Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 13 sierpnia 2013r.

Sąd Apelacyjny w Białymstoku, III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

Przewodniczący: SSA Dorota Elżbieta Zarzecka (spr.)

Sędziowie: SA Bożena Szponar - Jarocka

SO del. Bohdan Bieniek

Protokolant: Agnieszka Charkiewicz

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 13 sierpnia 2013 r. w B.

sprawy z odwołania J. Z.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddział w B.

o wypłatę renty socjalnej

na skutek apelacji wnioskodawczyni J. Z.

od wyroku Sądu Okręgowego w Łomży III Wydziału Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 19 maja 2010 r. sygn. akt III U 226/10

I.  zmienia zaskarżony wyrok i poprzedzającą go decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział w B. z dnia 3 marca 2010 r. i wznawia J. Z. prawo do wypłaty renty socjalnej poczynając od dnia 1 marca 2010 r.

II.  ustala, iż organ rentowy nie ponosi odpowiedzialności za nieustalenie ostatniej okoliczności niezbędnej do przyznania świadczenia.

UZASADNIENIE

Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w B. decyzją z dnia 3 marca 2010r., na podstawie przepisów ustawy z dnia 27 czerwca 2003r. o rencie socjalnej (Dz.U.2003.135.1268), wstrzymał J. Z. wypłatę renty socjalnej od dnia 1 marca 2010r. z uwagi na to, że nie przebywała ona na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej. We wrześniu 2008r. wyjechała bowiem na studia do W. B., których przewidywany termin ukończenia przypadał na dzień 31 maja 2012r.

W odwołaniu od tej decyzji wnioskodawczyni podniosła, że pomimo studiów w W. B. była stale zameldowana w Ł.. Powołała się także na obowiązującą w Unii Europejskiej zasadę swobodnego przemieszczania się.

Sąd Okręgowy w Łomży wyrokiem z dnia 19 maja 2010r. oddalił odwołanie. Ten Sąd stwierdził, że wynikającym z art. 2 w/w ustawy warunkiem otrzymania prawa do renty socjalnej jest zamieszkiwanie i przebywanie na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej. W ocenie Sądu Okręgowego miejscem pobytu jest takie miejsce, gdzie dana osoba realizuje swoje podstawowe funkcje życiowe, to znaczy mieszka, nocuje, spożywa posiłki, wypoczywa, przechowuje rzeczy niezbędne do codziennego funkcjonowania, przyjmuje i nadaje korespondencję. Takim miejscem zamieszkania wnioskodawczyni, w okresie pobierania nauki w Z. K., było G.. Wnioskodawczyni przebywała i zamieszkiwała zatem w Wielkiej Brytanii, a nie na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej, jak wymaga tego art. 2 ust. 1 ustawy. Oceniając zgodność tego przepisu z prawem unijnym Sąd Okręgowy wskazał, że do renty socjalnej stosuje się rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) Nr 883/2004 z dnia 29 kwietnia 2004r. w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (Dz. Urz. UE L 200 z 7 czerwca 2004r.). Renta socjalna jest świadczeniem nieskładkowym, objętym zakresem zastosowania art. 70 rozporządzenia 883/2004, co dodatkowo potwierdza załącznik nr X do przedmiotowego rozporządzenia, w którym wprost wymieniono to świadczenie. Zgodnie zaś z art. 70 ust. 4 rozporządzenia 883/2004 świadczenia takie jak renta socjalna udzielane są wyłącznie w państwie Członkowskim, w którym zainteresowany ma miejsce zamieszkania oraz zgodnie z jego ustawodawstwem. W konsekwencji zmiana miejsca zamieszkania przez wnioskodawczynię i zamieszkiwanie poza Polską pozbawiały ją renty socjalnej.

Wnioskodawczyni zaskarżyła powyższy wyrok apelacją, zarzucając: 1) nieprawidłowe zastosowanie definicji „miejsca zamieszkania" z art. 25 k.c.; 2) nieprawidłową interpretację art. 2 ustawy o rencie socjalnej w zakresie nabycia prawa do renty socjalnej oraz brak przesłanek do utraty tego prawa z tytułu podjęcia studiów dziennych na terytorium Unii Europejskiej; 3) naruszenie zasady swobodnego przemieszczania się obywateli Unii Europejskiej oraz naruszenie zasady pierwszeństwa prawa unijnego. Wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku i wznowienie wypłaty renty socjalnej.

Sąd Apelacyjny w Białymstoku wyrokiem z dnia 22 września 2010r. zmienił zaskarżony wyrok Sądu Okręgowego i poprzedzającą go decyzję organu rentowego w ten sposób, że wznowił wnioskodawczyni wypłatę renty socjalnej od dnia 1 marca 2010r.

Sąd Apelacyjny wskazał, że w myśl art. 25 k.c. miejscem zamieszkania osoby fizycznej jest miejscowość, w której osoba ta przebywa z zamiarem stałego pobytu. Do uznania określonego miejsca za miejsce zamieszkania konieczne jest więc łączne spełnienie przesłanek: przebywania w sensie fizycznym w określonej miejscowości ( corpus) oraz woli (zamiaru) stałego pobytu w tym miejscu ( animus). W rozpoznawanej sprawie wnioskodawczyni wprawdzie fizycznie przebywała na terytorium Wielkiej Brytanii ( corpus), jednakże miała wolę powrotu do kraju, z którym wiązała przyszłość ( animus). Z tych względów Sąd Apelacyjny uznał, że pomimo, że wnioskodawczyni podjęła studia za granicą, to miała miejsce zamieszkania na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej. Spędzała bowiem w Polsce święta, wakacje, spotykała się z rodziną, miała majątek, lokowała oszczędności i z Polską wiązała przyszłość życiową. Natomiast pobyt wnioskodawczyni na terytorium Rzeczpospolitej miał charakter przerywany, co było spowodowane jej wyjazdami na studia.

