Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 279/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 28 lutego 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Teresa Flemming-Kulesza (przewodniczący)
SSN Halina Kiryło (sprawozdawca)
SSN Roman Kuczyński
w sprawie z odwołania K. K.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o rentę socjalną,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 28 lutego 2012 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 21 grudnia 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu, pozostawiając temu Sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Sąd Okręgowy – Sąd Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 4 lutego
2010 r. oddalił odwołanie K. K. od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z 24
marca 2009 r., mocą której odmówiono wnioskodawczyni prawa do renty socjalnej
z uwagi na brak całkowitej niezdolności do pracy.
Sąd pierwszej uznał za bezsporne, że K. K. (urodzona 21 maja 1988 r.) jest
uczennicą III klasy liceum ogólnokształcącego i korzysta z indywidualnego
nauczania. Odwołująca się do dnia 31 grudnia 2008 r. pobierała rentę socjalną,
natomiast orzeczeniem Komisji Lekarskiej ZUS z 19 marca 2009 r. nie stwierdzono
u niej całkowitej niezdolności do pracy. Na podstawie opinii biegłego sądowego
specjalisty psychiatry Sąd Okręgowy ustalił, że u wnioskodawczyni występują
zaburzenia emocjonalne, zachowania i osobowości na dyskretnym podłożu
organicznym bez deficytu intelektu. Stwierdzone zaburzenia psychiczne implikują
częściową niezdolność do pracy do listopada 2011 r., przy czym niezdolność ta
pozostaje w związku z naruszeniem sprawności organizmu powstałym przed
ukończeniem przez wnioskodawczynię 18 roku życia. Z uwagi na to, że
wnioskodawczyni nie zgłosiła się na badanie, biegły sporządził opinię w oparciu o
akta sprawy i dostępną dokumentację. Sąd Okręgowy uznał, iż złożony przez
odwołującą się wniosek o przeprowadzenie dowodu z dodatkowych opinii biegłych
z zakresu neurologii, psychiatrii, gastrologii, alergologii i ortopedii nie zasługiwał na
uwzględnienie, skoro biegły psychiatra szczegółowo i przekonująco uzasadnił
swoje stanowisko, a zgłoszone przez wnioskodawczynię zarzuty pod adresem
sporządzonej przez niego opinii są polemiką niewnoszącą nic do sprawy.
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Okręgowy stwierdził, że ze względu
na to, iż rozpoznane u wnioskodawczyni zaburzenia psychiczne powodują jedynie
częściową niezdolność do pracy, brak jest podstaw do przyznania jej spornego
świadczenia z mocy art. 4 ust. 1 oraz art. 5 pkt 1 ustawy z dnia 27 czerwca 2003 r.
o rencie socjalnej (Dz. U. Nr 135, poz. 1268) w związku z art. 12 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(jednolity tekst: Dz. U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227).
Apelację od powyższego wyroku wywiodła odwołująca się, wnosząc o
zmianę orzeczenia i przyznanie jej renty socjalnej, ewentualnie o uchylenie wyroku i
3
przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania. Apelująca
zarzuciła sprzeczność dokonanych ustaleń faktycznych z zebranym materiałem
dowodowym oraz jego błędną ocenę. Stwierdziła, że wyrok zapadł bez należytego
wyjaśnienia sprawy i Sąd pierwszej instancji w istocie uniemożliwił rzetelną ocenę
stanu zdrowia odwołującej się. Podkreśliła, że choroba, na którą się leczy od
dzieciństwa, nie jest chorobą, która może być analizowana przez biegłego
psychiatrę. Apelująca sugerowała celowość przeprowadzenie dowodu z opinii
biegłych lekarzy sądowych neurologa, gastrologa oraz chirurga naczyniowego dla
ustalenia, że jej całkowita niezdolność do pracy powstała przed ukończeniem 18
roku życia.
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 21
grudnia 2010 r. oddalił apelację.
Analizując roszczenia rentowe apelującej w świetle art. 4 ust. 1 oraz art. 5
pkt 1 ustawy z dnia 27 czerwca 2003 r. o rencie socjalnej w związku z art. 12
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych Sąd Apelacyjny uznał istotne dla rozstrzygnięcia sporu ustalenia,
dokonane w postępowaniu pierwszoinstancyjnym, za trafne i w pełni je podzielił.
