Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II PK 134/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 1 kwietnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący)
SSN Zbigniew Hajn
SSN Romualda Spyt (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa P. Spółki Akcyjnej w W.
przeciwko W. M.
o zwrot odprawy pieniężnej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 1 kwietnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego od wyroku Sądu Okręgowego w W.
z dnia 5 grudnia 2013 r.,
1. oddala skargę kasacyjną,
2. zasądza od powoda na rzecz strony pozwanej kwotę 900 zł
tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w
postępowaniu kasacyjnym.
UZASADNIENIE
Sąd Rejonowy w W. wyrokiem z dnia 26 lutego 2013 r. w sprawie z
powództwa P. przeciwko W. M. o zapłatę zasądził od pozwanego W. M. na rzecz
2
strony powodowej kwotę 16.890 zł tytułem zwrotu odprawy pieniężnej wraz z
odsetkami ustawowymi od dnia 6 kwietnia 2010 r. do dnia zapłaty.
Sąd Rejonowy ustalił, że pozwany W. M. był zatrudniony na podstawie
umowy na okres próbny od 19 kwietnia 2006 r. do 9 lipca 2006 r.; następnie zaś od
10 lipca 2006 r. do 31 stycznia 2009 r. na podstawie umowy na czas nieokreślony.
Oświadczeniem z 14 listopada 2008 r. strona powodowa w oparciu o art. 10
ust. 1 ustawy z 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z
pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy
wypowiedziała pozwanemu umowę o pracę z 14 listopada 2008 r. z powodu zmian
organizacyjnych i likwidacji stanowiska pracy.
W związku z rozwiązaniem umowy pracę powódka wypłaciła pozwanemu
odprawę pieniężną w wysokości 16.890 zł.
Pozwem z 10 grudnia 2008 r. skierowanym przeciwko stronie powodowej
pozwany wniósł między innymi o przywrócenie go do pracy na dotychczasowym
stanowisku. Prawomocnym wyrokiem z dnia 15 marca 2010 r. Sąd Rejonowy w W.
przywrócił pozwanego do pracy u strony powodowej na poprzednich warunkach
pracy i płacy. W uzasadnieniu wyroku Sąd Rejonowy stwierdził, że przyczyna
wskazana w oświadczeniu P. SA o wypowiedzeniu W. M. umowy o pracę była
pozorna.
Sąd Rejonowy przyjął, że przywrócenie pracownika do pracy w związku z
ustaleniem braku przyczyn niedotyczących pracownika w wypowiedzeniu umowy o
pracę jest równoznaczne z odpadnięciem podstawy do wypłaty odprawy pieniężnej,
w związku z czym przybrała ona w myśl art. 410 § 2 k.c. w związku art. 300 k.p.
charakter świadczenia nienależnego, które pozwany obowiązany był zwrócić
pracodawcy stosownie do treści art. 410 §1 k.c. w związku z art. 405 k.c. w związku
z art. 300 k.p.
Sąd Rejonowy uznał także, że skoro pracownik powinien był się liczyć z
koniecznością zwrotu świadczenia w postaci odprawy już w chwili składania pozwu,
to, zgodnie z art. 409 k.c., nie może bronić się podnosząc, że zużył świadczenie
(odprawę) w taki sposób, że nie jest już wzbogacony.
3
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 5 grudnia 2013 r. oddalił apelację
pozwanego od powyższego wyroku, podzielając ustalenia faktyczne i ich ocenę
prawną dokonana przez Sąd pierwszej instancji.
Odnosząc się do zarzutu skarżącego, że rzeczywistą przyczyną
wypowiedzenia umowy o pracę było odwołanie pozwanego z funkcji pełniącego
obowiązki dyrektora […], Sąd drugiej instancji stwierdził, że Sąd w niniejszym
postępowaniu związany był, na podstawie art. 365 § 1 k.p.c., jedynie ustaleniem o
pozornej, nierzeczywistej, niekonkretnej przyczynie wypowiedzenia, wynikającym z
prawomocnego wyroku przywracającego pozwanego do pracy u strony pozwanej.