Dodatkowo Sąd Apelacyjny uznał, że wznowienie wnioskodawczyni wypłaty świadczenia miało oparcie w art. 18 ust. 1 TWE (obecnie art. 21 ust. 1 (...)), zgodnie z którym każdy obywatel Unii ma prawo do swobodnego przemieszczania się i przebywania na terytorium państw członkowskich, z zastrzeżeniem ograniczeń i warunków ustanowionych w Traktacie i środków przyjętych w celu jego wykonania. Stosownie zaś do wykładni tego przepisu, przyjętej w wyroku Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z dnia 22 maja 2008r. w sprawie C-499/06 N. (Zb. Orz. 2008, s. I- (...)), należało go interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie ustawodawstwu państwa członkowskiego, które odmawia w sposób generalny i w każdych okolicznościach wypłaty swym obywatelom pewnych świadczeń (w tej sprawie świadczenia przyznawanego cywilnym ofiarom wojny lub represji) tylko z tego powodu, że nie mają oni przez cały okres wypłaty tego świadczenia miejsca zamieszkania na terytorium tego państwa, lecz na terytorium innego państwa członkowskiego. Sąd Apelacyjny dostrzegł, że w regulacji traktatowej jest mowa o pobycie, nie zaś o miejscu zamieszkania. W przypadku zaś wnioskodawczyni nie ulegało wątpliwości, że miała miejsca zamieszkania w Polsce, a jedynie czasowo przebywa na terytorium W. B. Stąd Sąd uznał, że czasowy pobyt wnioskodawczyni w G. nie pozbawiał jej prawa do renty socjalnej.

Sąd Apelacyjny wskazał również, że analizowane przez Sąd pierwszej instancji - rozporządzenie 883/2004 weszło w życie 1 maja 2010r., tj. po dacie wydania decyzji z dnia 3 marca 2010r., zaskarżonej w niniejszej sprawie. Stąd też zgodność tej decyzji z normami prawa europejskiego należało ewentualnie rozstrzygać w oparciu o przepisy rozporządzenia Rady (EWG) 1408/71 z dnia 14 czerwca 1971r., dotyczącego stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych, osób pracujących na własny rachunek oraz do członków ich rodzin przemieszczających się w granicach Wspólnoty (Dz. Urz. WE L 149 z dnia 5 lipca 1971 r.) oraz rozporządzenia Rady (EWG) 574/72 z dnia 21 marca 1972r., ustalającego sposób stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych, osób pracujących na własny rachunek oraz do członków ich rodzin przemieszczających się w granicach Wspólnoty (Dz. Urz. WE L 74 z dnia 27 marca 1972 r.). W ocenie Sądu Apelacyjnego, wobec tego, że renta socjalna przyznawana na podstawie przepisów ustawy nie została wymieniona w załączniku lla do rozporządzenia 1408/71, przepisy tego rozporządzenia nie były stosowane w niniejszej sprawie.

Organ rentowy zaskarżył wyrok Sądu Apelacyjnego skargą kasacyjną. Zaskarżonemu orzeczeniu zarzucił naruszenie art. 2 pkt 1 ustawy o rencie socjalnej, przez jego błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że wnioskodawczyni spełniła warunki do przyznania (wznowienia) jej renty socjalnej w sytuacji, gdy od 15 września 2008r. podjęła naukę w G. C. U. w S., a w Polsce przebywa jedynie w okresie świąt i wakacji; oraz art. 386 § 1 k.p.c., przez uwzględnienie apelacji wnioskodawczyni, pomimo zaistnienia podstaw do jej oddalenia w świetle całokształtu zebranego w sprawie materiału dowodowego. Wskazując na powyższe podstawy organ rentowy wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i oddalenie apelacji wnioskodawczyni; ewentualnie - o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi drugiej instancji.

Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia 20 września 2011r., sygn. akt I UK 59/11, uchylił wyrok Sądu Apelacyjnego i sprawę przekazał temu Sądowi do ponownego rozpoznania.

Sąd Najwyższy wskazał, że renta socjalna, o której mowa w art. 2 ustawy o rencie socjalnej, ma charakter świadczenia zabezpieczającego, którego celem jest kompensowanie braku możliwości nabycia uprawnień do świadczeń z systemu ubezpieczenia społecznego ze względu na to, że całkowita niezdolność do pracy powstała przed wejściem na rynek pracy. W niniejszej sprawie nie ulegało wątpliwości, że wnioskodawczyni ma obywatelstwo polskie. Sporne natomiast było, jakie skutki dla przyznanego jej prawa do renty socjalnej miał fakt podjęcia nauki na uczelni w innym państwie członkowskim, połączonej z pobytem na jego terytorium. Po czym Sąd Najwyższy stwierdził, że całokształt zachowania wnioskodawczyni uzasadniał konkluzję, że wyrażała ona zamiar stałego przebywania na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej, zaś przerwa w faktycznym pobycie w miejscu zamieszkania, spowodowana podjęciem nauki w innym państwie, nie jest tożsama ze zmianą miejsca zamieszkania, gdyż ma charakter czasowy. Trafność powyższego założenia interpretacyjnego Sądu Apelacyjnego nie rozstrzygała jednak o prawidłowości wydanego w niniejszej sprawie orzeczenia, gdyż trzecim podstawowym warunkiem, jaki musiał być spełniony, aby dana osoba mogła ubiegać się o rentę socjalną i aby prawo to przysługiwało jej nieprzerwanie przez cały okres, na jaki świadczenie to zostało przyznane, jest „przebywanie na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej". O ile zatem w niniejszej sprawie można było przyjąć, że wnioskodawczyni miała miejsce zamieszkania w Polsce, o tyle nieuprawniona była konstatacja, że wnioskodawczyni spełniła wymóg przebywania na terytorium państwa polskiego.