Podkreślił, iż ustalenia te poczynione zostały na podstawie opinii biegłego lekarza
sądowego właściwej specjalności. Z uwagi na to, że wnioskodawczyni nie stawiła
się na wyznaczane jej kilkakrotnie terminy badań, biegły dokonał oceny jej stanu
zdrowia w oparciu o specjalistyczną dokumentację lekarską oraz obszerną
dokumentację medyczną znajdującą się w aktach sprawy.
Biegły potwierdził fakt, że wnioskodawczyni od dzieciństwa pozostawała w
leczeniu psychiatrycznym, przy czym trzykrotnie przebywała na dziennym oddziale
psychiatrycznym. Występują u niej objawy nerwicowe względnie emocjonalne o
obrazie somatyzacji, neurastenii i konwersji. Konwersja świadczy o pewnej
nieadekwatności i agrawacyjnym charakterze prezentowanych objawów. Ostatnio
prowadzący wnioskodawczynię lekarz psychiatra nie stwierdził u niej depresji, lecz
głównie objawy dysfotyczne z drażliwością i wybuchowością. Od ostatniego pobytu
wnioskodawczyni na oddziale dziennym szpitala minęło ponad sześć lat.
Odwołująca się nigdy nie była zaś leczona na oddziale stacjonarnym. Wprawdzie
wnioskodawczyni początkowo rozwijała się z pewnym opóźnieniem, ale potem
4
opóźnienie to zostało wyrównane. Badania psychologiczne z 2005 roku i z 2008
roku nie wykazały u niej istotnego deficytu intelektualnego. Stąd też w ocenie
biegłego, diagnozowane schorzenia czynią odwołującą się jedynie okresowo,
częściowo niezdolną do pracy.
Sąd Apelacyjny zważył, iż dotychczas przyznawano wnioskodawczyni rentę
socjalną wyłącznie z powodu występujących u niej zaburzeń psychicznych. W opinii
sporządzonej na zlecenie Sądu Okręgowego biegły psychiatra dokonał
szczegółowej i wnikliwej analizy stanu zdrowia odwołującej się podkreślając, że w
2007 roku podstawą uznania ją za całkowicie niezdolną do pracy była obniżona
sprawność intelektualna. Obecnie poziom jej inteligencji jest w normie. Natomiast
występująca u wnioskodawczyni od dzieciństwa celiakia, na którą powołuje się w
apelacji, nie miała wpływu na jej wcześniejszą całkowitą niezdolność do pracy.
Jedynymi naruszeniami organizmu, które powstały przed ukończeniem przez
wnioskodawczynię 18 roku życia, rzutującymi na ocenę jej zdolności do pracy, są
zaburzenia natury psychicznej. Sąd Okręgowy słusznie zatem pominął wniosek
odwołującej się o przeprowadzenie dowodu z opinii innych biegłych. Ponadto skoro
schorzenia podstawowe są schorzeniami o charakterze psychiatrycznym i zostały
uznane za niepowodujące całkowitej niezdolności wnioskodawczyni do pracy, to
zbędne było poszukiwanie u odwołującej się dalszych schorzeń, które nawet w
ocenie jej lekarzy prowadzących nie zostały zakwalifikowane jako schorzenia
podstawowe, a więc mogące mieć wpływ na ocenę zdolności do pracy.
Konkludując Sąd drugiej instancji doszedł do przekonania, że wyrażona w
apelacji odmienna ocena stanu zdrowia wnioskodawczyni oraz jej zdolności do
pracy ma charakter subiektywny i nie może skutecznie podważać opinii
kompetentnego specjalisty oraz opartych na niej ustaleń Sądu Okręgowego. A
zatem brak jest podstaw do przyznania wnioskodawczyni prawa do renty socjalnej,
gdyż nie spełnia ona przesłanki całkowitej niezdolności do wykonywania
jakiegokolwiek zatrudnienia.