Natomiast nie wiązały go żadne inne ustalenia co do rzeczywistej przyczyny
wypowiedzenia.
Przywołując orzecznictwo Sądu Najwyższego, Sąd drugiej instancji
podkreślił, że nie w każdym stanie faktycznym, w którym brak jest przyczyny
wypowiedzenia dotyczącej pracownika, związanej z jego cechami psychofizycznymi
i sposobem wywiązywania się przez niego z obowiązków pracowniczych mamy do
czynienia ze zwolnieniem z przyczyn pracownika niedotyczących.
Strona pozwana zaskarżyła wyrok skargą kasacyjną w całości, zarzucając
mu naruszenie art. 6 k.c. w związku z art. 300 k.p., przez niewłaściwe zastosowanie
polegające na uwzględnieniu roszczenia, którego przesłanką jest istnienie
dotyczącej pracownika przyczyny rozwiązania umowy o pracę, pomimo że
okoliczności tej wywodzący z niej skutki prawne pracodawca nie udowodnił; art. 8
ust. 1 w związku z art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 13 marca 2003 r. o szczególnych
zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn
niedotyczących pracowników (jednolity tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 192 – dalej jako
ustawa o zwolnieniach grupowych), jak również art. 410 § 1 i art. 405 k.c. w
związku z art. 300 k.p., przez błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, jakoby
konsekwencją ustalenia w toku procesu sądowego, że przyczyny podane w
uzasadnieniu oświadczenia pracodawcy o rozwiązaniu z pracownikiem umowy o
pracę z zachowaniem okresu wypowiedzenia były nieprawdziwe, było
automatycznie uznanie kwoty wypłaconej pracownikowi tytułem odprawy za
świadczenie nienależne, w szczególności bez potrzeby badania, czy istniały w
ogóle inne przyczyny rozwiązania z pracownikiem umowy o pracę, a jeśli tak to, czy
4
dotyczyły one pracownika, a w konsekwencji także niewłaściwe zastosowanie
wymienionych przepisów; art. 1 ust. 1 i art. 8 ust. 1 w związku z art. 10 ust. 1
ustawy o zwolnieniach grupowych, przez błędną wykładnię polegającą na przyjęciu,
że ewentualne rozwiązanie umowy o pracę w ogóle bez powodu nie stanowi
rozwiązania przez pracodawcę stosunku pracy z przyczyny niedotyczącej
pracownika, podczas gdy prawidłowa wykładnia owego przepisu nakazuje
przyjęcie, iż każde wypowiedzenie pracownikowi umowy o pracę dokonane w
sytuacji, gdy brak jest ku temu przyczyny dotyczącej pracownika (związanej z jego
cechami psychofizycznymi lub sposobem wykonywania pracy), jest rozwiązaniem
umowy o pracę z przyczyny niedotyczącej pracownika; art. 45 § 1 k.p. i art. 8 ust. 1
w związku z art. 10 ust. 1 ustawy zwolnieniach grupowych, przez błędną wykładnię
polegającą na przyjęciu, jakoby orzeczenie przywracające pracownika do pracy
działało ex tunc, unieważniając bezprawne oświadczenie pracodawcy z mocą
wsteczną od momentu, w jakim oświadczenia to zostało złożone, tym samym
pozbawiając wypłatę odprawy podstawy prawnej (causa), podczas gdy w istocie
wyrok restytuuje stosunek pracy ex nunc, tzn. od dnia, w którym ziścił się ustawowy
warunek w postaci zgłoszenia przez pracownika gotowości do pracy w związku z
prawomocnym orzeczeniem, a zatem na skutek takiego orzeczenia nie może
odpaść podstawa prawna wypłaty odprawy, którą jest konkretne zdarzenie -
rozwiązanie stosunku pracy (którego orzeczenie sądowe nie unicestwia, nie
sprawia, że stało się ono niebyłe), nie zaś „ostateczne rozstanie się z danym
pracodawcą”; art. 410 § 2 k.c. w związku z art. 300 k.p., przez niewłaściwe
zastosowanie polegające na uznaniu wypłaconej pozwanemu odprawy za
świadczenie nienależne; art. 409 k.c. w związku z art. 410 § 1 k.c. w związku z art.
