Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III SK 42/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 16 kwietnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Halina Kiryło (przewodniczący)
SSN Dawid Miąsik (sprawozdawca)
SSN Maciej Pacuda
w sprawie z powództwa N. Towarzystwo Ubezpieczeń na Życie S.A. w W.
przeciwko Prezesowi Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów
o naruszenie zbiorowych interesów konsumentów i nałożenie kary pieniężnej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 16 kwietnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 9 października 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (Prezes Urzędu)
decyzją z 8 czerwca 2010 r. uznał za naruszającą zbiorowe interesy konsumentów
praktykę N. Towarzystwo Ubezpieczeń na Życie S.A. z siedzibą w W. (powód)
2
polegającą na stosowaniu we wzorcach umownych wykorzystywanych w
kontaktach z konsumentami w ramach świadczenia usług ubezpieczeniowych
postanowień sprzecznych z art. 808 § 2 k.c. oraz art. 817 § 1 k.c. Za stwierdzone
naruszenie zakazu z art. 24 ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji
i konsumentów (Dz.U. Nr 50, poz. 331, ze zm., uokik) Prezes Urzędu wymierzył
powodowi karę pieniężną w wysokości 727.181,00 zł.
Sąd Okręgowy - Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów wyrokiem z 27
grudnia 2012 r., oddalił odwołanie powoda.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że w ramach prowadzonej działalności
gospodarczej powód zawiera z konsumentami umowy ubezpieczenia na życie i
dożycie, a w kontaktach z nimi posługuje się przygotowanymi przez siebie
wzorcami umownymi, w tym ogólnymi warunkami ubezpieczenia (OWU): 1) Ogólne
Warunki Ochronnego Ubezpieczenia na Życie […].; 2) Ogólne Warunki Grupowego
Ubezpieczenia na Życie i Dożycie „[…]”; 3) Ogólne Warunki Grupowego
Ubezpieczenia na Życie i Dożycie „[…]”; 4) Ogólne Warunki Ubezpieczenia na
Życie i Dożycie „[…].”; 5) Ogólne Warunki Ubezpieczenia na Życie z Opcjami
Dodatkowymi „[…]”; 6) Ogólne Warunki Ubezpieczenia na Życie z Opcjami
Dodatkowymi „[…]”; 7) Ogólne Warunki Ubezpieczenia na Życie z Opcjami
Dodatkowymi „[…]”; 8) Ogólne Warunki Ubezpieczenia Na Życie z Opcjami
Dodatkowymi „[…]”; 9) Ogólne Warunki Ubezpieczenia Na Życie z Opcjami
Dodatkowymi „[…]”; 10) Ogólne Warunki Ubezpieczenia na życie osób
zaciągających kredyty bankowe „[…]”; 11) Szczególne warunki grupowego
ubezpieczenia na życie osób zaciągających kredyty hipoteczne w […] Bank S.A.;
12) Ogólne Warunki grupowego ubezpieczenia na życie użytkowników płatniczych
kart kredytowych […] Bank S.A.; 13) Umowa Grupowego Ubezpieczenia na życie
Użytkowników Płatniczych Kart Kredytowych w […] Bank S.A.
W wymienionych OWU zawarte są postanowienia, które zdaniem Sądu
Okręgowego należało uznać za sprzeczne z prawem. Takimi postanowieniami są
postanowienia, zgodnie z którymi powód zobowiązany był wypłacić sumę
ubezpieczenia w terminie 30 dni bądź 14, ewentualnie 30 dni roboczych od dnia
złożenia kompletu dokumentów. Kolejnym postanowieniem, które Sąd Okręgowy
uznał za sprzeczne z prawem było postanowienie, zgodnie z którym w przypadku
3
dokonywania przez powoda jakichkolwiek wypłat z tytułów przewidzianych
postanowieniami umowy ubezpieczenia, powód ma prawo dokonać potrącenia
zaległej składki ubezpieczeniowej z wypłacanej kwoty, odpowiednio do okresu
ponoszenia przez powoda odpowiedzialności. Sąd pierwszej instancji podzielił
stanowisko Prezesa Urzędu, zgodnie z którym stosowane przez powoda
postanowienia umowne zawarte w wymienionych wyżej wzorcach umownych
naruszają art. 808 § 2 oraz 817 § 1 k.c. Zgodnie z art. 808 § 2 k.c. roszczenie o
zapłatę składki przysługuje ubezpieczycielowi wyłącznie przeciwko
ubezpieczającemu. Natomiast zgodnie z art. 817 § 1 k.c. ubezpieczyciel
obowiązany jest spełnić świadczenie w terminie trzydziestu dni, licząc od daty
otrzymania zawiadomienia o wypadku.