Powyższy wyrok został zaskarżony w całości skargą kasacyjną
wnioskodawczyni. Skargę oparto na podstawie naruszenia przepisów
postępowania mogących mieć istotny wpływ na wynik sprawy, tj.: 1/ art. 217 § 2
k.p.c., poprzez jego błędne zastosowanie, mimo braku podstaw ku temu; 2/ art. 385
5
k.p.c., poprzez jego błędne zastosowanie, pomimo zasadności apelacji; 3/ art. 382
w związku z art. 286 k.p.c., polegające na zaniechaniu wezwania i przesłuchania na
rozprawie biegłego lekarza sądowego, mimo zasadnych zastrzeżeń wnioskodawcy
względem przedmiotowej opinii oraz oddalenie wniosku o dopuszczenie dowodu z
opinii innego biegłego psychiatry; 4/ art. 278 k.p.c., poprzez niezasięgnięcie opinii
biegłych lekarzy gastrologa, alergologa, ortopedy i neurologa na okoliczność stanu
zdrowia wnioskodawczyni, a także na podstawie naruszenia przepisów prawa
materialnego, tj.: 1/ art. 12 ust. 1 w związku z art. 13 ust. 1 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych,
poprzez jego błędną wykładnię wskutek uznania, iż dla oceny dalszego
występowania oraz stopnia niezdolności do pracy wystarczające jest zbadanie, czy
nadal istnieją przesłanki będące podstawą wcześniejszego uznania całkowitej
niezdolności do pracy; 2/ art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 27 czerwca 2003 r. o rencie
socjalnej, poprzez błędną jego wykładnię i niezasadne przyjęcie, że
wnioskodawczyni nie spełniła kryteriów przyznanie jej prawa do renty socjalnej.
Powołując się na powyższe zarzuty, skarżąca wniosła o uchylenie
zaskarżonego wyroku oraz poprzedzającego go wyroku Sądu Okręgowego,
zniesienie postępowania w obu instancjach i przekazanie sprawy Sądowi pierwszej
instancji do ponownego rozpoznania, względnie o uchylenie zaskarżonego wyroku
oraz jego zmianę i orzeczenie co do istoty sprawy poprzez rozstrzygniecie, iż
skarżącej przysługuje prawo do renty socjalnej z tytułu całkowitej niezdolności do
pracy. Ponadto wniosła o zwolnienie jej z opłaty sądowej od skargi kasacyjnej i o
zasądzenie kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej podkreślono, iż zgodnie z art. 4 ust. 1 pkt
1 ustawy o rencie socjalnej, świadczenie to przysługuje osobie pełnoletniej, która
jest całkowicie niezdolna do pracy z powodu naruszenia sprawności organizmu
powstałego przed ukończeniem przez nią 18 roku życia. Natomiast art. 12 ust. 2
ustawy o emeryturach i rentach z FUS definiuje pojęcie całkowitej niezdolności do
pracy, jako utratę zdolności do wykonywania jakiejkolwiek pracy z powodu
naruszenia sprawności organizmu połączoną z brakiem rokowań na odzyskanie tej
zdolności po przekwalifikowaniu. Z kolei w myśl art. 13 ust. 1 tej ustawy oceniając
istnienie i stopień niezdolności do pracy należy uwzględnić m.in. stopień naruszenia
6
sprawności organizmu oraz możliwość przywrócenia niezbędnej sprawności w
drodze leczenia i rehabilitacji. Skarżąca wyraziła pogląd, iż dla dokonania takiej
oceny wymagana jest specjalistyczna wiedza. Sąd powinien oprzeć swe
rozstrzygnięcie na stosownych opiniach biegłych z różnych dziedzin medycyny.
Posłużenie się jedynie opinią biegłego z dziedziny psychiatrii narusza obowiązek
Sądu uwzględnienia stopnia naruszeń sprawności organizmu. Tym bardziej, że
opinia ta została sporządzona na podstawie samej dokumentacji medycznej, bez
przeprowadzenia bezpośrednich badań odwołującej się. Opinia wydana w taki
sposób budzi wątpliwości odnośnie do jej kompletności, aktualności i zgodności z
rzeczywistym stanem rzeczy. Sąd pominął zaś wnioski dowodowe strony,
zmierzające do wyjaśnienia spornych okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia
sprawy.