W ocenie Sądu Najwyższego prawa gwarantowane przez art. 21 ust. 1 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej nie mają bezwzględnego charakteru, gdyż przepis ten odsyła w zakresie szczegółowych zasad korzystania z prawa do swobodnego przemieszczania się i przebywania na terytorium Państw Członkowskich do innych postanowień Traktatu oraz do wydanych na jego podstawie aktów prawa pochodnego. Załącznik lla wyliczał specjalne świadczenia nieskładkowe, w rozumieniu art. 10a w zw. z art. 4 ust. 2a w/w wspólnotowego rozporządzenia 1408/71. W przypadku świadczeń takich jak renta socjalna, rozporządzenie 1408/71 pozwala na wprowadzenie różnych wymogów, które mogłyby ograniczać prawo do swobodnego przemieszczania się i pobytu w rozumieniu art. 21 ust. 1 (...). O warunkach nabycia i zachowania prawa do takich świadczeń decyduje bowiem, w myśl art. 10a ust. 1 rozporządzenia 1408/71, prawo państwa członkowskiego, na terytorium którego zamieszkuje osoba uprawniona do świadczenia. Przepisy ustawy uzależniają zaś realizację prawa do renty socjalnej od spełnienia przez osobę uprawnioną wymogu przebywania na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej, co mieści się w zakresie derogacji od zasad wynikających z art. 21 ust. 1 (...).

Sąd Najwyższy dostrzegł wątpliwości związane z uzależnieniem uprawnień do wypłaty świadczenia rentowego od przebywania na terytorium Polski po przystąpieniu do Unii Europejskiej. Uznał jednak, że z uwagi na zgodność takiego unormowania z przepisami prawa unijnego kwestia ta może być jedynie przedmiotem oceny z punktu widzenia zgodności z konstytucyjną zasadą równego traktowania, w zakresie w jakim różnicuje sytuację prawną uprawnionych pobierających rentę socjalną i kształcących się na terytorium Rzeczpospolitej oraz osób, które mając ustalone prawo do takiego świadczenia podejmują naukę za granicą. Jednakże ze względu na związanie podstawami skargi kasacyjnej Sąd Najwyższy nie mógł w niniejszej sprawie rozważyć problemu ewentualnej sprzeczności art. 2 pkt 1 ustawy z art. 32 ust. 1 w zw. z art. 67 ust. 1 Konstytucji RP, do których odwołuje się Trybunał Konstytucyjny kwestionując konstytucyjność przepisów wprowadzających wymóg przebywania lub zamieszkania na terytorium Rzeczpospolitej jako warunek nabycia lub realizacji prawa do świadczeń z szeroko rozumianego zabezpieczenia społecznego.

Rozpoznając ponownie sprawę, Sąd Apelacyjny podzielił dokonaną przez Sąd Najwyższy interpretację art. 10a ust. 1 rozporządzenia Rady (EWG) 1408/71 z dnia 14 czerwca 1971r. dotyczącego stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych, osób pracujących na własny rachunek oraz do członków ich rodzin przemieszczających się w granicach Wspólnoty (Dz. Urz. WE L 149 z dnia 5 lipca 1971 r.), znajdującą potwierdzenie w wyroku Trybunału Sprawiedliwości z dnia 6 lipca 2006r. w sprawie C - 154/05 J. J. K.-L., D. D.-S. v. R. van B. van het UitvoenngsinstituutWerknemersverzekeringen (Zb. Orz. z 2006r., s. I- (...)). W konsekwencji za nienaruszający prawa unijnego uznano przewidziany w art. 2 pkt 1 ustawy z dnia 27 czerwca 2003r. o rencie socjalnej (Dz.U. Nr 153, poz. 1227 ze zm.) wymóg przebywania na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej, traktowany zarówno jako warunek nabycia prawa do renty socjalnej, jak i warunek realizacji tego prawa. Sąd Apelacyjny nie mógł zatem odmówić zastosowania tego przepisu i wznowić wypłaty renty socjalnej na rzecz wnioskodawczyni tylko na tej podstawie, że wynikający z niego wymóg stanowi ograniczenie uprawnień przysługujących obywatelowi Unii Europejskiej na podstawie art. 21 ust. 1 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (dawny art. 18 ust. 1 TWE).

Sąd Apelacyjny – podzielając sugestie Sądu Najwyższego – powziął jednak wątpliwości związane z uzależnieniem uprawnień do wypłaty świadczenia rentowego od przebywania na terytorium Polski po przystąpieniu do Unii Europejskiej. Art. 2 ust. 1 ustawy o rencie socjalnej uzależnia bowiem nabycie i realizację prawa do renty socjalnej nie tylko od posiadania obywatelstwa polskiego i miejsca zamieszkania na terenie Rzeczypospolitej, ale także od warunku przebywania na terenie Polski. O ile możliwe jest przyjęcie, że wnioskodawczyni, mająca polskie obywatelstwo, miała miejsce zamieszkania w Polsce, to niewątpliwie miejscem jej pobytu była Wielka Brytania, gdzie studiowała przez ponad połowę każdego roku. Sąd Apelacyjny uznał, że przedstawiona wyżej kwestia powinna być przedmiotem oceny z punktu widzenia zgodności z konstytucyjną zasadą równego traktowania - w zakresie, w jakim różnicuje sytuację prawną uprawnionych pobierających rentę socjalną i kształcących się na terytorium Rzeczpospolitej oraz osób, które mając ustalone prawo do takiego świadczenia podejmują naukę za granicą. W ocenie Sądu Apelacyjnego art. 2 pkt 1 ustawy o rencie socjalnej pozostaje w sprzeczności z normami, wynikającymi z art. 32 ust. 1 i art. 67 ust. 1 Konstytucji RP. Nie ma bowiem relewantnych podstaw do różnicowania sytuacji takich osób. Studiowanie za granicą umożliwia uzyskanie nawet wyższych kwalifikacji, bowiem wymusza biegłe posługiwanie się językiem obcym oraz umożliwia studiowanie na kierunkach niedostępnych w kraju. Konstytucja z 1997 r. wyraźnie akcentuje wolność wyboru miejsca pracy (art. 65 ust. 1 Konstytucji) i wolność przemieszczania się (art. 52 ust. 2). Swoboda przemieszczania się pracowników (w obrębie Unii Europejskiej) należy do jednej z podstawowych zasad konstrukcyjnych prawa unijnego.