300 k.p., przez błędną wykładnię, polegającą na przyjęciu, jakoby pracownik w
każdym przypadku wytoczenia przeciwko pracodawcy powództwa, w którym
kwestionuje przyczynę wskazaną w oświadczeniu pracodawcy o rozwiązaniu
umowy o pracę, już z chwilą wniesienia pozwu powinien się liczyć z obowiązkiem
zwrotu świadczenia nienależnego (którą to nienależność pozwany w pierwszym
rzędzie kwestionuje, co znalazło odzwierciedlenie w powyższych zarzutach), w
szczególności także wówczas, gdy nie istniała żadna dotycząca pracownika
przyczyna rozwiązania stosunku pracy; art. 411 pkt 1 k.c. w związku z art. 300 k.p.
5
przez niewłaściwe zastosowanie (niezastosowanie) i uwzględnienie żądania zwrotu
świadczenia nienależnego w sytuacji, gdy pracodawca powołujący się na pozorną
przyczynę rozwiązania umowy o pracę i pomimo tego wypłacający odprawę wie, że
nie jest do świadczenia zobowiązany, a zatem żądanie zwrotu rzekomo
nienależnego świadczenia jest niedopuszczalne; art. 411 pkt 2 k.c. w związku z art.
300 k.p., przez niezastosowanie, pomimo zaistnienia stanu faktycznego objętego
hipotezą owego przepisu i uwzględnienie żądania zwrotu świadczenia
nienależnego (którą to nienależność pozwany w pierwszym rzędzie kwestionuje, co
znalazło odzwierciedlenie w powyższych zarzutach), pomimo że spełnienie owego
świadczenia czyniło zadość zasadom współżycia społecznego; art. 378 § 1 zdanie
1 k.p.c. i art. 382 k.p.c., polegające na nierozpoznaniu apelacyjnego zarzutu
naruszenia przez Sąd Rejonowy art. 411 pkt 1 k.c. w związku z art. 300 k.p., które
to uchybienie mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy, ponieważ Sąd Okręgowy
nie poddał w ogóle kontroli nieuwzględnienie przez Sąd Rejonowy przesłanki
negatywnej, wyłączającej możliwość skutecznego dochodzenia przez powoda
roszczenia w postaci świadomości spełniającego świadczenie odnośnie do tego, że
nie był on do świadczenia zobowiązany; art. 365 § 1 k.p.c. i art. 228 § 1 i 2 k.p.c.,
polegające na przyjęciu, jakoby pierwszy z owych przepisów wyłączał uznanie za
udowodnione faktów znanych sądowi urzędowo, co jest przecież wyraźnie
dopuszczalne na podstawie art 228 § 2 k.p.c., które to uchybienie miało istotny
wpływ na wynik sprawy, ponieważ faktem znanym sądowi urzędowo z innej sprawy
pomiędzy tymi samymi stronami była prawdziwa przyczyna rozwiązania z
pozwanym umowy o pracę i przyczyna ta nie dotyczyła pracownika, co wyłącza
uznanie wypłaconej mu odprawy za świadczenie nienależne, a tym samym jego
zwrot orzeczony w niniejszym postępowaniu.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną strona powodowa wniosła o wydanie
postanowienia o odmowie przyjęcia jej do rozpoznania, ewentualnie o jej oddalenie
– w obu przypadkach o zasądzenie od pozwanego na swoją rzecz kosztów
postępowania kasacyjnego według norm przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
6
Przepis art. 8 ust. 1 w związku z art. 1 ust. 1 ustawy o zwolnieniach
grupowych wiąże prawo pracownika do odprawy z rozwiązaniem stosunku pracy w
ramach grupowego zwolnienia. W rezultacie wypowiedzenie umowy o pracę z
przyczyn niedotyczących pracownika wywołuje dwa nierozerwalnie związane ze
sobą skutki. Pierwszy to rozwiązanie stosunku pracy, drugi to powstanie prawa do
odprawy, która stanowi rekompensatę dla pracownika za definitywną utratę pracy z
przyczyn leżących po stronie pracodawcy (za „odprawienie” pracownika). Zatem
odprawa przysługuje nie tylko z tytułu rozwiązania stosunku pracy, lecz także (a
właściwie przede wszystkim) z tytułu uwolnienia się pracodawcy od ciążącego na
nim zobowiązania. Pracodawca, wypłacając odprawę, zwalnia się z wynikającego z
zawartej umowy o pracę obowiązku zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem.