Jako okoliczności przemawiające za przyjęciem skargi kasacyjnej do
rozpoznania wskazano – obok oczywistej zasadności skargi - występowanie w
sprawie istotnych zagadnień prawnych wyrażających się w pytaniach: 1/ czy w
związku z ustalaniem całkowitej niezdolności do pracy należy brać pod uwagę
jedynie przyczyny pierwotnie stanowiące przesłankę orzeczenia o owej
niezdolności, czy też podstawą stwierdzenia dalszej niezdolności do pracy mogą
być inne przyczyny oraz 2/ czy w sprawie o przyznanie renty socjalnej opinia
biegłego dotycząca stopnia niezdolności do pracy, sporządzona jedynie na
podstawie akt sprawy i dokumentacji lekarskiej, bez przeprowadzenia badania
przedmiotowego, jest wiarygodna i może stanowić wystarczający dowód do
rozstrzygania o powyższej kwestii.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna zasługuje na uwzględnienie, albowiem ma uzasadnione
podstawy zarówno w zakresie zarzutów naruszenia prawa materialnego jak i
procesowego.
Analizę prawidłowości zaskarżonego wyroku rozpocząć wypada od
stwierdzenia, że uregulowane przepisami ustawy z dnia 27 czerwca 2003 r. o
rencie socjalnej (Dz. U. Nr 135, poz. 1268 ze zm.) świadczenie nie jest
7
świadczeniem z ubezpieczeń rentowych, lecz z zabezpieczenia socjalnego. Jego
celem jest kompensowanie braku możliwości uzyskania przez wymienione w art. 2
ustawy podmioty (przede wszystkim przez osoby posiadające obywatelstwo
polskie, zamieszkujące i przebywające na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej)
renty z powszechnego systemu ubezpieczeń społecznych wobec niemożności
spełnienia - poza niezdolnością do pracy – przesłanek nabycia prawa do tego
świadczenia (w zakresie stażu ubezpieczeniowego i momentu powstania
niezdolności do pracy ocenianego w relacji do ostatniego zatrudnienia) z uwagi na
powstanie owej niezdolności przed wejściem danej osoby na rynek pracy. Tak
określona funkcja renty socjalnej zdeterminowała sposób ukształtowania przez
ustawodawcę w art. 4 ust. 1 powołanego aktu warunków przyznania
przedmiotowego świadczenia. Przepis ten statuuje dwa kryteria nabycia przez
osobę pełnoletnią prawa do renty socjalnej, a mianowicie całkowitą niezdolność do
pracy oraz zaistnienie tejże niezdolności z powodu naruszenia sprawności
organizmu powstałego przed ukończeniem przez wnioskodawcę 18 roku życia albo
w trakcie nauki w szkole lub w szkole wyższej przed ukończeniem 25 roku życia
albo w trakcie studiów doktoranckich lub aspirantury naukowej. Samo pojęcie
niezdolności do pracy i jej rodzaje (wraz z przesłankami orzekania o niej)
zdefiniowane zostały w art. 12 oraz art. 13 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst:
Dz. U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.), do którego odsyła art. 5 pkt 1 ustawy o
rencie socjalnej. W myśl powołanych przepisów niezdolną do pracy jest osoba,
która całkowicie lub częściowo utraciła zdolność do pracy zarobkowej z powodu
naruszenia sprawności organizmu i nie rokuje odzyskania tej zdolności po
przekwalifikowaniu, przy czym niezdolność jest całkowita, gdy oznacza utratę
możności wykonywania jakiejkolwiek pracy, tj. w innych warunkach niż specjalnie
stworzone na stanowisku pracy odpowiednio przystosowanym do stopnia i
charakteru naruszenia sprawności organizmu (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8
grudnia 2000 r., II UKN 134/00, OSNAPiUS 2002 nr 15, poz. 359) i częściowa, gdy
ogranicza się do utraty w znaczym stopniu zdolności do pracy zgodnej z poziomem
posiadanych kwalifikacji. Ustawodawca odróżnia zatem dwa aspekty niezdolności
do pracy, tj. ekonomiczny (obiektywne pozbawienie danej osoby możliwości
8
zarobkowania w drodze wykonywania jakiejkolwiek pracy lub pracy zgodnej z
poziomem posiadanych kwalifikacji) oraz biologiczny (stan organizmu dotkniętego
schorzeniem naruszającym jego sprawność). Dopiero koniunkcja tych dwóch
elementów pozwala na uznanie danej osoby za niezdolną do pracy. W
konsekwencji nie oznacza niezdolności do pracy niemożność wykonywania
zatrudnienia spowodowana innymi przyczynami niż naruszenie sprawności
organizmu i odwrotnie – nie jest ową niezdolnością biologiczny stan kalectwa lub
choroby nieimplikujący wskazanych wyłączeń lub ograniczeń w świadczeniu pracy
(wyroki Sądu Najwyższego z dnia 28 stycznia 2004 r., II UK 167/03, OSNP 2004 nr
18, poz. 320; z dnia 14 czerwca 2005 r., I UK 278/04, LEX nr 375618; z dnia 18
maja 2006 r., II UK 156/05, LEX nr 1001299; z dnia 3 grudnia 2008 r., I UK 54/08,
LEX nr 1001284; z dnia 8 czerwca 2010 r., II UK 399/09, LEX nr 611421 i z dnia 24
sierpnia 2010 r., I UK 64/10, LEX nr 653663).