W ocenie Sądu Apelacyjnego kłóciłoby się z zasadą sprawiedliwości społecznej przyznanie prawa do renty socjalnej i jego realizacja (wypłata) wobec osób, które podejmują naukę w Polsce, a odmawianie dalszej wypłaty renty socjalnej osobom, które podejmują naukę poza granicami Polski i tam przebywają przez okres niezbędny do studiowania. Studiowanie i podnoszenie kwalifikacji zawodowych przez osoby otrzymujące rentę socjalną było także w interesie społecznym. Sąd drugiej instancji zaaprobował postawę takich osób jak wnioskodawczyni, która podejmując studia za granicą dążyła, pomimo całkowitej niezdolności do pracy, do poprawy własnej pozycji konkurencyjnej - w przypadku pojawienia się możliwości podjęcia aktywności, także na polskim rynku pracy.

Zdaniem Sądu Apelacyjnego art. 2 pkt 1 ustawy o rencie socjalnej – w zakresie uzależniającym przyznanie prawa do renty socjalnej i realizację tego prawa od wymogu przebywania na terenie Rzeczypospolitej Polskiej - jest niezgodny z art. 2 oraz art. 32 ust. 1 i art. 67 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

W ocenie Sądu Apelacyjnego o ile zgodzić się można było z zastosowaniem kryterium zamieszkiwania (rozumianego jako łączne spełnienie dwóch przesłanek: przebywania w sensie fizycznym w określonej miejscowości ( corpus) oraz woli (zamiaru) stałego pobytu ( animus) w tym miejscu) na terenie Polski, o tyle zastosowanie kryterium „przebywania” ocenić należało jako zbyt restrykcyjne, ponieważ uniemożliwiało nabycie prawa do renty socjalnej i skuteczne realizowanie tego prawa polskim obywatelom, studiującym poza granicami Polski. Art. 2 pkt 1 w/w ustawy uzależniał przyznanie i realizację prawa do renty socjalnej od wymogu przebywania na terenie Rzeczypospolitej Polskiej. W przypadku uznania przez Trybunał Konstytucyjny, że warunek przebywania na terenie Polski jest niezgodny z przedstawionymi w pytaniu normami Konstytucji – Sąd Apelacyjny uznałby, że wnioskodawczyni zachowała prawo do renty socjalnej i konieczne jest wznowienie wypłaty tej renty od daty wstrzymania jej wypłaty przez ZUS. Gdyby Trybunał zajął przeciwne stanowisko - J. Z. zostałaby pozbawiona prawa do renty socjalnej, co obligowałoby ją do zwrotu otrzymanej renty.

Trybunał Konstytucyjny wyrokiem z dnia 25 czerwca 2013r. (P 11/12) orzekł, że art. 2 pkt 1 w/w ustawy w zakresie, w jakim uzależniał przyznanie i realizację prawa do renty socjalnej od wymogu przebywania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jest niezgodny z art. 2, art. 32 ust. 1 i art. 67 ust. 1 Konstytucji RP.

Trybunał stwierdził, że prawo do renty socjalnej jest prawem do zabezpieczenia społecznego, w rozumieniu art. 67 Konstytucji, które nie jest realizowane w systemie opieki społecznej i jednocześnie jest odrębne od świadczeń z tytułu ubezpieczenia społecznego. Odrębność ta wynika z celu tego świadczenia, jakim jest „kompensowanie braku możliwości uzyskania przez wymienione w art. 2 ustawy podmioty (przede wszystkim przez osoby posiadające obywatelstwo polskie, zamieszkujące i przebywające na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej) renty z powszechnego systemu ubezpieczeń społecznych wobec niemożności spełnienia – poza niezdolnością do pracy – przesłanek nabycia prawa do tego świadczenia (w zakresie stażu ubezpieczeniowego i momentu powstania niezdolności do pracy ocenianego w relacji do ostatniego zatrudnienia) z uwagi na powstanie owej niezdolności przed wejściem danej osoby na rynek pracy (wyrok SN z 28 lutego 2012r., sygn. akt I UK 279/11; wyrok SN z 8 kwietnia 2008 r., sygn. akt I UK 264/07, Monitor Prawa Pracy nr (...), s. 548; wyrok SN z 2 lutego 2010r., sygn. akt II UK 172/09). Stanowisko to jest akceptowane w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego (wyrok TK z 8 czerwca 2010 r., sygn. SK 37/09).

Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że art. 2 pkt 1 ustawy o rencie socjalnej w zakresie, w jakim ustanawia warunek przebywania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jako przesłankę nabycia prawa do renty socjalnej i zachowania tego prawa, stanowi ingerencję ustawodawcy w chronione art. 67 ust. 1 Konstytucji prawo do zabezpieczenia społecznego. Zakres i treść tej ingerencji są tym silniejsze, że w przeciwieństwie do tzw. pozytywnych przesłanek, a mianowicie całkowitej niezdolności do pracy oraz zaistnienia tejże niezdolności z powodu naruszenia sprawności organizmu powstałego przed ukończeniem przez wnioskodawcę 18 roku życia albo w trakcie nauki w szkole lub w szkole wyższej przed ukończeniem 25 roku życia albo w trakcie studiów doktoranckich lub aspirantury naukowej, przesłanka przebywania na terytorium RP nie ma mocnego uzasadnienia w celu, treści i funkcji renty socjalnej, tym bardziej, że przebywanie na terytorium RP jest dodatkowym, obok zamieszkiwania na terytorium RP, warunkiem nabycia i zachowania prawa do renty socjalnej.

W ocenie Trybunału Konstytucyjnego, warunek zamieszkiwania na terytorium RP względem obywateli polskich ubiegających się o prawo do renty socjalnej stanowi przejaw wystarczającego stopnia integracji z państwem i społeczeństwem polskim, zwłaszcza gdy się zważy, że z istoty miejsca zamieszkania na terytorium RP wynika niezbicie przebywanie w miejscowości położonej na terytorium RP z zamiarem uczynienia jej centrum swoich życiowych interesów. Obarczanie osób – obywateli polskich zamieszkujących na terytorium RP dodatkowym obowiązkiem faktycznego przebywania na terytorium RP jest zatem nadmierne i nieproporcjonalne ze względu na zasadę solidaryzmu społecznego, której czyni zadość w stopniu wystarczającym warunek zamieszkiwania na terytorium RP.

Zdaniem Trybunału kwestionowany przepis godzi w cel prawa do renty socjalnej w zakresie, w jakim wymaga zwłaszcza od osoby, której przyznano prawo do renty socjalnej, wymagania w istocie nieprzerwanego przebywania na terytorium RP, pod rygorem utraty tego prawa w razie nawet czasowego przebywania poza tym terytorium ze względu na podjęcie na przykład nauki w zagranicznej placówce dydaktyczno-naukowej, jak miało to miejsce w okolicznościach niniejszej sprawy. Należy bowiem odróżnić przesłanki nabycia i zachowania prawa do renty, które są usprawiedliwione istotą prawa do renty socjalnej, a mianowicie określone wyżej przesłanki pozytywne, od przesłanek niezwiązanych bezpośrednio z istotą tego prawa, a mianowicie zamieszkiwania i przebywania na terytorium RP. Nie ma bowiem wątpliwości, że do istoty prawa do renty socjalnej należy to, że osoba, która przed wejściem na rynek pracy stała się niezdolna do pracy wskutek niesprawności organizmu, powinna otrzymać od państwa prawo do tego świadczenia. Natomiast wskazane przesłanki zamieszkania i przebywania, jako niezwiązane bezpośrednio z istotą prawa do renty socjalnej, mają w istocie z tego punktu widzenia charakter przesłanek przypadkowych i niekoniecznych, które mają znaczenie jedynie instrumentalne w tym sensie, że ułatwiają organom rentowym ocenę spełnienia przesłanek merytorycznych przez uprawnionego z renty socjalnej. Trybunał podkreślił, że anachronizm przesłanki przebywania na terytorium RP jako warunku zachowania prawa do renty socjalnej jest tym jaskrawszy, że jego spełnienie uniemożliwia osobom pobierającym to świadczenie korzystania z gwarantowanego prawem unijnym przemieszczania się i pobytu na terytorium Unii Europejskiej.

Poza tym Trybunał Konstytucyjny przyjął, że sytuacja prawna grupy osób pobierających rentę socjalną jest podobna do sytuacji prawnej grupy osób pobierających rentę z tytułu niezdolności do pracy na podstawie ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Zasadniczą cechą wspólną obu tych grup jest to, że są to osoby niezdolne do pracy i nabywające z tego tytułu prawo do świadczenia rentowego, ustalanego przez organ rentowy z uwzględnieniem wspólnych dla obu tych grup zasad stwierdzania niezdolności do pracy; różnice w sposobie finansowania tych świadczeń (finansowanie renty socjalnej w całości z budżetu państwa – zasada ekwiwalencji – w odniesieniu do renty z tytułu niezdolności do pracy) nie uchylają doniosłości tej podstawowej cechy wspólnej dla obu porównywanych grup beneficjentów prawa do zabezpieczenia społecznego (art. 67 ust. 1 Konstytucji).

Według Trybunału Konstytucyjnego waga zapewnienia efektywnej kontroli przez organy rentowe spełniania przez osobę uprawnioną warunków do nabycia prawa do renty nie pozostaje w żadnym racjonalnym stosunku do wagi naruszanego w ten sposób interesu tych osób, które wskutek przebywania poza terytorium RP, a w rezultacie – utraty prawa do renty socjalnej, tracą nie tylko środki niezbędne do dobrego życia, ale także w obawie przed utratą prawa do renty socjalnej nie mogą w pełni korzystać z praw fundamentalnych, gwarantowanych im prawem Unii Europejskiej, takich jak prawo do przemieszczania się i pobytu na terytorium dowolnego państwa Unii Europejskiej, także w celach edukacyjnych. Za konstytucyjnością powyższego nierównego traktowania w żadnym razie nie mogą przemawiać jakiekolwiek względy natury budżetowo-finansowej, które – zgodnie ze standardami europejskimi – nie usprawiedliwiają nierównego traktowania.

Sąd Apelacyjny – po ponownym rozpoznaniu sprawy - zważył, co następuje:

Apelacja jest zasadna.