Przepis art. 817 § 1 k.c. normuje kwestię terminu, w czasie którego,
ubezpieczyciel jest zobowiązany do spełnienia świadczenia wynikającego z umowy
ubezpieczenia. Ustawodawca termin ten określił na 30 dni, wskazując
jednocześnie, że rozpoczyna on swój bieg od daty otrzymania przez
ubezpieczyciela zawiadomienia o wypadku. W stosowanym postanowieniu
umownym, powód dokonał modyfikacji stworzonej przez ustawodawcę reguły, a
mianowicie wskazał, że 30-dniowy termin do wypłaty sumy ubezpieczenia
rozpoczyna swój bieg od dnia złożenia kompletu dokumentów o których mowa we
wskazanych paragrafach OWU. Jeśli konsument złoży zawiadomienie o zajściu
wypadku ubezpieczeniowego, a nie dostarczy wszystkich dokumentów lub
dowodów, ubezpieczyciel może zobowiązać go do ich dostarczenia. Powoduje to,
że rozpoczęcie biegu 30-dniowego terminu może przesunąć się w czasie i nastąpić
dopiero od dnia złożenia kompletu dokumentów, a nie od zdarzenia zaistniałego
wcześniej jakim było zawiadomienia o wypadku, co - zdaniem Sądu I instancji - jest
sprzeczne z dyspozycją art. 817 § 1 k.c. i tym samym bezprawne w rozumieniu
art. 24 ust. 1 i ust. 2 uokik. Analogicznie jest w przypadku postanowienia
przewidującego 14-dniowy termin wypłaty świadczenia od przyjęcia kompletu
dokumentów. Skutkiem takiego zapisu może być sytuacja, że pomimo pozornie
korzystnego dla konsumenta zapisu o 14-dniowym terminie na wypłatę
świadczenia, faktyczna wypłata nastąpi znacznie później niż gdyby zastosowanie
znalazł przepis art. 817 § 1 k.c.
4
Sąd Okręgowy uznał, że postanowienie dotyczące potrącenia zaległej
składki stoi w sprzeczności z art. 808 § 2 k.c. Zgodnie z treścią powyższego
przepisu ubezpieczyciel może wystąpić z roszczeniem o zapłatę składki
ubezpieczeniowej jedynie przeciwko ubezpieczającemu. Jeśli wypłata dokonywana
przez ubezpieczyciela będzie dokonana na rzecz osoby trzeciej, niebędącej
ubezpieczającym, to ubezpieczyciel nie ma prawa dokonać potrącenia kwoty
zaległej składki ubezpieczeniowej. Postanowienie stosowane przez powoda nie
wskazuje w stosunku do jakich wypłat może nastąpić potrącenie zaległej składki
ubezpieczeniowej, czy będą to wypłaty dokonane na rzecz ubezpieczającego czy
innych osób. Mowa jest tylko o „jakichkolwiek wypłatach”, w związku z czym,
według Sądu Okręgowego należy przypuszczać, że potrącenia zaległych składek
ubezpieczeniowych mogą być dokonywane nawet, jeśli świadczenie wypłacane
jest na rzecz osób innych, niż ubezpieczający. Możliwa jest sytuacja, że
ubezpieczyciel dokona takiego potrącenia ze świadczenia spełnianego na rzecz
ubezpieczonego - konsumenta, który nie jest jednocześnie ubezpieczającym. Sąd
Okręgowy uznał, że sprzeczne z dobrymi obyczajami jest takie działanie
przedsiębiorcy, który tak formułuje postanowienia umowne, że najprostsza ich
wykładnia umożliwia powodowi działania niezgodne z prawem, z naruszeniem
interesów konsumenta. Mając powyższe na uwadze Sąd Okręgowy stwierdził, że
przedmiotowe postanowienie w swoim brzmieniu pozostaje w sprzeczności z
treścią art. 808 § 2 k.c. i dobrymi obyczajami i jego stosowanie przez powoda
stanowi działanie bezprawne w rozumieniu art. 24 ust. 1 i 2 uokik.
Sąd pierwszej instancji nie uwzględnił zarzutu powoda, zgodnie z którym
ubezpieczeni i uposażeni nie są konsumentami w rozumieniu k.c. Zdaniem Sądu
Okręgowego, treść postanowień OWU stosowanych przez powoda wskazuje, że
odnoszą się one do relacji pomiędzy ubezpieczycielem a ubezpieczającym lub
ubezpieczonym, którymi potencjalnie mogą być konsumenci. Postanowienia
modyfikujące art. 817 § 1 k.c. znajdą zastosowanie w relacjach z ubezpieczonymi
korzystającymi z usług ubezpieczyciela bezpośrednio lub z pośrednictwem
ubezpieczających. Ubezpieczeni ci mogą spełniać ustawowe kryteria bycia
konsumentami. Podobny wniosek należy sformułować w przypadku postanowienia
OWU sprzecznego z art. 808 § 2 k.c., ponieważ możliwym jest, że ubezpieczyciel
5
dokona potrącenia zaległych składek ubezpieczeniowych ze świadczenia
należnego ubezpieczonemu, który nie będzie jednocześnie ubezpieczającym, a
który będzie spełniał ustawowe kryteria bycia konsumentem.
Sąd Okręgowy uznał za bezzasadny zarzut powoda, że przypisana mu
praktyka nie godzi w zbiorowe interesy konsumentów, gdyż nawet w przypadku
przyjęcia, że kwestionowane postanowienia są sprzeczne z przepisami Kodeksu
cywilnego, to na podstawie art. 807 § 1 k.c. w ich miejsce wchodzą odpowiednie
przepisy Kodeksu cywilnego i interes konsumentów nie doznaje uszczerbku.