Szczególność – w relacji do przepisów ustawy o emeryturach i rentach z
FUS - unormowania art. 4 ust. 1 ustawy o rencie socjalnej polega na tym, że nie
tylko ustanawia ono wymaganie stwierdzenia u wnioskodawcy całkowitej (a nie
jakiejkolwiek) niezdolności do pracy, ale ogranicza czas, w jakim powinno powstać
naruszenie sprawności organizmu powodujące ową niezdolność. Odróżnienie w
zawartej w art. 12 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS definicji
niezdolności do pracy wspomnianych aspektów (ekonomicznego i biologicznego)
ma zaś istotne znaczenie dla prawidłowej interpretacji art. 4 ust. 1 ustawy o rencie
socjalnej. W judykaturze podkreśla się bowiem, że dla nabycia przez daną osobę
prawa do renty socjalnej całkowita niezdolność do pracy oraz przyczyna naruszenia
sprawności organizmu powodującego ową niezdolność mogą powstać w tym
samym lub różnych momentach. O ile jednak całkowita niezdolność do pracy może
powstać w późniejszym czasie, o tyle jej biologiczna przyczyna musi zaistnieć w
okresach wymienionych w tym przepisie (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 15
marca 2006 r., II UZP 4/06, OSNP 2006 nr 21 – 22, poz. 334 oraz wyroki z dnia 14
maja 2009 r., I UK 346/08, OSNP 2011 nr 1 – 2, poz.18; z dnia 26 stycznia 2011 r.,
I UK 240/10, LEX nr 738533 i z dnia 26 lipca 2011 r., I UK 6/11, LEX nr 1026617).
Zważywszy na akcentowaną w orzecznictwie sądowym integralność ludzkiego
organizmu i zmienność jego kondycji zdrowotnej należy przyjąć, iż również będąca
9
przesłanką nabycia prawa do renty socjalnej całkowita niezdolność do pracy może
być konsekwencją jednego schorzenia lub wypadkową wielu dolegliwości, i to
niekoniecznie tych samych, które uprzednio stanowiły podstawę orzekania o tej
niezdolności. Może się zatem zdarzyć, że choroba, która dotychczas była jedynym
powodem stwierdzanej u wnioskodawcy całkowitej niezdolności do pracy, sama nie
wywołuje już tego rodzaju skutku w sferze możliwości wykonywania zatrudnienia,
ale wraz z innymi, nasilającymi się dolegliwościami zdrowotnymi pozwala na dalsze
kwalifikowanie danej osoby jako dotkniętej tymże stopniem niezdolności. Bywa
również tak, że w miejsce uprzedniej przyczyny (przyczyn) całkowitej niezdolności
do pracy pojawia się inna (inne). Istotne jest to, aby schorzenie lub schorzenia,
które obecnie stanowią przyczynę naruszenia sprawności organizmu
powodującego całkowitą niezdolność do pracy wnioskodawcy, powstały w okresach
wymienionych w art. 4 ust. 1 ustawy o rencie socjalnej, nawet jeśli dotychczas nie
były one przesłanką orzekania o tej niezdolności. W procesie z odwołania od
decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych odmawiającej wnioskodawcy prawa do
przedmiotowego świadczenia na dalszy okres konieczne jest zatem wykazanie, iż
odwołujący się nadal jest osobą całkowicie niezdolną do pracy z powodu schorzeń
powstałych w ustawowo określonych okresach, w tym także schorzeń uprzednio
niepowodujących tejże niezdolności.