Skutkiem wypowiedzenia umowy o pracę jest rozwiązanie stosunku pracy z
upływem okresu wypowiedzenia (art. 32 § 2 k.p.). Przywrócenie pracownika do
pracy prowadzi do reaktywacji stosunku pracy i następuje pod warunkiem
zgłoszenia przez pracownika gotowości do pracy (art. 48 § 1 k.p.). Orzeczenie o
przywróceniu do pracy na poprzednich warunkach ma charakter mieszany,
konstytutywno-deklaratoryjny. Konstytutywny charakter tego orzeczenia wyraża się
w tym, że doprowadza ono do odrodzenia stosunku pracy, jaki istniał przed
zakwestionowanym rozwiązaniem umowy o pracę, deklaratywny zaś w tym, że
zobowiązuje pracodawcę do zatrudnienia pracownika (zob. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia12 lipca 2011 r., II PK 18/11, LEX nr 1217289). W rezultacie na
mocy orzeczenia sądu dochodzi do przywrócenia zobowiązania wynikającego z
zawartej uprzednio umowy o pracę, a nie do wykreowania nowego stosunku
zobowiązaniowego.
Zgodnie z art. 410 § 2 k.c., świadczenie jest między innymi nienależne, jeżeli
podstawa świadczenia odpadła. Odpadnięcie podstawy świadczenia (condictio
causa finita), oznacza, że świadczenie w chwili jego spełniania miało podstawę
prawną, jednak później podstawa ta odpadła. Sytuacja ta występuje między innymi
wtedy, gdy czynność prawna kreująca zobowiązanie była ważna i wywołała
powstanie zobowiązania, ale jej wadliwość doprowadziła do jej wzruszenia. Tak też
jest w przypadku wypowiedzenia umowy o pracę z przyczyn niedotyczących
pracownika, dotkniętego wadami, o których mowa w art. 45 § 1 k.p., i wzruszenia
7
tej wadliwej czynności przez pracownika w drodze powództwa o przywrócenie do
pracy. Restytucja stosunku pracy przywraca zobowiązanie pracodawcy do
zatrudniania pracownika, odpada więc podstawa świadczenia w postaci odprawy.
Taki też pogląd jest konsekwentnie wyrażany w orzecznictwie, które
przyjmuje, że po przywróceniu do pracy wypłacone pracownikowi poprzednio
świadczenia w związku z rozwiązaniem stosunku pracy stają się świadczeniami
nienależnymi (por. np. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 5 października 2007 r., II
PK 29/07, Monitor Prawa Pracy 2008 nr 1, s. 30; z dnia 11 września 2007 r., II PK
21/07; z dnia 26 czerwca 2006 r., II PK 330/05, OSNP 2007 nr 13-14, poz. 188; z
dnia 3 lutego 2006 r., II PK 158/05, OSNP 2006 nr 23-24, poz. 357). Sąd
Najwyższy jedynie wyjątkowo przyjmuje możliwy zbieg roszczeń z art. 45 § 1 kp.,
ale wyłącznie w przypadku żądania odszkodowania z tytułu niezgodnego z prawem
rozwiązania stosunku pracy z przyczyn dotyczących pracodawcy i o odprawę
pieniężną wypłacaną z tytułu zwolnień grupowych. Prawo do tych świadczeń
powstaje w ściśle określonych wypadkach. Jeżeli spełnione zostaną ustawowe
przesłanki do przyznania ich obu, to możliwe jest, w szczególnych przypadkach,
zasądzenie na rzecz pracownika ich obu - i odprawy, i odszkodowania. (por.
uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z 3 października 2005 r., III PK 82/05,
OSNP 2006 nr 15-16, poz. 239). Mimo zasądzenia na rzecz pracownika
odszkodowania, odprawa nie staje się świadczeniem nienależnym wówczas, gdy
istniała przyczyna z art. 1 ustawy o zwolnieniach grupowych, a odszkodowanie
zasądzono ze względu na inne wadliwości wypowiedzenia. Jednocześnie powyższy
pogląd Sądu Najwyższego nie może być przeniesiony na sytuację, w której
pracownik nie domaga się odszkodowania za niezgodne z prawem rozwiązanie
stosunku pracy, lecz przywrócenia do pracy i w wyniku uwzględnienia tego
roszczenia przez sąd pracy dochodzi do restytucji stosunku pracy. Wtedy z
pewnością odpada podstawa świadczenia odprawy, która przysługuje w związku z
definitywnym rozwiązaniem stosunku pracy (por. wyroki Sądu Najwyższego z 3
lutego 2006 r., II PK 158/05, OSNP 2006 nr 23-24, poz. 357 oraz z dnia 26 czerwca
2006 r., II PK 330/05, OSNP 2007 nr 13-14, poz. 188).
Artykuł 45 § 1 k.p. określa sankcje wadliwego wypowiedzenia stosunku
pracy. Zgodnie z nim, w razie ustalenia, że wypowiedzenie umowy o pracę zawartej
8
na czas nieokreślony jest nieuzasadnione lub narusza przepisy o wypowiadaniu
umów o pracę, sąd pracy - stosownie do żądania pracownika - orzeka o
bezskuteczności wypowiedzenia, a jeżeli umowa uległa już rozwiązaniu - o
przywróceniu pracownika do pracy na poprzednich warunkach albo o
odszkodowaniu. Ta jednostronna czynność prawna pracodawcy, dokonana nawet z
naruszeniem prawa, prowadzi do ustania stosunku pracy w terminie wskazanym
przez pracodawcę, bo wszelkie jego czynności, nawet bezprawne, zmierzające do
rozwiązania stosunku pracy są skuteczne i mogą być podważone wyłącznie w
drodze odpowiedniego powództwa przewidzianego Kodeksem pracy (zob. wyroki
Sądu Najwyższego: dnia 7 października 2008 r., II PK 56/08, Monitor Prawa Pracy
2009 nr 1, s. 34; z dnia 16 czerwca 1999 r., I PKN 117/99, OSNAPiUS 2000 nr 17,
poz. 646; z dnia 17 listopada 1997 r., I PKN 351/97, OSNAPiUS 1998 nr 17, poz.
501; z dnia 22 kwietnia 1998 r., I PKN 58/98, OSNAPiUS 1999 nr 8, poz. 280; z
dnia 11 maja 1999 r., I PKN 662/98, OSNAPiUS 2000 nr 14, poz. 539 i z dnia 10
marca 2005 r., II PK 241/04, OSNP 2005 nr 24, poz. 393 oraz uchwały Sądu
Najwyższego z dnia 21 września 1989 r., III PZP 41/89, OSNCP 1990 nr 9, poz.
111; OSP 1992 nr 4, poz. 84 i z dnia 23 marca 1993 r., I PZP 1/93, OSNCP 1993 nr
12, poz. 210).
Skoro wypowiedzenie umowy o pracę (czynność prawna) z przyczyn
niedotyczących pracownika jest ważne aż do jego wzruszenia przed sądem pracy,
to podstawa do wypłaty odprawy istnieje dopóty, dopóki na skutek orzeczenia
przywracającego pracownika do pracy nie nastąpi reaktywacja stosunku pracy. W
związku z tym pracodawca jest zobowiązany do świadczenia (wypłaty odprawy) po
rozwiązaniu stosunku pracy, nawet jeżeli do niego dochodzi na skutek wadliwego
wypowiedzenia umowy o pracę. W konsekwencji, podstawa świadczenia istnieje w
pewnym przedziale czasu i jest ważna, a dopiero następnie „odpada” na skutek
orzeczenia sądowego reaktywującego stosunek pracy. Następcze zaś odpadnięcie
podstawy świadczenia wyklucza z góry zastosowanie art. 411 pkt 1 k.c. Przepis ten
koresponduje wyłącznie z momentem spełnienia świadczenia. Przy takiej korelacji
temporalnej status prawny wypłaconej należności zmienia się z „należnego” w
„nienależny”, a więc w jego początkowej fazie świadczenie jest należne, co stoi w
sposób naturalny na przeszkodzie do przyjęcia stanu świadomości dłużnika, że
9
spełnił świadczenie, nie będąc do tego zobowiązany.