Powołany przez powoda przepis stanowi ogólną zasadę, w myśl której
postanowienia ogólnych warunków ubezpieczenia lub postanowienia umowy
ubezpieczenia sprzeczne z przepisami niniejszego tytułu są nieważne, chyba że
dalsze przepisy przewidują wyjątki. Przepis ten określa, jaki skutek wywrze
zastosowanie w odniesieniu do konkretnego podmiotu postanowień OWU
sprzecznych z przepisami ustawy, zaś bezprawność o jakiej mowa w art. 24 uokik
odnosi się do samego tylko bezprawnego działania przedsiębiorcy, rozumianego
jako sprzeczność z powszechnie obowiązującym porządkiem prawnym. Fakt, że
kwestionowane postanowienia OWU są bezwzględnie nieważne nie oznacza, że
nie dochodzi do naruszenia interesów konsumentów. Wręcz odwrotnie, stosowanie
OWU zawierających nieważne postanowienia prowadzi do pogorszenia sytuacji
konsumenta. W praktyce może oznaczać, że pomimo nieważności znajdą one
zastosowanie w relacjach z konsumentem, który nieświadomy istnienia
nieważności podporządkuje się ich treści.
Sąd I instancji uznał za adekwatną do wagi dokonanych naruszeń
zbiorowych interesów konsumentów karę pieniężną wymierzoną powodowi przez
Prezesa Urzędu. Kara w wysokości 727.181,00 zł została słusznie wymierzona
przy uwzględnieniu prawidłowo ustalonej przez organ winy umyślnej powoda w
działaniu, długotrwałości stosowania praktyki oraz ogólnopolskiego zakresu
działania ubezpieczyciela. Wymierzona kara stanowi zaledwie 0,06% przychodu
powoda z 2009 r. W ocenie Sądu Okręgowego, kara w wymiarze 727.181,00 zł
spełni swoją funkcję prewencyjną, gdyż stanowi wyraźne ostrzeżenie na przyszłość
dla powoda i innych podmiotów, zapobiegające powtarzaniu nagannych zachowań.
Spełniona jest także funkcja represyjna kary, gdyż stanowi odczuwalną dla
6
przedsiębiorcy dolegliwość, nie niosąc ze sobą jednocześnie ryzyka
wyeliminowania go z obrotu gospodarczego.
Sąd Apelacyjny oddalił apelację powoda wyrokiem z 9 października 2013 r.
Odnosząc się do zarzutów dotyczących pojęcia konsumenta Sąd drugiej
instancji wskazał, że zgodnie z art. 4 pkt 12 uokik w zw. z art. 221
k.c., o uznaniu
osoby fizycznej za konsumenta decydują relacje prawne nawiązywane z
określonym podmiotem. W tych przypadkach, w których ubezpieczony może być
jednocześnie ubezpieczającym, zakwestionowane w postępowaniu postanowienia
wzorców umownych mogą dotyczyć również konsumenta w rozumieniu art. 221
k.c.
Zdaniem Sądu drugiej instancji ochrona przewidziana w art. 24 uokik rozciąga się
także na ubezpieczonego, który nie jest ubezpieczającym. Definicja konsumenta
określona w art. 221
k.c. nie wymaga, aby osoba fizyczna zawarła umowę.
Wystarczające jest, aby osoba fizyczna dokonała czynności prawnej nie związanej
bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową. Ubezpieczony jest
osobą trzecią, na której rzecz zawarto umowę ubezpieczenia majątkowego oraz
osobą, której życia i zdrowia dotyczy ubezpieczenie. Gdy ubezpieczony nie jest
jednocześnie ubezpieczającym umowa ubezpieczenia zawarta zostaje na cudzy
rachunek. Nie oznacza to jednak, że ubezpieczony nie jest traktowany jako
podmiot dokonujący z ubezpieczycielem czynności prawnej. Osoba trzecia, na
rachunek której zawiera się umowę ubezpieczenia nie jest wprawdzie stroną tej
umowy, ale staje się podmiotem stosunku ubezpieczenia, który ta umowa kreuje.
Świadczą o tym m. in. przepisy regulujące stosunek ubezpieczenia, które nakładają
na ubezpieczonego konkretne obowiązki i przyznają mu uprawnienia niezależnie
od tego, czy jest on jednocześnie ubezpieczającym, np. art. 818 k.c., art. 826 § 5
k.c., art. 827 § 4 k.c. W ramach stosunku ubezpieczenia, ubezpieczony jako osoba
trzecia może dokonywać dalszych czynności prawnych, np. złożyć oświadczenie
woli o zrzeczeniu się roszczenia, o potrąceniu, zawrzeć ugodę co do wypłaty
świadczenia ubezpieczeniowego, a także samodzielnie wystąpić na drogę sądową
o ochronę roszczeń wynikających ze stosunku ubezpieczenia. Wskazywany przez
skarżącego art. 808 § 5 k.c., wbrew intencjom strony powodowej potwierdza tę
tezę. Rozszerzając bowiem na ubezpieczonego (w zakresie jego uprawnień)
7
ochronę wynikającą z art. 3851
- art. 3853
k.c., ustawodawca obejmuje go ochroną
konsumencką.