Decydujące znaczenie dla prawidłowego zastosowania przez Sądy
orzekające w niniejszej sprawie prawa materialnego (art. 4 ust. 1 ustawy o rencie
socjalnej w związku z art. 12 ust. 1 i 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS) miało
zatem dokonanie niezbędnych ustaleń faktycznych, a ściślej wyjaśnienie, czy po
zakończeniu okresu, na jaki uprzednio przyznano K. K. prawo do renty socjalnej,
odwołująca się była nadal osobą całkowicie niezdolną do pracy na skutek
naruszenia sprawności organizmu spowodowanego schorzeniami powstałymi przed
ukończeniem przez nią 18 roku życia lub podczas nauki w szkole przed
ukończeniem 25 roku życia. Ustalenie tej okoliczności wymagało zaś wiadomości
specjalnych w rozumieniu art. 278 § 1 k.p.c. W judykaturze akcentuje się
konieczność zasięgania w sporach o rentę z tytułu niezdolności do pracy opinii
biegłych lekarzy właściwych specjalności do oceny stanu zdrowia ubezpieczonych
z punktu widzenia możliwości wykonywania zatrudnienia (wyroki Sądu
10
Najwyższego z dnia 11 kwietnia 2007 r., I UK 304/06, LEX nr 898844; z dnia 8 maja
2008 r., I UK 356/07, OSNP 2009 nr 17 – 18, poz. 234; z dnia 5 czerwca 2008 r., III
UK 9/08, LEX nr 494139; z dnia 3 września 2009 r., III UK 30/09, LEX nr 537018; z
dnia 15 września 2009 r., II UK 1/09, LEX nr 574538; z dnia 13 października
2009 r., II UK 106/09, LEX nr 558589; z dnia 12 stycznia 2010 r., I UK 204/09, LEX
nr 577813). Wynikające z powołanego przepisu ograniczenie samodzielności sądu
w zakresie dokonywania ustaleń wymagających wiadomości specjalnych obejmuje
w sprawie o rentę socjalną ocenę etiologii, momentu powstania, aktualnego stopnia
nasilenia diagnozowanych u wnioskodawcy schorzeń, ich wzajemnych powiązań i
wpływu na możliwość świadczenia pracy zarobkowej. Sąd nie ma kompetencji do
samodzielnego ustalania, czy równoczesne występowanie u danej osoby licznych
dolegliwości zdrowotnych nie powoduje całkowitej niezdolności do pracy z tej tylko
przyczyny, że jego zdaniem charakter i zaawansowanie poszczególnych schorzeń
nie daje podstaw do przyjęcia tej postaci niezdolności do pracy. Do kompleksowej
analizy stanu zdrowia strony niezbędne jest zasięgnięcie opinii biegłych właściwych
specjalności. W niniejszym przypadku niezasięgnięcie takich opinii i oddalenie
zgłaszanych przez odwołującą się wniosków dowodowych w tym zakresie (jako
zmierzających do przedłużania procesu) oznaczało naruszenie przez Sądy
orzekające w sprawie przepisów art. 278 § 1 i art. 217 § 2 k.p.c., mające wpływ na
wynik sporu. Powoływanie dowodów jedynie dla zwłoki w rozumieniu tego
ostatniego przepisu ma wszakże miejsce wówczas, gdy z treści wniosku
dowodowego i jego uzasadnienia wynika jednoznacznie, że powoływane dowody
nie mogą wyjaśnić spornych okoliczności lub gdy sprawa została już wyjaśniona
zgodnie z twierdzeniami strony wnioskującej. Zatem oddalenie wniosku
dowodowego z mocy tego przepisu może mieć miejsce wtedy, gdy albo stawiana
przez stronę teza dowodowa jest nieistotna dla rozstrzygnięcia sprawy, albo
proponowany środek dowody nie jest przydatny dla jej wykazania, albo gdy na
podstawie innych dowodów sąd uznał dany fakt za ustalony zgodnie z
twierdzeniami wnioskodawcy. Jakkolwiek więc sąd nie ma obowiązku
przeprowadzania wszystkich dowodów wskazanych przez stronę, to jednak
odmowa dopuszczenia określonego dowodu nie należy do sfery swobodnego, a
tym bardziej dowolnego uznania sędziowskiego. W szczególności sąd nie może -
11
bez naruszenia art. 217 § 1 w związku z art. 227 k.p.c. - pominąć środków
dowodowych na wykazywane przez stronę okoliczności w przypadku, gdy nie
zostały wyjaśnione sporne fakty mające znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy
(wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 stycznia 2011 r., I PK 135/10, LEX nr 794776).