W rezultacie nie mają usprawiedliwionej podstawy zarzuty naruszenia art. 45
§ 1 k.p. i art. 8 ust. 1 w związku z art. 10 ust. 1 ustawy o zwolnieniach grupowych
oraz art. 410 § 2 k.c. w związku z art. 300 k.p., zasadzające się na założeniu, że
przywrócenie do pracy nie powoduje automatycznego odpadnięcia podstawy
wypłaty odprawy, a także zarzut niezastosowania art. 411 pkt 1 k.c. w związku z
art. 300 k.p. poparty argumentacją, że wskazanie w wypowiedzeniu umowy o pracę
pozornej, nierzeczywistej jego przyczyny jest równoznaczne ze świadomością
pracodawcy, że nie jest zobowiązany do zapłaty odprawy.
W dalszej zaś kolejności bezzasadny jest zarzut naruszenia art. 409 k.c. w
związku z art. 410 § 1 k.c. w związku z art. 300 k.p. Pracownik w przypadku
wytoczenia przeciwko pracodawcy powództwa o przywrócenie do pracy już z chwilą
wniesienia pozwu powinien się liczyć z obowiązkiem zwrotu świadczenia
nienależnego. Okolicznością kreującą powstanie świadomości obowiązku zwrotu
jest niewątpliwie spór między stronami, powstały z inicjatywy samego
wzbogaconego, który zmierza do przywrócenia stanu, w którym odpada podstawa
świadczenia (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 października 2005 r., III PK 82/05,
OSNP 2006 nr 15–16, poz. 239). Jeśli pracownik w drodze przysługującego mu
powództwa dąży do unicestwienia zwolnienia się pracodawcy z obowiązku
zatrudniania go, to musi liczyć się z obowiązkiem zwrotu tego, co otrzymał w
zamian za to zwolnienie.
W konsekwencji nie są również uzasadnione zarzuty naruszenia prawa
materialnego (art. 1 ust. 1 i art. 8 ust. 1 w związku z art. 10 ust. 1 ustawy o
zwolnieniach grupowych i art. 410 § 1 i art. 405 k.c.) bazujące na koncepcji, że
pozorność wskazanej przyczyny wypowiedzenia, będąca podstawą orzeczenia o
przywróceniu do pracy, nie wyklucza badania przez sąd rzeczywistych motywów
pracodawcy, które mogą usprawiedliwiać prawo do odprawy. Jak już wyżej
wskazano, prawo do odprawy związane jest ze zwolnieniem się pracodawcy z
obowiązku zatrudniania pracownika. Jeżeli to zwolnienie się od zobowiązania staje
się bezskuteczne w wyniku restytucji stosunku pracy, odprawa staje się
świadczeniem nienależnym w rozumieniu art. 410 § 2 k.c., podlegającym zwrotowi
na warunkach określonych w art. 405-409 k.c. w związku z art. 410 § 1 k.c. (por.
10
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 listopada 1990 r., I PR 351/90, OSP 1991 nr 7,
poz. 169; z dnia oraz powołane wyżej wyroki z dnia 3 lutego 2006 r., II PK 158/05 i
z dnia 26 czerwca 2006 r., II PK 330/05).
Skarżący zarzucił także naruszenie art. 411 pkt 2 k.c. w związku z art. 300
k.p., wskazując, że spełnienie świadczenia czyniło zadość zasadom współżycia
społecznego. Przepis art. 411 pkt 2 k.c. ma zastosowanie w sytuacji, gdy ten, kto
spełnił świadczenie, nie był prawnie zobowiązany, lecz można mu przypisać
moralny obowiązek wobec przyjmującego świadczenie. W takiej sytuacji spełnienie
świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego (zob. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 21 września 2004 r., II PK 18/2004, OSNPiUS 2005, nr 6, poz.