Zakwestionowane przez Prezesa Urzędu postanowienia wzorców umów
wprost dotyczą uprawnień ubezpieczonego, gdyż regulują kwestie terminu wypłaty
świadczeń należnych ubezpieczonemu oraz możliwości dokonania potrącenia
zaległej składki ubezpieczeniowej z wypłaconej kwoty ubezpieczonemu. Dlatego
nie ulega wątpliwości, że osoba trzecia jako ubezpieczony korzysta z ochrony
przewidzianej w art. 24 uokik, co najmniej w zakresie tych zapisów umowy
ubezpieczenia, która dotyczy jego praw. Uchwała Sądu Najwyższego z 17
listopada 2011 r., III CZP 5/11 dotyczyła roszczeń osoby trzeciej przysługujących
jej w związku z popełnieniem czynu niedozwolonego wobec ubezpieczonego od
odpowiedzialności cywilnej sprawcy. Taka osoba trzecia istotnie nie dokonuje
czynności prawnej ani ze sprawcą czynu niedozwolonego ani z ubezpieczycielem
w ramach własnego stosunku ubezpieczenia, gdyż nie na jej rachunek zawarta
była ta umowa, a podstawą odpowiedzialności nie jest umowa ubezpieczenia tylko
przepisy o czynach niedozwolonych.
Sąd Apelacyjny w Warszawie nie uwzględnił także zarzutów dotyczących
art. 24 uokik, podzielając ocenę Sądu Okręgowego, tak co do bezprawności
powyższych postanowień, jak i co do tego, że ich stosowanie godzi w zbiorowe
interesy konsumentów. Przepis art. 817 § 1 k.c. wyraźnie wskazuje od jakiego
momentu biegnie termin do wypłaty świadczenia ubezpieczeniowego i nie
uzależnia tego momentu od złożenia wymaganej w umowie dokumentacji, ale
wyłącznie od zawiadomienia o wypadku. Wprowadzenie uznaniowości ze strony
ubezpieczyciela, co do spełnienia warunków wypłaty świadczenia narusza
zbiorowe interesy konsumentów, podobnie jak stosowanie w ogólnych warunkach
ubezpieczenia klauzul nieważnych. Skoro bowiem ustawodawca uznał pewne
regulacje za bezwzględnie obowiązujące wobec wszystkich uprawnionych, to
świadome wprowadzanie do obrotu z konsumentami postanowień sprzecznych z
tymi regulacjami rażąco narusza interesy konsumentów, którzy swoich praw (np. co
do odsetek za opóźnienie w spełnieniu świadczenia ubezpieczeniowego) muszą
dochodzić na drodze sądowej. Okoliczność, że skarżący do tej pory wypłacał
świadczenia ubezpieczeniowe w terminach ustawowych nie ma znaczenia dla
8
rozstrzygnięcia sprawy. Pomijając już fakt, że samo narzucanie w obrocie z
konsumentami postanowień sprzecznych z bezwzględnie obowiązującymi
przepisami prawa nosi znamiona czynu przewidzianego w art. 24 uokik, to nie
wiadomo czy dotychczasowe zachowywanie przez powoda terminu wskazanego w
art. 817 § 1 k.c. jest zasługą ubezpieczyciela przestrzegającego prawa czy też
ubezpieczonych, którzy składali niezwłocznie wymaganą w umowie dokumentację.
Powód nie wykazał również, aby którekolwiek z zakwestionowanych postanowień
zostało zamieszczone w ogólnych warunkach ubezpieczenia przez pomyłkę.
Sąd drugiej instancji ocenił podobnie stosowanie przez powoda
postanowienia pozwalającego na dokonanie przez ubezpieczyciela potrącenia z
wypłacanego świadczenia zaległej składki bez uszczegółowienia, że dotyczy to
jedynie ubezpieczonego będącego ubezpieczającym. Zgodnie z art. 808 § 2 k.c.
zdanie pierwsze, roszczenie o zapłatę składki przysługuje ubezpieczycielowi
wyłącznie przeciwko ubezpieczającemu, co oznacza, że nie obejmuje ono co do
zasady wierzytelności wzajemnej podlegającej potrąceniu na ogólnych zasadach
wyrażonych w art. 498 k.c. Ubezpieczony bowiem nie musi być jednocześnie
ubezpieczającym, a zatem i dłużnikiem ubezpieczyciela z tytułu składki.
Oddalając zarzut naruszenia art. 106 ustęp 1 pkt. 4 w związku z art. 111
uokik Sąd drugiej instancji stwierdził, że jego uzasadnienie jest ogólnikowe i nie
powołuje żadnych konkretnych argumentów.
Powód zaskarżył wyrok Sądu Apelacyjnego skargą kasacyjną w całości.