W przedmiotowym przypadku inicjatywa dowodowa odwołującej się nie zmierzała
jedynie do przewlekłości postępowania, skoro dotyczyła kwestii mającej decydujące
znaczenie dla rozstrzygnięcia o prawie wnioskodawczyni do renty socjalnej, tj.
całkowitej niezdolności do pracy z powodu naruszenia sprawności organizmu
wywołanego schorzeniami powstałymi przed ukończeniem 18 roku życia lub w
czasie nauki w szkole przed ukończeniem 25 roku życia, w tym dolegliwości
zdrowotnych do tej pory nieimplikujących tej niezdolności. Naruszenie przez Sąd
Apelacyjny art. 278 § 1 i art. 217 § 2 k.p.c. w trakcie merytorycznego
rozpoznawania sprawy nastąpiło zaś w sytuacji, gdy nie występowały ograniczenia
dowodowe wynikające z art. 368 § 1 pkt 4 oraz art. 381 k.p.c.
Słuszny jest również zarzut skargi kasacyjnej naruszenia przez Sąd drugiej
instancji art. 286 w związku z art. 382 k.p.c.
Warto przypomnieć, że przyczyną uznania K. K. za osobę całkowicie
niezdolną do pracy a powodu naruszenia sprawności organizmu powstałego przed
ukończeniem przez wnioskodawczynię 18 roku życia i przyznania jej z tego tytułu
prawa do renty socjalnej do 31 grudnia 2008 r. były zaburzenia psychiczne i
obniżona sprawność intelektualna. Rozstrzygając o dalszych uprawnieniach
rentowych odwołującej się konieczne było więc dokonanie oceny jej aktualnego
stanu zdrowia psychicznego, co niewątpliwie wymagało wiadomości specjalnych i
to nie tylko biegłego z zakresu psychiatrii. Niektóre schorzenia bywają bowiem
przedmiotem zainteresowania różnych dziedzin medycyny, a nawet różnych nauk.
W niniejszym przypadku celowe było zasięgnięcie łącznej opinii biegłych psychiatry,
neurologa, a także – z uwagi na organiczne podłoże zmian w OUN - psychologa
klinicznego, tym bardziej że specjaliści z zakresu tych dziedzin wcześniej
wypowiadali się na temat predyspozycji zdrowotnych wnioskodawczyni do pracy
zarobkowej. Tymczasem postępowanie dowodowe zostało ograniczone do opinii
psychiatrycznej i to wydanej na podstawie akt sprawy oraz dokumentacji medycznej
odwołującej się, bez przeprowadzenia bezpośrednich badań strony. W
12
konsekwencji autor opinii oparł się w dużej mierze na ocenie stanu zdrowia
wnioskodawczyni dokonanej przez lekarza konsultanta i lekarza orzecznika oraz
komisję lekarską Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, chociaż rolą biegłego było
przeprowadzenie kontroli prawidłowości orzeczeń wydanych w toku postępowania
przed organem rentowym. W judykaturze podkreśla się potrzebę dysponowania
przez biegłych lekarzy kompleksowym materiałem koniecznym do sporządzenia
opinii na temat stanu zdrowia osoby ubiegającej się o świadczenia rentowe (wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 14 stycznia 2010 r., I UK 230/09, LEX nr 577818). W tym
kontekście decyzja Sądu pierwszej instancji, zaaprobowana przez Sąd Apelacyjny,
o skierowaniu akt sprawy do biegłego psychiatry celem wydania opinii z
pominięciem bezpośrednich badań wnioskodawczyni i bez zapytania biegłego, czy
bez owych badań możliwa jest rzetelna i stanowcza ocena charakteru oraz stopnia
zaawansowania schorzeń, na jakie cierpi odwołująca się i ich wpływu na zdolność