Jak wynika z art. 18 ust. 1 TWE (obecnie art. 21 ust. 1 (...)) każdy obywatel Unii ma prawo do swobodnego przemieszczania się i przebywania na terytorium Państw Członkowskich, z zastrzeżeniem ograniczeń i warunków ustanowionych w Traktatach i w środkach przyjętych w celu ich wykonania. Prawa gwarantowane przez art. 21 ust. 1 (...) nie mają jednak bezwzględnego charakteru, gdyż przepis ten odsyła w zakresie szczegółowych zasad korzystania z prawa do swobodnego przemieszczania się i przebywania na terytorium Państw Członkowskich do innych postanowień Traktatu oraz do wydanych na jego podstawie aktów prawa pochodnego. Ma to następującą konsekwencję: uregulowanie krajowe ograniczające korzystanie z uprawnień objętych art. 21 ust. 1 (...) nie może zostać uznane za sprzeczne z tym przepisem, jeżeli wprowadza odstępstwa od tego przepisu dozwolone na podstawie szczegółowych przepisów wydanych przez organy Unii Europejskiej.

Renta socjalna ma charakter świadczenia zabezpieczającego, którego celem jest kompensowanie braku możliwości nabycia uprawnień do świadczeń z systemu ubezpieczenia społecznego ze względu na to, że całkowita niezdolność do pracy powstała przed wejściem na rynek pracy. Takie stanowisko zajmuje również Sąd Najwyższy (por. wyroki z 9 marca 2006r., II UK 98/05, OSNP 2007 nr 5, poz. 77; z 11 marca 2008r., II UK 138/07, LEX nr 846576).

W prawie unijnym renta socjalna została zaliczona do kategorii świadczeń, do których nie stosowało się zasad rozporządzenia Rady (EWG) NR 1408/17 z dnia 14 czerwca 1971r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych, osób prowadzących działalność na własny rachunek i do członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie (Dz.U.UE.L.1971.149.2, Dz.U.UE-sp.05-1-35), dotyczących tak zwanego transferu wypłaty świadczeń w przypadku zmiany miejsca zamieszkania lub pobytu na inne państwo członkowskie. Wymieniona została w załączniku IIa do tego rozporządzenia. Załącznik ten wyliczał specjalne świadczenia nieskładkowe w rozumieniu art. 10a w związku z art. 4 ust. 2a rozporządzenia 1408/71, w tym prawo do renty socjalnej. W odniesieniu do świadczeń tego rodzaju przepis art. 10a rozporządzenia 1408/71 rozstrzygał, że świadczenia takie osoby uprawnione "otrzymują", po pierwsze, wyłącznie na terytorium państwa, na którym zamieszkują oraz, po drugie, zgodnie z ustawodawstwem tego państwa (art. 10a ust. 1). Oznaczało to, że w przypadku świadczeń takich jak renta socjalna, rozporządzenie 1408/71 pozwalało na wprowadzenie różnych wymogów, które mogłyby ograniczać prawo do swobodnego przemieszczania się i pobytu w rozumieniu art. 21 ust. 1 (...). O warunkach nabycia i zachowania prawa do takich świadczeń decydowało, w myśl art. 10a ust. 1 rozporządzenia 1408/71, prawo państwa członkowskiego, na terytorium którego zamieszkiwała osoba uprawniona do świadczenia.

Jak wynikało z art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 27 czerwca 2003r. o rencie socjalnej (Dz.U.2003.135.1268) osobom posiadającym obywatelstwo polskie zamieszkującym i przebywającym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, prawo do tego świadczenia przysługiwało osobom posiadającym obywatelstwo polskie zamieszkującym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Przepis ten w zakresie, w jakim uzależniał przyznanie i realizację prawa do renty socjalnej od wymogu przebywania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, został uznany wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 25 czerwca 2013 r. za niezgodny z art. 2, art. 32 ust. 1 i art. 67 ust. 1 Konstytucji RP (Dz.U.2013.804).

Zgodnie z art. 190 ust. 1 Konstytucji RP orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne. Z kolei według ustępu 3 tego przepisu co do zasady orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego wchodzi w życie z dniem ogłoszenia. Wyżej powołany wyrok Trybunału Konstytucyjnego został ogłoszony w dniu 11 lipca 2013r., zatem od tego dnia posiada on moc obowiązującą.

Skutkiem utraty domniemania konstytucyjności ustawy w konsekwencji wydania przez Trybunał Konstytucyjny wyroku stwierdzającego niezgodność jej przepisu z Konstytucją, jest obowiązek zapewnienia przez sądy orzekające w sprawach, w których przepis ten ma zastosowanie, stanu zgodnego z Konstytucją wynikającego z wyroku Trybunału Konstytucyjnego. Takie stanowisko zajął również Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 18 maja 2010r. (III UK 2/10, OSNP 2011/21-22/278)

Zawarty w art. 2 ust. 1 ustawy o rencie socjalnej wymóg przebywania na terytorium Polski utracił moc od dnia wejścia tego przepisu w życie w 2003r. ( ex tunc). Na zasadę obowiązywania orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego z mocą wsteczną wielokrotne wskazywała również judykatura. Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 21 listopada 2008r. stwierdził, że orzeczenie stwierdzające niezgodność z Konstytucją ustaw w zakresie wskazanym w art. 190 ust. 4 Konstytucji wywiera skutki retroaktywne. Oznaczało to konieczność ponownego rozpoznania sprawy z pominięciem niekonstytutywnego przepisu, jeżeli stanowił on podstawę wydania kwestionowanego orzeczenia sądowego (V CO 43/08, LEX nr 564856). Co do zasady orzeczenia Trybunału mają moc wsteczną (są skuteczne ex tunc). Stanowisko to zakłada, że orzeczenie Trybunału usuwa zakwestionowaną normę prawną w zasadzie od chwili jej wejścia do systemu prawnego, lecz najwcześniej od chwili wejścia w życie Konstytucji. Pogląd ten prowadzi do powstania fikcji prawnej, że danej normy nigdy w systemie prawnym nie było, co umożliwia wzruszanie czynności dokonanych na jej podstawie (wyrok SA w Łodzi z dnia 16 kwietnia 2013r., III AUa 179/13, LEX nr 1316214).