Zaskarżonemu wyrokowi zarzucił naruszenie art. 24 ust. 1 i 2 uokik; art. 221
k.c. w
zw. z art. 4 pkt 12 i art. 24 ust. 1 i 2 uokik oraz art. 808 § 5 k.c.; art. 106 ust. 1 pkt 4
w zw. z art. 111 uokik. Powód wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku oraz
poprzedzającego go wyroku Sądu pierwszej instancji a także decyzji Prezesa
Urzędu, ewentualnie zmianę decyzji Prezesa Urzędu przez odstąpienie od
wymierzenia kary lub jej obniżenie do kwoty 50.000 zł, ewentualnie o uchylenie
wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Prezes Urzędu w odpowiedzi na skargę kasacyjną powoda wniósł o jej
oddalenie i zasądzenie kosztów postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
9
Podstawowym problemem prawnym, który wymaga rozstrzygnięcia w
niniejszej sprawie jest wykładnia pojęcia konsumenta z art. 221
k.c. na użytek
zastosowania art. 4 pkt 12 w związku z art. 24 ust. 1 uokik do praktyk
przedsiębiorców w zakresie umów ubezpieczenia grupowego na cudzy rachunek.
Na wstępie należy stwierdzić, że w niniejszej sprawie zakwestionowano
zgodność z prawem postanowień zawartych w OWU 13-tu produktów
ubezpieczeniowych oferowanych przez powoda. Sąd Apelacyjny zbiorczo odniósł
się do naruszenia interesów konsumenta w rozumieniu art. 221
k.c. przez
postanowienia zawarte we wszystkich wymienionych w decyzji Prezesa Urzędu
wzorcach ogólnych warunków ubezpieczenia. Sąd Apelacyjny nie rozważał, czy w
odniesieniu do danego wzorca ubezpieczony lub uposażony ma status
konsumenta, a zatem czy sprzeczne z prawem postanowienie OWU naruszało
interesy konsumenta w rozumieniu art. 221
k.c., czy też osoby fizycznej nie mającej
takiego statusu.
Nie ulega wątpliwości, że spośród wspomnianych 13-tu OWU, tylko siedem
OWU powód stosował bezpośrednio w obrocie z udziałem konsumentów. Warunki
te przewidywały wprost, że ubezpieczającym mogła być osoba fizyczna. Osoba
taka, zawierając na podstawie OWU umowę ubezpieczenia z powodem, dokonuje
z nim czynności prawnej. Z tego powodu jest konsumentem w rozumieniu art. 221
k.c., jeżeli czynność ta nie jest związana z prowadzeniem przez osobę fizyczną
działalności gospodarczej. Powód nie może zatem skutecznie kwestionować
kompetencji Prezesa Urzędu do wydania w niniejszej sprawie decyzji na podstawie
art. 24 uokik w odniesieniu do postanowień zawartych w tych OWU.
W odniesieniu do wspomnianych 7-miu OWU powód nie może
kwestionować kompetencji Prezesa Urzędu do przypisania mu praktyki
naruszającej zbiorowe interesy konsumentów polegającej na stosowaniu
sprzecznych z k.c. postanowień OWU odnoszących się do uposażonego
(uprawnionego w nomenklaturze powoda). Sąd Najwyższy podziela w tym zakresie
stanowisko piśmiennictwa, zgodnie z którym uposażony nie jest konsumentem w
rozumieniu art. 221
k.c., skoro nie dokonuje z ubezpieczycielem (powodem)
czynności prawnej. Sąd Najwyższy uznaje jednak, że Prezes Urzędu, interweniując
10
na podstawie art. 24 uokik w odniesieniu do postanowienia OWU dotyczącego
uposażonego, nie występuje w celu ochrony interesów osób uposażonych.
Kwestionując na podstawie art. 24 uokik takie postanowienia, jak w niniejszej
sprawie, Prezes Urzędu chroni zbiorowe interesy ubezpieczających – osób
fizycznych. Ubezpieczający jest zainteresowany, wskazując inną osobę jako
uposażonego, by osoba uposażona otrzymała jak najszybciej i w pełnej wysokości
świadczenia wynikające z umowy ubezpieczenia w przypadku ziszczenia się
ryzyka ubezpieczeniowego. To w celu realizacji tego zamierzenia ubezpieczający
zawiera umowę ubezpieczenia, w której uposażonym jest inna osoba fizyczna.
Dlatego postanowienia OWU rzutujące na realizację świadczeń przysługujących
uposażonemu na podstawie umowy zawartej przez ubezpieczającego konsumenta
godzą w interesy tej grupy konsumentów, którymi są osoby fizyczne występujące w
roli ubezpieczających. To z kolei umożliwia zastosowanie art. 24 uokik.
