39414
k.p.c. w zw. z 3941
§ 3 i art.
108 § 1 oraz art. 39821
k.p.c. - Sąd Najwyższy oddalił zażalenie.