Obowiązkiem Sąd orzekającego w niniejszym składzie było uwzględnienie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego z dnia 25 czerwca 2013r. i zastosowanie do oceny stanu faktycznego sprawy art. 2 ust. 1 w/w ustawy w brzmieniu zgodnym z przepisami Konstytucji RP. Należało zatem ponownie zbadać możliwość wznowienia J. Z. wypłaty renty socjalnej za okres wskazany w zaskarżonej decyzji ZUS od dnia od dnia 1 marca 2010r. W tym celu Sąd Apelacyjny był zobligowany do uwzględnienia zgodnych z konstytucją przesłanek, wskazanych w art. 2 ust. 1 ustawy o rencie socjalnej, tj. czy wnioskodawczyni posiada obywatelstwo polskie oraz czy w okresie studiów zamieszkiwała na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, eliminując potrzebę ustalania, czy wówczas przebywała na terenie kraju, czy też w Wielkiej Brytanii.

Zdaniem Trybunał Konstytucyjnego zaprezentowanym w wyroku z dnia 25 czerwca 2013r. użyte w art. 2 pkt 1 ustawy o rencie socjalnej określenie „zamieszkującej (…) na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej” oznacza, że dana osoba ma prawny obowiązek zamieszkiwania na terytorium Rzeczypospolitej i spełnienie tego warunku stanowi konieczną przesłankę nabycia prawa do renty socjalnej i konieczną przesłankę zachowania nabytego prawa do tej renty. Nie oznacza to oczywiście, że warunek zamieszkiwania na terytorium RP jest spełniony tylko wówczas, gdy osoba ubiegająca się o prawo do renty socjalnej ma jedno i to samo miejsce zamieszkania na terytorium RP w rozumieniu art. 25 k.c. Zamieszkiwanie na terytorium RP jest spełnione także wtedy, gdy osoba ta ma więcej niż jedno miejsce zamieszkania na tym terytorium lub zmienia dotychczasowe miejsce zamieszkania na inne na terytorium RP. Zamieszkiwanie na terytorium RP odnosi się zatem do przebywania z zamiarem stałego pobytu w jakiejkolwiek miejscowości na tym terytorium, czyli posiadania przez osobę ubiegającą się o prawo do renty socjalnej miejsca zamieszkania w rozumieniu art. 25 k.c. w miejscowości położonej na terytorium RP. Należy dodać, że ustawa o rencie socjalnej nie wymaga stałego zamieszkiwania na terytorium RP jako przesłanki nabycia prawa do renty socjalnej.

Należy za Trybunałem Konstytucyjnym powtórzyć, że zamieszkanie jest prawną kwalifikacją określonego stosunku danej osoby do miejsca. Na prawną konstrukcję zamieszkania składają się dwa elementy: przebywanie w określonej miejscowości oraz zamiar stałego pobytu. O stałości pobytu na określonym terytorium decyduje przede wszystkim takie przebywanie, które ma na celu założenie tam ośrodka swoich osobistych i majątkowych interesów, chodzi zatem o aktualne centrum życiowej działalności człowieka. Przez pojęcie „zamiar” należy rozumieć nie wolę wewnętrzną, ale wolę dającą się określić na podstawie obiektywnych, możliwych do stwierdzenia okoliczności. Przy ustalaniu zamiaru nie można poprzestawać tylko na oświadczeniach zainteresowanej osoby” (postanowienie SN z 15 lipca 1978 r., sygn. akt IV CR 242/78, OSNC nr 6/1976, poz. 6). „Przebywanie to czynnik zewnętrzny ( corpus); faktyczny i trwały, ale niekoniecznie ciągły. Cecha trwałości związana jest z zamiarem stałego pobytu, tj. nie tymczasowego, nie okazyjnego. Decydujące znaczenie ma ustalenie, by przebywanie w danym miejscu nosiło cechy założenia tam ośrodka, centrum osobistych i majątkowych interesów danej osoby” (E. Michniewicz-Broda, komentarz do art. 25 k.c.; [w]: Kodeks cywilny. Część ogólna. Komentarz, pod red. M. Pyziak-Szafnicka, Warszawa 2009, s. 314-315). Z kolei zamiar stałego pobytu to „dokonany przez osobę fizyczną wybór miejsca przebywania na stałe. Powzięcie i wyrażenie takiego zamiaru nie jest czynnością prawną, choć zawiera elementy woli. Decyzja osoby fizycznej dotycząca obrania przez nią miejsca zamieszkania uzyskuje doniosłość prawną ipso facto, bez zamiaru wywołania skutków prawnych” (tamże, s. 316).