Przypomnieć należy, że art. 24 uokik uznaje za zakazaną praktykę zachowanie,
które narusza zbiorowe interesy osób fizycznych dokonujących czynności
prawnych z przedsiębiorcą (nie związanych z działalnością gospodarczą
prowadzoną ewentualnie przez niektóre osoby fizyczne). Nie jest konieczne, by
przedsiębiorca dopuścił się bezprawnego zachowania wprost w odniesieniu do
konsumentów w rozumieniu art. 4 pkt 12 uokik w zw. z art. 221
k.c. Wystarczające
jest, że bezprawne zachowanie przedsiębiorcy podejmowane jest w obrocie
konsumenckim. Nie ma znaczenia, że konkretne kwestionowane postanowienie
umowne nie dotyczy uprawnień konsumenta, lecz innych podmiotów stosunku
ubezpieczenia, takich jak uposażony, o ile oczywiście postanowienia takie godzi w
interesy ubezpieczającego-konsumenta.
Do rozstrzygnięcia pozostaje, czy Sąd Apelacyjny prawidłowo uznał, że
Prezes Urzędu mógł zastosować art. 24 uokik do oceny zachowania powoda w
odniesieniu do pozostałych 6-ciu OWU. Z ich treści wynikało, że ubezpieczającymi
nie były osoby fizyczne. Osoby fizyczne miały jedynie status ubezpieczonego.
Argumentacja skargi kasacyjnej powoda zmierza do przyjęcia takiej definicji pojęcia
„konsument”, zgodnie z którą jest nim wyłącznie ubezpieczający będący osobą
fizyczną, zawierający umowę ubezpieczenia z ubezpieczycielem. W tym ujęciu
konsumentem nie jest ubezpieczony.
11
Odnosząc się do powyższej argumentacji Sąd Najwyższy miał na względzie,
że zgodnie z jednolitym poglądem doktryny ubezpieczeń gospodarczych, w
umowach ubezpieczenia na cudzy rachunek konsumentem może być tylko
kontrahent ubezpieczyciela, a nie ubezpieczona osoba fizyczna. Sąd Najwyższy
nie podzielił pojawiającej się w piśmiennictwie słusznościowej argumentacji,
zgodnie z którą pojęcie konsumenta w umowie ubezpieczenia powinno być
interpretowane szeroko i obejmować także osoby ubezpieczone, uposażone oraz
pokrzywdzonego, jako ekonomicznych beneficjentów umów ubezpieczeniowych.
Sąd Najwyższy nie znalazł podstaw do uwzględnienia argumentacji odwołującej się
do prounijnej wykładni pojęcia konsumenta we wszystkich sprawach
ubezpieczeniowych. Niniejsza sprawa nie jest objęta zakresem normowania prawa
unijnego w odniesieniu do pojęcia konsumenta. Niewłaściwe jest kreowanie
obowiązku sięgania do instrumentarium prounijnej wykładni tam, gdzie prawo
unijne nie reguluje zagadnień objętych podstawami skargi kasacyjnej. Nie wyklucza
to odwołania się do obowiązków wynikających z zasady efektywności prawa
unijnego w tych sprawach, w których zakres pojęcia konsumenta z konkretnej
dyrektywy będzie szerszy, niż wynikający z literalnej wykładni definicji konsumenta
z art. 221
k.c.
Mimo poczynionych powyżej zastrzeżeń, kierując się dyrektywą wynikającą
z art. 76 Konstytucji RP, Sąd Najwyższy w obecnym składzie uznaje, że
ubezpieczony będący osobą fizyczną w umowach ubezpieczenia, do których
stosowane były OWU objęte zakresem decyzji Prezesa Urzędu wydanej w
niniejszej sprawie, jest konsumentem w rozumieniu art. 221
k.c. Ubezpieczony, o
którym mowa w tych OWU powoda, dokonuje bowiem jednostronnej czynności
prawnej z przedsiębiorcą. Zgodnie z art. 829 § 2 k.c. „w umowie ubezpieczenia na
życie zawartej na cudzy rachunek, odpowiedzialność ubezpieczyciela rozpoczyna
się nie wcześniej niż następnego dnia po tym, gdy ubezpieczony oświadczył
stronie wskazanej w umowie, że chce skorzystać z zastrzeżenia na jego rzecz
ochrony ubezpieczeniowej. Oświadczenie powinno obejmować także wysokość
sumy ubezpieczenia. Zmiana umowy na niekorzyść ubezpieczonego lub osoby
uprawnionej do otrzymania sumy ubezpieczenia w razie śmierci ubezpieczonego
wymaga zgody tego ubezpieczonego”. Oświadczenie, o którym mowa w
12
przywołanym przepisie jest oświadczeniem woli. Jest ono kierowane wprost do
powoda w myśl prawie wszystkich OWU objętych niniejszą sprawą. Dopiero w
wyniku złożenia takiego oświadczenia woli ubezpieczony zostaje objęty ochroną
ubezpieczeniową przewidzianą w umowach ubezpieczenia zawieranych przez
powoda z innymi podmiotami jako ubezpieczającymi. Z art. 829 § 2 k.c. wynika
jednoznacznie, że samo wskazanie ubezpieczonego przez ubezpieczającego nie
będącego osobą fizyczną nie jest wystarczające do tego, by ubezpieczony został
objęty umową ubezpieczenia, której dotyczą OWU zakwestionowane przez
Prezesa Urzędu w niniejszej sprawie. Konieczne jest wyrażenie stosownej woli
przez ubezpieczonego. Dopiero złożenie oświadczenia woli, o którym mowa w
art. 829 § 2 k.c., rodzi po stronie powoda i ubezpieczonego obowiązki i prawa
określone w umowie zawartej przez powoda z ubezpieczającym. W myśl art. 221
k.c. dla uzyskania statusu konsumenta wystarczające jest dokonanie jednostronnej
czynności prawnej, za którą to czynność Sąd Najwyższy w obecnym składzie
uznaje złożenie oświadczenia woli, o którym mowa w art. 829 § 2 k.c.