84).
Z argumentacji przestawianej w skardze wynika, że szkoda wyrządzona
pozwanemu na skutek bezprawnego rozwiązania stosunku pracy znacznie
przewyższała limitowaną kwotę wynagrodzenia za czas pozostawania bez pracy
(art. 47 k.p.), ponieważ pozostawał bez pracy przez 14 miesięcy i dlatego
spełnienie świadczenia należałoby potraktować jako czyniące zadość zasadom
współżycia społecznego, skoro pokrywało ono tę część szkody, którą nie
zrekompensowało wynagrodzenie za czas pozostawania bez pracy.
W ocenie Sądu Najwyższego, nieuprawnione jest przeniesienie na odprawę
sankcji odszkodowawczej za wadliwe wypowiedzenie umowy o pracę z tego
względu, że zupełnie inna jest funkcja odprawy w porównaniu do wynagrodzenia za
czas pozostawania bez pracy. W pierwszym przypadku pracodawca „płaci” za
zgodne z prawem, a co za tym idzie, skuteczne zwolnienie się od zobowiązania do
zatrudniania pracownika, w drugim zaś za bezprawną i ostatecznie nieskuteczną
czynność zwolnienia się z tego zobowiązania.
Jedyną sankcją odszkodowawczą za wadliwe wypowiedzenie umowy o
pracę, w zbiegu z przywróceniem do pracy, jest limitowane wynagrodzenie za czas
pozostawania bez pracy. Sąd Najwyższy podziela pogląd wyrażony w wyroku
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 2 czerwca 2003 r., SK 34/01 (OTK-A 2003 nr 6,
poz. 48), że polski system prawa przewiduje co do zasady, iż wypłata świadczeń
zastępujących utratę zarobków z przyczyn określonych w stosownych przepisach
prawa pracy obejmuje z reguły ściśle określony, ograniczony okres, a takie
11
czasowe ograniczenia są związane z charakterem tych świadczeń, kiedy ich
„nieograniczoność w czasie mogłaby prowadzić do zaprzeczenia ich istoty i
eliminować motywację do poszukiwania i podejmowania nowego zatrudnienia”.
Również w uzasadnieniu wyroku z dnia 27 listopada 2007 r., SK 18/05 (OTK-A
2007 nr 10, poz. 128), Trybunał Konstytucyjny stwierdził jednoznaczne, że w
przypadku rozwiązania umowy o pracę za wypowiedzeniem ograniczenie
możliwości dochodzenia roszczeń majątkowych związanych z wadliwym
rozwiązaniem stosunku pracy, do wysokości wynagrodzenia należnego za okres
wypowiedzenia jest racjonalne i spójne systemowo, gdyż przyznanie
odszkodowania za cały czas pozostawania bez pracy, eliminowałoby motywację
zwolnionego pracownika do poszukiwania i podejmowania nowego zatrudnienia, a
od dotychczasowego pracodawcy nie można wymagać, aby ponosił negatywne
konsekwencje aktualnej sytuacji na rynku pracy albo stopnia aktywności
zwolnionego pracownika. Dodać też trzeba, że ta limitowana sankcja
odszkodowawcza nie wiąże się normatywnie z wystąpieniem szkody i jej
udowodnieniem, jest więc uruchamiana także wtedy, kiedy pracownik nie doznał
szkody majątkowej, bowiem np. podjął nową pracę z porównywalnymi zarobkami.
Trudno zatem przyjąć, że po stronie pracodawcy, oprócz prawem przewidzianej
sankcji za wadliwą czynność prawną, istnieje jeszcze dodatkowy moralny
obowiązek rekompensowania utraty zarobków, na skutek „normalnego”, „zwykłego”
sposobu zakończenia stosunku pracy za wypowiedzeniem.