strony do pracy zarobkowej, budzi wątpliwości. Godzi się zauważyć, że Sąd
Apelacyjny wspomniał w uzasadnieniu wyroku o kilkakrotnym niestawiennictwie
wnioskodawczyni na termin badań lekarskich oraz przedkładaniu przez nią
usprawiedliwienia nieobecności. Jeżeli zdaniem Sądu, dostarczone dokumenty
uzasadniały niezgłoszenie się wnioskodawczyni na badania, należało rozważyć
wyznaczenie kolejnego terminu do ich przeprowadzenia. Jeśli natomiast
przedłożone zaświadczenia lekarskie były w ocenie Sądu niewiarygodne, trzeba
było dać temu wyraz w uzasadnieniu wyroku, co umożliwiłoby kontrolę
prawidłowości postępowania sądowego w tym zakresie. Nie można bowiem
zapominać, iż zgodnie z art. 6 Kodeksu cywilnego ciężar udowodnienia faktu
spoczywa na osobie wywodzącej z tego faktu skutki prawne. Wyrażona w tym
przepisie prawa materialnego reguła rozkładu ciężaru dowodu ma również – wraz z
problematyką inicjatywy dowodowej stron i sądu - swój wymiar procesowy,
zwłaszcza w art. 3, art. 213 oraz art. 227 i nast. Kodeksu postępowania cywilnego.
Skoro zatem wnioskodawczyni dochodzi prawa do renty socjalnej, które
uwarunkowane jest całkowitą niezdolnością do pracy spowodowaną naruszeniem
sprawności organizmu powstałym w okresach wskazanych w ustawie, to na
odwołującej się spoczywa ciężar udowodnienia tego faktu. Jeśli zatem strona
kategorycznie odmawia lub uniemożliwia przeprowadzenia badań potrzebnych do
13
wydania opinii lekarskiej na te istotne dla rozstrzygnięcia sporu okoliczności, to nie
może następnie skutecznie zarzucać, że opinia wydana została bez owych badań.
W rozpoznawanej sprawie Sądy orzekające dokonały ustaleń stanu
faktycznego w oparciu jedynie o opinię psychiatryczną wydaną bez bezpośrednich
badań wnioskodawczyni i w dodatku bez rozważenia zarzutów zgłoszonych przez
odwołującą się pod jej adresem. Nie zażądano bowiem od biegłego złożenia w
trybie art. 286 k.p.c. ustnego wyjaśnienia opinii lub sporządzenia dodatkowej opinii
na piśmie z odniesieniem się do zastrzeżeń strony. Jak zauważył Sąd Najwyższy w
uzasadnieniu wyroku z dnia 12 stycznia 2011 r., II UK 205/10 (LEX nr 785670),
jeżeli wymaga się od ubezpieczonego wykazania niezdolności do pracy jako
przesłanki faktycznej i prawnej renty, to bez rozważenia jego zarzutów do opinii
medycznej nie można uznać, że doszło do dostatecznego wyjaśnienia sprawy. Nie
chodzi bowiem tylko o sytuację, w której opinia nie jest korzystna dla strony, ale o
sytuację procesową, w której strona postawiła zarzuty do opinii biegłego, a te nie
zostały rozważone.
Reasumując, w wyniku powyższych naruszeń przepisów procesowych Sądy
orzekające dokonały ustaleń w zakresie stanu faktycznego zawierających luki
odnośnie do istotnych dla rozstrzygnięcia sporu okoliczności, co uniemożliwiło
właściwą subsumcję przepisów prawa materialnego, tj. art. 4 ust. 1 ustawy o rencie
socjalnej w związku z art. 12 ust. 1 i 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, a w
konsekwencji prawidłowe rozstrzygnięcie sprawy.
Mając powyższe na uwadze, z mocy art. 39815
§ 1 oraz art. 108 § 2 w
związku z art. 398²¹ k.p.c. orzeczono jak w sentencji.