W myśl trzech OWU stosowanych przez powoda w umowach ubezpieczenia
obejmujących użytkowników kart kredytowych oświadczenie woli z art. 829 § 2 k.c.,
nie jest składane powodowi, lecz bankowi będącemu stroną umowy ubezpieczenia.
Zdaniem Sądu Najwyższego nie wpływa to jednak na możliwość stosowania art. 24
uokik. To oświadczenie woli jest składane w ramach stosunku prawnego umowy
ubezpieczenia na życie na cudzy rachunek, której stroną jest powód, określający w
OWU zakres ochrony ubezpieczeniowej i zapewniający tę ochronę. Pojęcie
konsumenta w umowach ubezpieczenia na życie na cudzy rachunek nie powinno
zależeć od tego, której stronie umowy ubezpieczenia konsument złoży wymagane
na mocy art. 829 § 2 k.c. oświadczenie woli, tym bardziej że przepis ten nie
wymaga złożenia tego oświadczenia ubezpieczycielowi.
Z powyższego wynika, że Sąd Apelacyjny prawidłowo zastosował art. 24
ust. 1 i 2 w zw. z art. 4 pkt 12 uokik i art. 221
k.c.
Skarga kasacyjna powoda okazała się jednak zasadna w zakresie
dotyczącym wysokości kary pieniężnej. Decyzja wydana w niniejszej sprawie jest
efektem ogólnopolskiej abstrakcyjnej kontroli ogólnych warunków ubezpieczeń
stosowanych przez różnych ubezpieczycieli. Takie działania organu ochrony
13
konsumentów służą swoistemu, bardzo pożytecznemu, porządkowaniu faktycznych
zasad funkcjonowania poszczególnych rynków. Jednakże nie każdy przypadek
stwierdzenia nieprawidłowości w wyniku takiej kontroli uzasadnia korzystanie przez
organ z kompetencji przewidzianej w art. 106 ust. 1 pkt 4 uokik. W orzecznictwie
Sądu Najwyższego rozstrzygnięto już, że w ramach zarzutu naruszenia art. 106
ust. 1 uokik nie podlega kognicji Sądu Najwyższego samo skorzystanie przez
Prezesa Urzędu z uznaniowej kompetencji do nałożenia na przedsiębiorcę kary
pieniężnej (postanowienie Sądu Najwyższego z 21 czerwca 2013 r., III SK 56/13).
Dlatego zarzut naruszenia art. 106 ust. 1 pkt 4 w zw. z art. 111 uokik pozwala
jedynie na odniesienie się przez Sąd Najwyższy do zastosowanych w sprawie
kryteriów wymiaru kary pieniężnej. Jak przyjęto w uzasadnieniu wyroku Sądu
Najwyższego z 15 maja 2014 r., III SK 54/13 w postępowaniu kasacyjnym nie
kontroluje się wysokości kary pieniężnej, lecz prawidłowość zastosowania przez
Sąd drugiej instancji ustawowych lub orzeczniczych zasad ustalania jej wysokości.
Najobszerniej zaś do stosowania tych zasad w sprawach praktyk naruszających
zbiorowe interesy konsumentów Sąd Najwyższy odniósł w wyroku z 4 marca
2014 r., III SK 34/13. Rozstrzygając w sprawie z odwołania od decyzji Prezesa
Urzędu, w którym to odwołaniu przedsiębiorca skarży wymiar nałożonej kary, Sąd
powinien przede wszystkim odnieść się do przesłanek przedstawionych w
uzasadnieniu zaskarżonej decyzji oraz powołanych w odwołaniu okoliczności,
rzutujących według przedsiębiorcy na ocenę prawidłowości wysokości wymierzonej
kary. Jeżeli weryfikacja zastosowanych przez organ oraz powołanych przez
przedsiębiorcę przesłanek i okoliczności prowadzi Sąd do konkluzji, że przesłanki
te i okoliczności zastosowano prawidłowo, należy dokonać oceny nałożonej kary z
punktu widzenia jej funkcji. Praktyka Sądu Najwyższego dopuszcza przy tym
utrzymywanie nawet wysokich kar pieniężnych, o ile stanowisko Sądu niższej
instancji będzie w tym zakresie przekonująco umotywowane.