Nie sposób też nie zauważyć, że dla uwzględnienia koncepcji przedstawianej
przez skarżącego, przyrównującej odprawę do rekompensaty za utraconą
możliwość zarobkowania, nie byłby wystarczający podnoszony przez niego fakt
pozostawania bez pracy przez 14 miesięcy, bez wykazania (zgodnie z rozkładem
ciężaru dowodu) bezskutecznych prób podjęcia zatrudnienia w tym okresie.
Zakończenie stosunku pracy u dotychczasowego pracodawcy nie jest przecież
równoznaczne z utratą możliwości zarobkowania w ogólności.
Sąd Okręgowy nie naruszył także art. 6 k.c. w związku z art. 300 k.p. w
sposób wskazany przez skarżącego. W sprawie, w której pracodawca dochodzi od
pracownika zwrotu odprawy jako świadczenia nienależnego na podstawie art. 405
k.c., na nim spoczywa ciężar dowodu, że jest ona świadczeniem nienależnym w
12
rozumieniu art. 410 § 2 k.c., a więc np., że odpadła podstawa świadczenia.
Obowiązkowi temu powód sprostał, wskazując na prawomocny wyrok
przywracający pozwanego do pracy (w wyniku którego pozwany pojął zatrudnienie),
a w związku z przedstawionym wyżej stanowiskiem, była to wystarczająca
okoliczność do uwzględnienia jego roszczenia.
Odnosząc się na końcu naruszenia przepisów postępowania, należy
wskazać, że stosownie do art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c., skargę można oprzeć na tej
podstawie, jeżeli uchybienie to mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy. Chodzi
o to, że następstwa wytkniętej w skardze wadliwości postępowania i orzekania były
tego rodzaju (bądź skali), iż kształtowały one lub współkształtowały treść
kwestionowanego w sprawie orzeczenia por. postanowienia Sądu Najwyższego z
dnia 10 lutego 1997 r., I CKN 57/96 - OSNC 1997 nr 6-7, poz. 82; z dnia 24
października 2006 r. II PK 38/06, LEX nr 950620 oraz wyroki Sądu Najwyższego: z
dnia 17 marca 2006 r., I CSK 63/05, LEX nr 179971; z dnia 5 grudnia 2007 r., II PK
103/07, LEX nr 863973; z dnia 16 czerwca 2011 r., III UK 213/10, LEX nr 950436).
Biorąc pod uwagę przedstawione wyżej poglądy, naruszenie przez Sąd
drugiej instancji art. 378 § 1 zdanie 1 k.p.c. i art. 382 k.p.c., wedle skarżącego z
uwagi na nierozpoznanie apelacyjnego zarzutu naruszenia przez Sąd Rejonowy
art. 411 pkt 1 k.c. w związku z art. 300 k.p. oraz naruszenie art. 228 § 1 i 2 k.p.c.,
które miałoby polegać na nieuprawnionym wykluczeniu - ze względu na treść art.
365 § 1 k.p.c. - możliwości uznania za udowodnione faktów znanych sądowi z
urzędu z innego postępowania, nie ma żadnego wpływu na wynik sprawy, skoro
nieskuteczne okazały się zarzuty naruszenia prawa materialnego dotyczące
możliwości zastosowania w niniejszej sprawie art. 411 pkt 2 k.c. i argumenty
powołujące się na rzeczywistą i nieujawnioną przyczynę wypowiedzenia umowy o
pracę usprawiedliwiającą prawo do odprawy, wspierające zarzut naruszenia art.
410 § 1 i art. 405 k.c. w związku z art. 300 k.p. oraz art. 1 ust. 1 i art. 8 ust. 1 w
związku z art. 10 ust. 1 ustawy o zwolnieniach grupowych.
Mając na uwadze powyższe Sąd Najwyższy na mocy art. 39814
k.p.c. O
kosztach postępowania kasacyjnego rozstrzygnięto po myśli art. 98 k.p.c. w
związku § 6 pkt 5 w związku z § 11 ust. 1 pkt 2 § 12 ust. 4 pkt 2 rozporządzenia
Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności
13
radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej
udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (jednolity tekst: Dz.U. z
2013 r., poz. 490).