Z kolei przebywanie – jak wskazał Trybunał Konstytucyjny – jest pewnym stanem faktycznym, czyli rzeczywistym, faktycznym przebywaniem danej osoby na terytorium RP. Ponieważ przebywanie na terytorium RP stanowi odrębny od zamieszkiwania na terytorium RP warunek nabycia prawa do renty socjalnej, to przebywania, o którym byłą mowa w art. 2 pkt 1 ustawy o rencie socjalnej, nie można było utożsamiać z przebywaniem w rozumieniu art. 25 k.c., a to znaczy, że takie przebywanie nie mogło być oceniane w połączeniu z zamiarem uczynienia z miejsca, w którym się przebywało, ośrodka interesów osobistych i majątkowych danej osoby. Osoba ubiegająca się o przyznanie jej prawa do renty socjalnej musiała zatem nie tylko zamieszkiwać na terytorium RP, czyli posiadać na tym terytorium miejsce lub miejsca zamieszkania w rozumieniu art. 25 k.c., ale musiał także faktycznie przebywać na terytorium RP w miejscu zamieszkania lub poza nim. Jednakże Trybunał Konstytucyjny trafnie uznał, że warunek przebywania na terytorium RP jako konieczna przesłanka nabycia prawa do renty socjalnej był ewidentnie sprzeczny z wymaganiami sprawiedliwości wyrównawczej, bo wykluczał osoby uprawnione do renty socjalnej z procesu sprawiedliwej dystrybucji świadczeń socjalnych z budżetu państwa wyłącznie na podstawie niemerytorycznego, arbitralnego i współcześnie anachronicznego kryterium.

Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego pozbawienie prawa do renty socjalnej tylko ze względu na to, że osoba uprawniona do renty przebywała poza terytorium RP, uderzało bezpośrednio w godność tej osoby i pozbawiało ją środków niezbędnych do godziwego i dobrego życia, w tym podjęcia i ukończenia studiów zagranicznych.

J. Z. w czasie gdy studiowała i przebywała w Wielkiej Brytanii nie utraciła miejsca zamieszkania na terytorium RP. Jej pobyt w Wielkiej Brytanii był podyktowany pobieraniem nauki, a nie wolą zmiany miejsca zamieszkania. Ponadto, wnioskodawczyni - w miarę możliwości determinowanych programem studiów – systematycznie przyjeżdżała na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej. Spędzała w Polsce święta Bożego Narodzenia i Wielkanocy oraz wakacje.

Powyższe przemawia za uznaniem, że wnioskodawczyni na terenie Wielkiej Brytanii przebywała tylko czasowo z powodu podjęcia i kontynuowania nauki. Nie wyzbyła się zamiaru stałego zamieszkania na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej. W rodzinnym kraju widziała perspektywy na życie, bowiem tu lokowała oszczędności i posiadała mieszkanie. Zamieszkiwała zatem - jak wymaga tego art. 2 ust. 1 ustawy o rencie socjalnej - na terytorium RP.

Jak stwierdził Trybunał Sprawiedliwości w wyroku z dnia 11 września 2007r. (C-287/05, LEX nr 309593) na sądzie krajowym, który jest zobowiązany dokonać, w najszerszym możliwym zakresie, wykładni prawa krajowego zgodnej z prawem wspólnotowym, spoczywa obowiązek uwzględnienia w szczególności, że pracownik ten utrzymał wszystkie swoje więzi ekonomiczne i socjalne z państwem członkowskim pochodzenia. O potrzebie utrzymania takich więzów można mówić także w sytuacji osoby studiującej na terminie Unii Europejskiej poza krajem pochodzenia. Względem J. Z. należało uznać, że pomimo studiów w Wielkiej Brytanii, posiadała ona miejsce zamieszkania w Polsce w Ł., w której spędzała wiele czasu. Utrzymywała stały osobisty kontakt z rodziną. Posiadała majątek i oszczędności w Polsce.

Zdaniem Sądu Apelacyjnego J. Z. spełniła warunki z art. 2 pkt 1 ustawy z dnia 27 czerwca 2003r. o rencie socjalnej, zmodyfikowane orzeczeniem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 25 czerwca 2013r. (P 11/12). Dlatego nie było podstaw do wstrzymania jej wypłaty świadczenia od dnia 1 marca 2010r., na mocy art. 134 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tj. Dz. U z 2009 r. Nr 153, poz. 1227), zgodnie z którym wypłatę świadczeń wstrzymuje się, jeżeli powstaną okoliczności uzasadniające zawieszenie prawa do świadczeń lub ustanie tego prawa. W sytuacji wnioskodawczyni takie okoliczności nie wystąpiły.

Stąd, mając powyższe na uwadze, orzeczono jak w sentencji, na podstawie art. 386 § 1k.p.c.

Poza tym należało przyjąć, w oparciu o art. 118 ust. 1a ustawy z dnia 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tj. Dz. U z 2009 r. Nr 153, poz. 1227), że organ rentowy nie ponosi odpowiedzialności za nieustalenie ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania zaskarżonej decyzji ZUS.

Zgodnie z art. 118 ust. 1a w/w ustawy w razie ustalenia prawa do świadczenia lub jego wysokości orzeczeniem organu odwoławczego za dzień wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji uważa się również dzień wpływu prawomocnego orzeczenia organu odwoławczego, jeżeli organ rentowy nie ponosi odpowiedzialności za nieustalenie ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji. Organ odwoławczy, wydając orzeczenie, stwierdza odpowiedzialność organu rentowego.

ZUS wstrzymał J. Z. wypłatę renty socjalnej od dnia 1 marca 2010r. z uwagi na to, że nie przebywała ona na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej. Prawidłowo bazował na obowiązujących w dacie wydania zaskarżonej decyzji warunkach wskazanych w art. 2 ust. 1 ustawy o rencie socjalnej, wśród których istotne wówczas było faktyczne przebywanie osoby pobierającej rentę socjalną na terytorium RP. Ten stan prawny uległ jednak zmianie po wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 25 czerwca 2013r., a w/w przesłanka konieczności przebywania na terytorium RP została uznana za niekonstytucyjną.

Dlatego też, na podstawie art. 118 ust. 1a w/w ustawy, orzeczono jak w punkcie drugim wyroku.