Uzasadnienie wyroku Sądu drugiej instancji w tym zakresie nie nawiązuje do
wspomnianych przesłanek wysokości wymiaru kary. Okoliczność, że kara nałożona
przez Prezesa Urzędu lokuje się w dolnych granicach maksimum przewidzianego
w art. 106 ust. 1 uokik, nie wystarcza do uznania takiej kary za wymierzoną
prawidłowo, z uwzględnieniem stosowanych przesłanek ustawowych i
14
orzeczniczych oraz funkcji kar pieniężnych. Rozpoznanie odwołania o decyzji
organu, a następnie apelacji w części dotyczącej zarzutów obejmujących karę
pieniężną, polega na dokonaniu przez Sąd drugiej instancji autonomicznej oceny
nie tylko tego, czy kara ta spełnia swoje funkcje ale także, czy znajduje oparcie we
wskazanej przez Prezesa Urzędu argumentacji oraz okolicznościach faktycznych
sprawy oraz czy jest proporcjonalna do wagi stwierdzonego naruszenia. Dla
dokonania tej ostatniej oceny istotne znaczenie ma skala korzyści, jaką odniósł
bądź mógł odnieść naruszyciel oraz uszczerbek (choćby potencjalny)
konsumentów (wyroki Sądu Najwyższego z 21 kwietnia 2011 r., III SK 45/10 oraz,
odpowiednio, z 15 maja 2014 r., III SK 44/13 i z 19 sierpnia 2009 r., III SK 5/09).
Przypomnieć należy, że wymierzając karę pieniężną Prezes Urzędu
uwzględnił istotę praktyki (opracowanie i używanie OWU), etap naruszenia
zbiorowych interesów konsumentów (zawieranie umowy), świadomość
bezprawności zachowania i winę powoda (którą Prezes Urzędu wywiódł z „istnienia
stosownych regulacji prawnych”), długotrwały charakter praktyki („co najmniej rok”),
posługiwanie się OWU zawierającymi zakwestionowane postanowienia mimo
zarzutów Prezesa Urzędu, ogólnopolski charakter działania powoda. W odwołaniu
w zakresie dotyczącym kary pieniężnej powód podnosił, że nie stosował w praktyce
kwestionowanych postanowień OWU, jest liderem branży w zakresie szybkości
wypłacania świadczeń (statystki za I połowę 2009 r. znane były organowi, zaś
statystyki za II połowę 2009 r. dołączono do odwołania), zmienił zakwestionowane
postanowienia w nowych OWU jeszcze przed wszczęciem postępowania, podjął 22
czerwca 2010 r. (a zatem po wydaniu decyzji) uchwałę w celu dostosowania
postanowień OWU do uwag Prezesa Urzędu. Prawidłowość i adekwatność
argumentacji Prezesa Urzędu i powoda powinna zostać poddana ocenie przez Sąd
drugiej instancji i znaleźć odzwierciedlenie w uzasadnieniu wyroku (por. wyrok
Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 5 lutego 2013 r., VI ACa 1021/12), z
zastrzeżeniem że zmiana treści „nowych” OWU nie ma znaczenia dla oceny
zachowania powoda w odniesieniu do OWU objętych niniejszym postępowaniem.
Niezależnie od powyższego, przy ocenie prawidłowości wysokości nałożonej
kary, pominięto na etapie oceny skutków praktyki skalę bezprawnej działalności
powoda, rozumianą jako liczba umów ubezpieczenia zawartych przy użyciu OWU
15
zawierających zakwestionowane postanowienia. Czynnik ten ma istotne znaczenie
przy ocenie dolegliwości nałożonej kary z punktu widzenia udziału przychodów z
tego rodzaju umów w przychodach ogółem powoda oraz potencjalnych korzyści,
jakie mógłby odnieść ze stosowania tych postanowień. Odpowiednio należy także
uwzględnić okoliczność, że istota zarzucanej powodowi praktyki polegała na
posługiwaniu się OWU zawierającymi określone postanowienia. Co prawda krąg
potencjalnych konsumentów, których interesy mogłyby zostać naruszone przez
zakwestionowane postanowienia, jest nieograniczony, jednakże faktycznie
postanowienie te mogły szkodzić wyłącznie osobom, które objęte były ochroną
ubezpieczeniową wynikającą z umów zawieranych przy użyciu OWU
wymienionych w decyzji Prezesa Urzędu. Odróżnia to istotę praktyki powoda i
zakres naruszenia zbiorowych interesów konsumentów od praktyk marketingowych
(a zwłaszcza reklamy), których krąg oddziaływania jest znacznie szerszy, nawet
przy ograniczonej geograficznie skali działalności przedsiębiorcy. Należy także
zwrócić uwagę na tę okoliczność, którą podnosił w odwołaniu i apelacji powód, że
w praktyce nie stosował zakwestionowanych postanowień. Nie ma ona znaczenia
na etapie kwalifikowania zachowania powoda jako praktyki naruszającej zbiorowe
interesy konsumentów, ale ma ona dość istotne znaczenie przy ocenie wysokości
nałożonej kary. Podobnie jest w przypadku argumentacji powoda odnoszącej się
do rzeczywistych terminów realizacji wniosków o wypłatę świadczeń
przewidzianych w umowach ubezpieczenia. Dane te obrazują faktyczną
„szkodliwość” dla interesów konsumentów zarzuconego powodowi bezprawnego
zachowania.
Mając powyższe na względzie, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji.