P 30/13
-
Data orzeczenia:
-
Organ orzekający:
Powołane przepisy:
Dodatkowe informacje:
-
Sprawy przywołane w treści orzeczenia:I CSK 248/11 II CSK 3/05 III CZP 74/09 K 11/93 K 3/98 P 11/04 P 13/09 P 13/99 P 14/12 P 20/04 P 3/09 P 36/09 P 41/06 P 47/11 P 62/07 P 7/13 SK 1/05 SK 11/03 SK 11/03 SK 19/03 SK 37/08 SK 37/08 SK 37/08 SK 37/08 SK 37/08 C 7/1968 I CR 381/67 I GSK 944/09 I SA/Wa 1606/09 II C 1087/10 II CR 1003/62 II UK 385/08 III CRN 466/74 V CKN 757/00
Pełny tekst orzeczenia
177/10/A/2015
POSTANOWIENIE
z dnia 25 listopada 2015 r.
Sygn. akt P 30/13
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Stanisław Rymar – przewodniczący
Zbigniew Cieślak – sprawozdawca
Małgorzata Pyziak-Szafnicka
Piotr Tuleja
Sławomira Wronkowska-Jaśkiewicz,
po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 25 listopada 2015 r.:
I. pytania prawnego Sądu Okręgowego Warszawa-Praga w Warszawie z 12 lipca 2013 r., czy:
1) art. 386 § 6 w związku z art. 397 § 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) w zakresie, w jakim stanowi, że ocena prawna i wskazania co do dalszego postępowania wyrażone w uzasadnieniu postanowienia sądu drugiej instancji wiążą sąd, któremu sprawa została przekazana przy ponownym rozpoznaniu sprawy, jest zgodny z art. 178 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,
a ewentualnie – na wypadek stwierdzenia braku formalnych podstaw do udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy:
2) art. 32 ust. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.) w zakresie, w jakim wykracza poza obowiązek wykazania przez sąd, że akt normatywny stanowi podstawę rozstrzygnięcia sprawy, jest zgodny z art. 193 Konstytucji,
3) art. 3 w związku z art. 32 ust. 3 ustawy powołanej w punkcie I.2 w zakresie, w jakim uzależniają skuteczne wystąpienie z pytaniem prawnym dotyczącym aktu normatywnego stanowiącego podstawę rozstrzygnięcia sprawy w kwestii incydentalnej od wykazania przez sąd wpływu orzeczenia wydanego co do tej kwestii na rozstrzygnięcie sprawy w orzeczeniu kończącym sprawę w instancji, jest zgodny z art. 193 w związku z art. 2, art. 10 i art. 45 ust. 1 Konstytucji,
II. „dodatkowego pytania prawnego” Sądu Okręgowego Warszawa-Praga w Warszawie z 29 maja 2015 r., czy:
„1. art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) w zakresie, w jakim stanowi podstawę umorzenia postępowania w oparciu o przesłanki wykraczające poza stwierdzenie przez Trybunał Konstytucyjny, że pytanie prawne nie zostało przestawione przez sąd lub nie dotyczy niezgodności art. 386 § 6 w zw. z art. 397 § 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) w zakresie, w jakim stanowi, iż ocena prawna i wskazania co do dalszego postępowania wyrażone w uzasadnieniu postanowienia sądu drugiej instancji wiążą sąd, któremu sprawa została przekazana przy ponownym rozpoznaniu sprawy z art. 178 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, czy też niezgodności art. 32 ust. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) z art. 193 Konstytucji oraz nie dotyczy niezgodności art. 3 w zw. z art. 32 ust. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) w zakresie, w jakim przepisy te uzależniają skuteczne wystąpienie z pytaniem prawnym dotyczącym aktu normatywnego stanowiącego podstawę rozstrzygnięcia sprawy w kwestii incydentalnej od wykazania przez sąd wpływu orzeczenia wydanego co do tej kwestii na rozstrzygnięcie sprawy w orzeczeniu kończącym sprawę w instancji z art. 193 w zw. z art. 2, art. 10 i art. 45 ust. 1 Konstytucji, jest niezgodny z art. 193 Konstytucji;
2. art. 32 ust. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) w zakresie, w jakim nakłada na sąd występujący z pytaniem prawnym na podstawie art. 193 Konstytucji obowiązek wskazania, w jaki sposób zmieniłoby się rozstrzygnięcie dotyczące wniosku o uzupełnienie wyroku, gdyby art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym, utracił moc obowiązującą wskutek orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, jest niezgodny z art. 193 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej;
3. art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) w zakresie, w jakim nakłada na sąd występujący z pytaniem prawnym na podstawie art. 193 Konstytucji, obowiązek uzasadnienia zarzutu niezgodności art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym z art. 193 Konstytucji, jest niezgodny z art. 193 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej;
4. art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) w zakresie, w jakim stanowi podstawę umorzenia postępowania, przed wydaniem przez Trybunał Konstytucyjny wyroku zawierającego rozstrzygnięcie o zgodności art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym z art. 193 Konstytucji, jest niezgodny z art. 193 w zw. z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej;
5. § 24 ust. 2 Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego, stanowiącego załącznik do uchwały Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 października 2006 r. w sprawie Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego (M.P. Nr 72, poz. 720) jest niezgodny z art. 93 ust. 1 i 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i art. 40 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.);
6. § 24 ust. 3 Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego, stanowiącego załącznik do uchwały Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 października 2006 r. w sprawie Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego (M.P. Nr 72, poz. 720) jest niezgodny z art. 93 ust. 1 i 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz art. 40 i art. 21 ust. 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.);
7. art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) w zakresie, w jakim nakłada na sąd występujący z pytaniem prawnym na podstawie art. 193 Konstytucji, obowiązek uzasadnienia zarzutu niezgodności § 24 ust. 2 Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego, stanowiącego załącznik do uchwały Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 października 2006 r. w sprawie Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego z art. 93 ust. 1 i 2 Konstytucji i art. 40 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym, jest niezgodny z art. 193 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej;
8. art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) w zakresie, w jakim nakłada na sąd występujący z pytaniem prawnym na podstawie art. 193 Konstytucji, obowiązek uzasadnienia zarzutu niezgodności § 24 ust. 3 Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego, stanowiącego załącznik do uchwały Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 października 2006 r. w sprawie Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego z art. 93 ust. 1 i 2 Konstytucji i art. 40 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym, jest niezgodny z art. 193 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej;
9. art. 32 ust. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) w zakresie, w jakim nakłada na sąd występujący z pytaniem prawnym na podstawie art. 193 Konstytucji, obowiązek wskazania, w jaki sposób zmieniłoby się rozstrzygnięcie dotyczące wniosku o uzupełnienie wyroku, gdyby § 24 ust. 2 Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego, stanowiącego załącznik do uchwały Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 października 2006 r. w sprawie Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego, utracił moc obowiązującą wskutek orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, jest niezgodny z art. 193 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej;
10. art. 32 ust. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) w zakresie, w jakim nakłada na sąd występujący z pytaniem prawnym na podstawie art. 193 Konstytucji, obowiązek wskazania, w jaki sposób zmieniłoby się rozstrzygnięcie dotyczące wniosku o uzupełnienie wyroku, gdyby § 24 ust. 3 Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego, stanowiącego załącznik do uchwały Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 października 2006 r. w sprawie Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego, utracił moc obowiązującą wskutek orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, jest niezgodny z art. 193 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej?”
p o s t a n a w i a:
na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070, z 2005 r. Nr 169, poz. 1417, z 2009 r. Nr 56, poz. 459 i Nr 178, poz. 1375, z 2010 r. Nr 182, poz. 1228 i Nr 197, poz. 1307 oraz z 2011 r. Nr 112, poz. 654) w związku z art. 134 pkt 3 ustawy z dnia 25 czerwca 2015 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. poz. 1064) umorzyć postępowanie.
UZASADNIENIE
I
1. Postanowieniem z 12 lipca 2013 r., sygn. akt II C 1087/10, Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie II Wydział Cywilny (dalej: sąd pytający) wystąpił do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym, czy art. 386 § 6 w związku z art. 397 § 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej k.p.c.) w zakresie, w jakim stanowi, że ocena prawna i wskazania co do dalszego postępowania wyrażone w uzasadnieniu postanowienia sądu drugiej instancji wiążą sąd, któremu sprawa została przekazana przy ponownym rozpoznaniu sprawy, jest zgodny z art. 178 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, a ewentualnie – na wypadek stwierdzenia braku formalnych podstaw do udzielenia odpowiedzi na pytanie – czy art. 32 ust. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK z 1997 r.) w zakresie, w jakim wykracza poza obowiązek wykazania przez sąd, że akt normatywny stanowi podstawę rozstrzygnięcia sprawy, jest zgodny z art. 193 Konstytucji oraz art. 3 w związku z art. 32 ust. 3 ustawy o TK z 1997 r. w zakresie, w jakim uzależniają skuteczne wystąpienie z pytaniem prawnym dotyczącym aktu normatywnego stanowiącego podstawę rozstrzygnięcia sprawy w kwestii incydentalnej od wykazania przez sąd wpływu orzeczenia wydanego co do tej kwestii na rozstrzygnięcie sprawy w orzeczeniu kończącym sprawę w instancji, jest zgodny z art. 193 w związku z art. 2, art. 10 i art. 45 ust. 1 Konstytucji.
Wątpliwość sądu powstała na tle następującego stanu prawnego i faktycznego.
Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie wyrokiem częściowym z 6 grudnia 2012 r. dotyczącym powództwa wzajemnego uwzględnił częściowo to powództwo. W piśmie procesowym z 18 grudnia 2012 r. powódka wzajemna wniosła o uzupełnienie wyroku częściowego przez zawarcie w nim rozstrzygnięcia o kosztach procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego. Postanowieniem z 7 lutego 2013 r. sąd oddalił wniosek powódki wzajemnej o uzupełnienie wyroku częściowego, uzasadniając, iż w myśl art. 108 § 1 zdanie pierwsze k.p.c. sąd rozstrzyga o kosztach w każdym orzeczeniu kończącym sprawę w instancji. W niniejszej sprawie został zaś ogłoszony wyrok częściowy. Powódka wzajemna wniosła zażalenie na postanowienie o odmowie uzupełnienia wyroku („uchylenie zaskarżonego postanowienia i uzupełnienie wyroku”).
Sąd Apelacyjny w Warszawie postanowieniem z 28 maja 2013 r. uwzględnił zażalenie powódki wzajemnej na postanowienie z 7 lutego 2013 r. i uchylił zaskarżone postanowienie, i wniosek o uzupełnienie wyroku przekazał Sądowi Okręgowemu Warszawa-Praga w Warszawie do ponownego rozpoznania. Sąd Apelacyjny wskazał, że zgodnie z art. 108 § 1 zd 1 k.p.c. sąd rozstrzyga o kosztach w każdym orzeczeniu kończącym sprawę w instancji, niemniej jednak – podzielając stanowisko wnoszącej zażalenie – w sprawie zachodził szczególny przypadek kumulacji roszczeń.
Uwzględnienie zażalenia przez sąd drugiej instancji przez uchylenie zaskarżonego orzeczenia i przekazanie sprawy w zakresie dotyczącym wniosku o uzupełnienie wyroku częściowego do ponownego rozpoznania oznacza, że sąd pierwszej instancji jest obowiązany uwzględnić ocenę prawną wyrażoną w uzasadnieniu postanowienia sądu drugiej instancji z uwagi na dyspozycję art. 386 § 6 w związku z art. 397 § 2 k.p.c. W tym wypadku Sąd Okręgowy jest obowiązany uwzględnić stanowisko co do konieczności zawarcia w wyroku częściowym z 6 grudnia 2012 r. rozstrzygnięcia o kosztach procesu dotyczących powództwa wzajemnego i w konsekwencji zastosować przedstawioną ocenę prawną przy rozpoznaniu wniosku powódki wzajemnej o uzupełnienie tego wyroku, nawet wówczas, gdy sąd pierwszej instancji prezentuje pogląd przeciwny.
Sąd pytający zwraca uwagę, że w dotychczasowym orzecznictwie i piśmiennictwie prezentowane jest konsekwentnie stanowisko co do niedopuszczalności zawarcia w jakimkolwiek wyroku częściowym, w tym wyroku częściowym wydanym w sprawie, w której wytoczone zostało powództwo wzajemne, rozstrzygnięcia o kosztach procesu. Oznacza to, że norma prawna wynikająca z art. 386 § 6 w związku z art. 397 § 2 k.p.c., którą sąd pierwszej instancji obowiązany jest uwzględnić przy ponownym rozpoznaniu sprawy i jej rozstrzygnięciu w zakresie dotyczącym uzupełnienia wyroku częściowego, obok art. 108 § 1 i art. 351 § 1 k.p.c. narusza wzorzec wynikający z art. 178 ust. 1 Konstytucji. Zatem – w ocenie sądu pytającego – od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem, a wobec tego spełniony został wymóg wynikający z art. 193 Konstytucji.
2. Prokurator Generalny zajął swoje stanowisko w sprawie w piśmie z 26 listopada 2013 r. Stwierdził, że art. 386 § 6 w związku z art. 397 § 2 zdanie pierwsze k.p.c. w zakresie, w jakim stanowi, że ocena prawna i wskazania co do dalszego postępowania wyrażone w uzasadnieniu postanowienia sądu drugiej instancji wiążą sąd, któremu sprawa została przekazana, przy ponownym rozpoznaniu sprawy, jest zgodny z art. 178 ust. 1 Konstytucji oraz że postępowanie w pozostałej części podlega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK z 1997 r.
Po zaprezentowaniu stanu faktycznego i prawnego przedłożonego w pytaniu prawnym Sądu Okręgowego Warszawa-Praga w Warszawie, Prokurator sformułował uwagę natury formalnej, odnoszącą się do spełnienia przesłanki funkcjonalnej. Uznał, że w razie utraty mocy obowiązującej art. 386 § 6 k.p.c. w następstwie wyroku Trybunału Konstytucyjnego, sąd pytający, prezentujący pogląd odmienny niż wyrażony w ocenie sądu drugiej instancji, oddali wniosek powódki wzajemnej o uzupełnienie wyroku częściowego. W ten sposób Prokurator Generalny podzielił stanowisko sądu pytającego, z którego wynika, że po ewentualnym stwierdzeniu niekonstytucyjności zaskarżonego przepisu, orzeczenie sądu będzie miało treść zasadniczo różniącą się od treści jaką miałoby orzeczenie wydane na jego podstawie, co oznacza, że pytanie prawne spełnia przesłankę funkcjonalną.
Przystępując do merytorycznej oceny art. 386 § 6 k.p.c., Prokurator Generalny odwołał się do jego treści i znaczenia ustalonego w procesie stosowania prawa, z których wynika, że ocena prawna i wskazania co do dalszego postępowania wyrażone w wyroku kasatoryjnym są wiążące w ponownym postępowaniu oraz że ocena prawna i wskazania co do dalszego postępowania wyrażone w uzasadnieniu wyroku sądu drugiej instancji nie są wiążące wówczas, gdy nastąpiła zmiana stanu prawnego, przy czym ocena prawna obejmuje przepisy prawa materialnego i procesowego. Wyrażone w uzasadnieniu orzeczenia sądu drugiej instancji wskazania dotyczące dalszego postępowania nie narzucają z góry sposobu rozstrzygnięcia kwestii związanych z treścią przyszłego rozstrzygnięcia sądu pierwszej instancji. Sąd pierwszej instancji jest jedynie zobowiązany do wykonania wszystkich zawartych w uzasadnieniu rozstrzygnięcia sądu drugiej instancji wskazówek co do uzupełnienia postępowania dowodowego oraz zweryfikowania podanych w wątpliwość ustaleń faktycznych lub ponownego rozważenia okoliczności, które według oceny sądu drugiej instancji mają wpływ na końcowe rozstrzygnięcie sprawy. A zatem związanie sądu pierwszej instancji wytycznymi dotyczącymi dalszego postępowania wyznacza jedynie minimum tego, co sąd ten powinien zrobić przy ponownym rozpoznaniu sprawy i nie oznacza, że sąd pierwszej instancji nie może przeprowadzić lub ocenić żadnych innych dowodów (tak np. wyrok Sądu Najwyższego z 16 lipca 2009 r., sygn. akt II UK 385/08, Lex nr 533101).
W dalszej części stanowiska Prokurator Generalny odniósł się do względnego charakteru związania sądu pierwszej instancji oceną prawną i wskazaniami zawartymi w rozstrzygnięciu sądu apelacyjnego. Zauważył, że unormowanie zawarte w art. 386 § 6 k.p.c. nie znajdzie zastosowania w przypadku, gdy nastąpiła zmiana stanu faktycznego oraz w przypadku zmiany okoliczności faktycznych o tyle, o ile ocena prawna sądu apelacyjnego została dokonana na podstawie poprzednich ustaleń faktycznych w tym zakresie. Prokurator przywołał postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z 21 lutego 2006 r. (sygn. SK 1/05, OTK ZU nr 2/A/2006, poz. 22), z którego wynika, że art. 386 § 6 k.p.c. „nie ogranicza (…) w żaden sposób możliwości badania nowych dowodów w ponownym postępowaniu, a zmiana w sferze stanu faktycznego, będąca następstwem przeprowadzenia nowych dowodów, wyznacza granice związania sądu oceną prawną i wskazaniami, o których jest mowa w kwestionowanym przepisie”. Podobnie Sąd Najwyższy – w przywołanym przez Prokuratora Generalnego postanowieniu z 28 października 2005 r. (sygn. akt II CSK 3/05, Lex nr 604047) – orzekł, że „ocena prawna jest to pogląd prawny sądu drugiej instancji, wiążący sąd pierwszej instancji i sąd odwoławczy, który stanowi tzw. osądzenie co do prawa”.
Następnie Prokurator Generalny odniósł się do wskazanego przez sąd pytający wzorca kontroli, tzn. do art. 178 ust. 1 Konstytucji. Na wstępie przywołał stanowisko doktryny, z którego wynika, że niezawisłość sędziowska to „niedopuszczalność jakiejkolwiek ingerencji z zewnątrz lub wywieranie nacisku na sędziego w kierunku takiego czy innego rozstrzygnięcia sprawy” (B. Banaszak, Prawo konstytucyjne, Warszawa 2004, s. 668). A następnie na podstawie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 24 czerwca 1998 r. (sygn. K 3/98, OTK ZU nr 4/1998, poz. 52) zauważył, że na niezawisłość sędziów składają się następujące elementy: bezstronność w stosunku do uczestników postępowania, niezależność wobec organów pozasądowych, samodzielność sędziego wobec władz i innych organów sądowych, niezależność od wpływu czynników politycznych, zwłaszcza partii politycznych oraz wewnętrzna niezależność sędziego.
W ocenie sądu pytającego zaskarżona regulacja narusza zasadę niezawisłości przez przyznanie sądowi drugiej instancji kompetencji do uchylenia orzeczenia pierwszej instancji i wiążącego wskazania sądowi pierwszej instancji prawidłowego rozstrzygnięcia.
Prokurator Generalny stanął na stanowisku, że zakwestionowana przez sąd pytający regulacja ma uzasadnienie w konieczności realizacji dwuinstancyjności postępowania, która została sformułowana w art. 176 Konstytucji. Jest to przepis ustrojowy, ponieważ nakazuje zorganizowanie procedur sądowych w określony sposób, tzn. zorganizowania systemu sądów co najmniej dwuszczeblowych, aby możliwe było rozpatrywanie spraw w dwu kolejnych instancjach. Realizacja zaś zasady dwuinstancyjności na płaszczyźnie gwarancyjnej wymaga, aby umożliwić kontrolę prawidłowości rozstrzygnięć wydawanych w pierwszej instancji. Jak wynika bowiem z przywołanego w tym miejscu stanowiska postanowienia Trybunału z 21 lutego 2006 r. (sygn. SK 1/05), „ograniczenie samodzielności jurysdykcyjnej sądu orzekającego w ponownym postępowaniu jest limitowane kompetencjami kontrolnymi sądu w ramach postępowania w drugiej instancji”.
Konkludując swój wywód Prokurator Generalny uznał, że nieuprawniony jest zarzut sądu pytającego o niezgodności art. 386 § 6 w związku z art. 397 § 2 zdanie pierwsze k.p.c. – w zaskarżonym zakresie – z zasadą niezawisłości sędziowskiej wyrażoną w art. 178 ust. 1 Konstytucji. Żaden z przywołanych powyżej elementów tej zasady nie został bowiem naruszony.
W związku z tym postępowanie w niniejszej sprawie, w części odnoszącej się do punktu 2 i 3 petitum pytania, podlega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK z 1997 r., wobec zbędności wyrokowania.
3. Marszałek Sejmu w stanowisku z 1 sierpnia 2014 r., w imieniu Sejmu, przedłożył wyjaśnienia w sprawie pytania prawnego oraz wniósł o umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK z 1997 r. Jednocześnie Marszałek Sejmu stwierdził, że w razie nieuwzględnienia wniosku o umorzenie, wnosi o stwierdzenie, że art. 386 § 6 w związku z art. 397 § 2 k.p.c. w zakresie, w jakim ocena prawna i wskazania co do dalszego postępowania wyrażone w uzasadnieniu postanowienia sądu drugiej instancji wiążą przy ponownym rozpoznaniu sprawy sąd, któremu sprawa została przekazana, jest zgodny z art. 178 ust. 1 Konstytucji. Ponadto podtrzymał wniosek o umorzenie postępowania w pozostałym zakresie, ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
W pierwszym punkcie stanowiska („Przedmiot kontroli i stan faktyczny sprawy”) Marszałek Sejmu zwrócił przede wszystkim uwagę, że regulacja instytucji zażalenia nie jest wyczerpująca, dlatego też art. 397 § 2 k.p.c. powołany związkowo przez pytający sąd, z punktu widzenia rzeczywistego przedmiotu postępowania stanowi jedynie element kontekstu normatywnego, w którym oceniany jest art. 386 § 6 k.p.c. Następnie Marszałek Sejmu odniósł się do relacji między art. 193 Konstytucji i art. 3 ustawy o TK z 1997 r., wskazując, że regulacja ustawowa jest powtórzeniem regulacji konstytucyjnej, co oznacza m.in., że każda nowelizacja art. 3 ustawy o TK bez uprzedniej nowelizacji Konstytucji narażałaby się na zarzut sprzeczności z art. 193 Konstytucji. Zauważył, że z obowiązujących przepisów – jednolicie interpretowanych przez Naczelny Sąd Administracyjny (zob. np. wyrok z 18 maja 2010 r., sygn. akt I GSK 944/09) i Wojewódzki Sąd Administracyjny (zob. np. wyrok z 16 marca 2010 r., sygn. akt I SA/Wa 1606/09) – wynika, że warunkiem, przesłanką formalną pytania prawnego jest funkcjonalna zależność pomiędzy pytaniem a sposobem rozstrzygnięcia sprawy w postępowaniu sądowym. Niespełnienie tego warunku prowadzi do umorzenia postępowania przez Trybunał Konstytucyjny na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK z 1997 r.
W dalszej części swojego stanowiska („II. Analiza formalnoprawna (dotycząca pkt I petitum)”) Marszałek Sejmu wskazał na treść i znaczenie art. 193 Konstytucji oraz art. 3 i art. 32 ust. 3 ustawy o TK z 1997 r. Zauważył, że przedmiotem pytania prawnego może być konstytucyjność konkretnej normy prawnej. W konsekwencji, ocena relewantności pytania prawnego powinna obejmować zasadność zarzutów występujących względem zakwestionowanej normy, przy czym sąd pytający musi również wykazać, że zastrzeżenia co do jej konstytucyjności czy legalności są tak doniosłe, iż zachodzi potrzeba ich wyjaśnienia przez Trybunał w drodze pytań prawnych. Pytanie prawne nie może być traktowane jako pomoc organom sądowym w merytorycznej ocenie sprawy zawisłej przed sądem, co było przedmiotem orzeczeń Trybunału (np. wyrok z 7 listopada 2005 r., sygn. P 20/04 OTK ZU nr 10/A/2005, poz. 111 oraz postanowienia z 12 grudnia 2008 r., sygn. P 62/07, OTK ZU nr 1/A/2008, poz. 17 i 24 maja 2010 r., sygn. P 13/09, OTK ZU nr 4/A/2010, poz. 44). Marszałek Sejmu zaznaczył, że art. 386 § 6 k.p.c. stanowił kilkakrotnie przedmiot zainteresowania Trybunału Konstytucyjnego (przywołane w stanowisku postanowienia TK z 21 lutego 2006 r., sygn. SK 1/05, OTK ZU nr 2/A/2006, poz. 22; 16 marca 2011 r., sygn. P 36/09, OTK ZU nr 2/A/2011, poz. 16; 16 października 2012 r., sygn. P 14/12, OTK ZU nr 9/A/2012, poz. 115 oraz 26 marca 2014 r., sygn. P 7/13, OTK ZU nr 3/A/2014, poz. 36). W ocenie Marszałka Sejmu, sposób określenia istoty problemu konstytucyjnego poddanego ocenie Trybunału Konstytucyjnego, skonfrontowany z przesłankami pytania prawnego, stanem faktycznym sprawy i jego uzasadnieniem, nasuwa wątpliwości co do dopuszczalności merytorycznego rozpoznania niniejszej sprawy. Istotą zarzutów sformułowanych w uzasadnieniu pytania prawnego jest raczej zakwestionowanie przez pytający sąd prawidłowości rozstrzygnięcia Sądu Apelacyjnego w Warszawie w konkretnej sprawie, który w wyniku wniesienia zażalenia uchylił postanowienie sądu pierwszej instancji i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania. Stąd należy uznać, że problem, który wystąpił na tle niniejszego pytania prawnego dotyczy prawidłowości zastosowania przez Sąd Apelacyjny w Warszawie art. 386 § 6 k.p.c. To sprawia – zdaniem Marszałka Sejmu – że istota analizowanego pytania prawnego dotyka stosowania prawa, które pozostaje poza kognicją Trybunału Konstytucyjnego (tak np. w przywołanych orzeczeniach Trybunału: wyrok z 21 grudnia 2004 r., sygn. SK 19/03, OTK ZU nr 11/A/2004, poz. 118, P 36/09 oraz postanowienia z 21 lutego 2006 r., sygn. SK 11/03, OTK ZU nr 2/A/2006, poz. 23 i 6 lutego 2007 r., sygn. P 41/06, OTK ZU nr 2/A/2007, poz. 15). Trybunał nie może bowiem pełnić funkcji kolejnej instancji odwoławczej, nie bada zgodności z prawem i słuszności podjętych przez orzekające organy rozstrzygnięć. Jak wynika z obowiązujących przepisów i orzecznictwa, Trybunał nie posiada kompetencji do kontroli prawidłowości ustaleń sądu, sposobu zastosowania czy też pominięcia obowiązujących przepisów (tak np. w postanowieniach TK z 7 marca 2011 r., sygn. P 3/09, OTK ZU nr 2/A/2011, poz. 13 i 16 października 2012 r., sygn. P 14/12, OTK ZU nr 9/A/2012, poz. 115).
Mając powyższe na uwadze, Marszałek Sejmu zawnioskował o umorzenie postępowania zainicjowanego pytaniem prawnym Sądu Okręgowego Warszawa-Praga w Warszawie.
Ze względu na tzw. ostrożność procesową – na wypadek, gdyby Trybunał nie uwzględnił w całości lub w części wniosku o umorzenie postępowania – Marszałek Sejmu sformułował jednak uwagi formalnoprawne i merytoryczne.
W pierwszej kolejności Marszałek Sejmu przystąpił do ustalenia rzeczywistego przedmiotu kontroli, wskazując na sformułowanie petitum pytania prawnego, w którym pytający sąd wniósł o zbadanie „ewentualnego problemu konstytucyjnego” (pytania ewentualne, które staną się aktualne w przypadku uznania przez Trybunał, że nie istnieją podstawy do udzielenia odpowiedzi na pytanie zawarte w punkcie 1). Odnosząc się do tej kwestii, Marszałek Sejmu ponownie podkreślił, że pytanie prawne jest instrumentem inicjującym konkretną, a nie abstrakcyjną kontrolę. Tymczasem pytanie prawne w sprawie toczącej się przed sądem pytającym przybrało postać niedopuszczalnej kontroli abstrakcyjnej. Mając na uwadze, że wskazany jako przedmiot kontroli art. 3 ustawy o TK z 1997 r. stanowi powtórzenie art. 193 Konstytucji, Marszałek Sejmu przywołał obszerny fragment postanowienia TK z 19 czerwca 2012 r. (sygn. SK 37/08). Konkludując tę część swojego stanowiska, Marszałek Sejmu zgłosił wniosek o umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK z 1997 r., ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
W trzeciej części swojego stanowiska Marszałek Sejmu przeprowadził analizę merytoryczną. Na wstępie odniósł się do jedynego zarzutu, co do którego w jego ocenie możliwa jest kontrola merytoryczna, dotyczącego naruszenia niezawisłości sędziowskiej wynikającej z art. 178 ust. 1 Konstytucji. Wskazał, że w ocenie sądu pytającego niezawisłość sędziowska oznacza niezawisłość od kogokolwiek, a nie od czegokolwiek. Następnie – na podstawie orzecznictwa Trybunału oraz literaturę przedmiotu – poddał szczegółowej analizie wzorzec konstytucyjny w postaci zasady niezawisłości sędziowskiej, wyrażonej w art. 178 ust. 1 Konstytucji. W podsumowaniu tej części rozważań autor stanowiska przytoczył fragment orzeczenia Trybunału z 9 listopada 1993 r. (sygn. K 11/93), z którego wynika, że niezawisłość sędziowska to nie tylko samo uprawnienie sędziego, ale także – jego podstawowy obowiązek. Tak samo, jak konstytucyjnym obowiązkiem ustawodawcy i organów administracji sądowej jest ochrona niezawisłości sędziego, tak samo powinnością sędziego jest tę niezawisłość urzeczywistniać w praktyce swego orzekania.
Ostatni punkt swojego stanowiska Marszałek Sejmu rozpoczął od stwierdzenia, że art. 386 § 6 k.p.c. określa zakres związania sądu pierwszej instancji, a także sądu odwoławczego w razie przekazania sprawy sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania. Związanie sądu obejmuje wykładnię prawa dokonaną przez sąd drugiej instancji (tzw. ocena prawna) i zapatrywanie co do dalszego kierunku postępowania (tzw. wskazania co do dalszego postępowania).
W ramach oceny prawnej, zgodnie z przywołanymi komentarzami do analizowanego art. 386 § 6 k.p.c., sąd drugiej instancji wyjaśnia treść przepisów i sposób ich interpretacji, zmierzając do odpowiedzi na pytanie, czy konkretny przepis zastosowany przez sąd pierwszej instancji ma inną treść, aniżeli ta, którą sąd mu przypisał lub do wskazania, czy do stosunku prawnego będącego przedmiotem procesu dany przepis nie ma zastosowania, lecz ma zastosowanie inny przepis, którego sąd ten nie uwzględnił. Istotą wskazań jest bowiem wytyczenie kierunku działania sądu pierwszej instancji ponownie rozpatrującego sprawę. Niemniej jednak, jak wynika z przywołanego stanowiska Sądu Najwyższego (wyrok SN z 13 marca 1975 r., sygn. akt III CRN 466/74), ocena prawna i wskazania dotyczące dalszego postępowania zawarte w wyroku sądu drugiej instancji wiążą sąd, któremu sprawa została przekazana, jednak nie narzucają określonego sposobu rozstrzygnięcia problemów związanych z treścią przyszłego wyroku. Z orzecznictwa wynika natomiast jednoznacznie, że nowe rozstrzygnięcie sądu pierwszej instancji ponownie rozpoznającego sprawę musi być wyrazem oceny i decyzji tego sądu (tak np. SN w wyroku z 20 lutego 2002 r., sygn. akt V CKN 757/00).
Marszałek Sejmu przywołał także istotne dla sprawy postanowienie Trybunału z 21 lutego 2006 r. (sygn. SK 1/05, podobnie sygn. P 36/09, P 14/12), w którym Trybunał, odnosząc się do istoty art. 386 § 6 k.p.c., stwierdził, że „Ocena prawa i wskazania, o których mowa w zakwestionowanym przepisie, w żadnym razie nie stanowią zatem antycypacji przyszłego orzeczenia”. Powyższe wywody pozwoliły Marszałkowi Sejmu na stwierdzenie, iż „ocena prawna oznacza li tylko wyjaśnienie treści przepisów prawa materialnego i procesowego. Natomiast wskazania co do dalszego postępowania mają co prawda wyznaczyć kierunek dalszej działalności sądu pierwszej instancji, jednak w żaden sposób nie mogą przesądzać o treści przyszłego rozstrzygnięcia” (s. 21 stanowiska Marszałka Sejmu).
W drugim punkcie rozważań poświęconych analizie merytorycznej pytania prawnego, Marszałek Sejmu odniósł się do zarzutów dotyczących niezawisłości sędziowskiej. Wskazał w pierwszej kolejności, że zasada ta nie ma charakteru bezwzględnego, o czym świadczy m.in. zasada nadzoru judykacyjnego czy związanie wykładnią dokonaną przez Sąd Najwyższy sądu, któremu zostaje przekazana sprawa w następstwie skargi kasacyjnej. Zauważył, że rozwiązania wynikające z dyrektyw sprawnego działania i potrzeby ochrony innych wartości istotnych dla prawidłowego toku postępowania sądowego mogły stanowić zasadną podstawę zarzutów konstytucyjnych. Po pierwsze żadna z wymienionych powyżej instytucji nie może być traktowana jako przekreślenie zasady niezawisłości sędziowskiej. Po drugie należy uwzględnić funkcję wykładni sądowej, jaką jest sprzyjanie jednolitości orzecznictwa. Po trzecie zmiana bądź uchylenie orzeczenia przez instancję odwoławczą należy do istoty nadzoru judykacyjnego, który jest niezbędny i który znajduje potwierdzenie w konstytucyjnej zasadzie postępowania dwuinstancyjnego.
Podsumowując swoje wywody, Marszałek Sejmu stwierdził, że art. 386 § 6 w zakresie, w jakim ocena prawna i wskazania co do dalszego postępowania wyrażone w uzasadnieniu wyroku sądu drugiej instancji wiążą przy ponownym rozpoznaniu sprawy sąd, któremu sprawa została przekazana, jest zgodny z art. 178 ust. 1 Konstytucji.
4. Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie w „Postanowieniu” z 29 maja 2015 r. przedstawił Trybunałowi „dodatkowe pytanie prawne – na wypadek stwierdzenia przez Trybunał Konstytucyjny lub Prezesa Trybunału Konstytucyjnego podstaw do zastosowania poniżej wymienionych przepisów ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym lub przepisów Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego”.
Pytający sąd sformułował pytania, czy:
„1. art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) w zakresie, w jakim stanowi podstawę umorzenia postępowania w oparciu o przesłanki wykraczające poza stwierdzenie przez Trybunał Konstytucyjny, że pytanie prawne nie zostało przestawione przez sąd lub nie dotyczy niezgodności art. 386 § 6 w zw. z art. 397 § 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) w zakresie, w jakim stanowi, iż ocena prawna i wskazania co do dalszego postępowania wyrażone w uzasadnieniu postanowienia sądu drugiej instancji wiążą sąd, któremu sprawa została przekazana przy ponownym rozpoznaniu sprawy z art. 178 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, czy też niezgodności art. 32 ust. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) z art. 193 Konstytucji oraz nie dotyczy niezgodności art. 3 w zw. z art. 32 ust. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) w zakresie, w jakim przepisy te uzależniają skuteczne wystąpienie z pytaniem prawnym dotyczącym aktu normatywnego stanowiącego podstawę rozstrzygnięcia sprawy w kwestii incydentalnej od wykazania przez sąd wpływu orzeczenia wydanego co do tej kwestii na rozstrzygnięcie sprawy w orzeczeniu kończącym sprawę w instancji z art. 193 w zw. z art. 2, art. 10 i art. 45 ust. 1 Konstytucji, jest niezgodny z art. 193 Konstytucji;
2. art. 32 ust. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) w zakresie, w jakim nakłada na sąd występujący z pytaniem prawnym na podstawie art. 193 Konstytucji obowiązek wskazania, w jaki sposób zmieniłoby się rozstrzygnięcie dotyczące wniosku o uzupełnienie wyroku, gdyby art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym, utracił moc obowiązującą wskutek orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, jest niezgodny z art. 193 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej;
3. art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) w zakresie, w jakim nakłada na sąd występujący z pytaniem prawnym na podstawie art. 193 Konstytucji, obowiązek uzasadnienia zarzutu niezgodności art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym z art. 193 Konstytucji, jest niezgodny z art. 193 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej;
4. art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) w zakresie, w jakim stanowi podstawę umorzenia postępowania, przed wydaniem przez Trybunał Konstytucyjny wyroku zawierającego rozstrzygnięcie o zgodności art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym z art. 193 Konstytucji, jest niezgodny z art. 193 w zw. z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej;
5. § 24 ust. 2 Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego, stanowiącego załącznik do uchwały Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 października 2006 r. w sprawie Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego (M.P. Nr 72, poz. 720) jest niezgodny z art. 93 ust. 1 i 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i art. 40 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.);
6. § 24 ust. 3 Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego, stanowiącego załącznik do uchwały Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 października 2006 r. w sprawie Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego (M.P. Nr 72, poz. 720) jest niezgodny z art. 93 ust. 1 i 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz art. 40 i art. 21 ust. 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.);
7. art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) w zakresie, w jakim nakłada na sąd występujący z pytaniem prawnym na podstawie art. 193 Konstytucji, obowiązek uzasadnienia zarzutu niezgodności § 24 ust. 2 Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego, stanowiącego załącznik do uchwały Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 października 2006 r. w sprawie Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego z art. 93 ust. 1 i 2 Konstytucji i art. 40 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym, jest niezgodny z art. 193 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej;
8. art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) w zakresie, w jakim nakłada na sąd występujący z pytaniem prawnym na podstawie art. 193 Konstytucji, obowiązek uzasadnienia zarzutu niezgodności § 24 ust. 3 Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego, stanowiącego załącznik do uchwały Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 października 2006 r. w sprawie Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego z art. 93 ust. 1 i 2 Konstytucji i art. 40 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym, jest niezgodny z art. 193 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej;
9. art. 32 ust. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) w zakresie, w jakim nakłada na sąd występujący z pytaniem prawnym na podstawie art. 193 Konstytucji, obowiązek wskazania, w jaki sposób zmieniłoby się rozstrzygnięcie dotyczące wniosku o uzupełnienie wyroku, gdyby § 24 ust. 2 Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego, stanowiącego załącznik do uchwały Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 października 2006 r. w sprawie Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego, utracił moc obowiązującą wskutek orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, jest niezgodny z art. 193 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej;
10. art. 32 ust. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) w zakresie, w jakim nakłada na sąd występujący z pytaniem prawnym na podstawie art. 193 Konstytucji, obowiązek wskazania, w jaki sposób zmieniłoby się rozstrzygnięcie dotyczące wniosku o uzupełnienie wyroku, gdyby § 24 ust. 3 Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego, stanowiącego załącznik do uchwały Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 października 2006 r. w sprawie Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego, utracił moc obowiązującą wskutek orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, jest niezgodny z art. 193 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej?”
„Dodatkowe pytanie prawne” nie zawierało uzasadnienia.
II
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Zaskarżony przepis.
Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie postanowieniem z 12 lipca 2013 r., sygn. akt II C 1087/10 zakwestionował po raz kolejny (zob. postanowienie TK z 16 października 2012 r., sygn. P 14/12, OTK ZU nr 9/A/2012, poz. 115) zgodność art. 386 § 6 w związku z art. 397 § 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) w zakresie, w jakim stanowi, że ocena prawna i wskazania co do dalszego postępowania wyrażone w uzasadnieniu wyroku sądu drugiej instancji wiążą sąd, któremu sprawa została przekazana, przy ponownym rozpoznaniu sprawy, z art. 178 ust. 1 Konstytucji. Kwestionowany przepis ma następujące brzmienie: „Ocena prawna i wskazania co do dalszego postępowania wyrażone w uzasadnieniu wyroku sądu drugiej instancji wiążą zarówno sąd, któremu sprawa została przekazana, jak i sąd drugiej instancji, przy ponownym rozpoznaniu sprawy. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy nastąpiła zmiana stanu prawnego”.
Z art. 386 § 6 k.p.c. wynika, że związanie sądu obejmuje dwa elementy. Pierwszym jest wykładnia prawa dokonana przez sąd drugiej instancji („ocena prawna”). Drugim natomiast zapatrywanie w przedmiocie dalszego kierunku postępowania („wskazania, co do dalszego postępowania”). Oznacza to, że ocena prawna dotyczy zarówno przepisów prawa materialnego, jak i procesowego, i oznacza wyjaśnienie przez sąd drugiej instancji istotnej treści tych przepisów oraz sposobu ich interpretacji. Związanie sądu określone w art. 386 § 6 k.p.c. oznacza zakaz formułowania ocen prawnych sprzecznych z wyrażonymi wcześniej w uzasadnieniu orzeczenia sądu drugiej instancji, a nawet zakaz podejmowania próby podważania w jakikolwiek sposób wiążącej oceny prawnej i wskazań co do dalszego postępowania (zob. postanowienia TK z 21 lutego 2006 r., sygn. SK 1/05, OTK ZU nr 2/A/2006, poz. 22; 16 października 2012 r., sygn. P 14/12, OTK ZU 9/A/2012, poz. 115 oraz postanowienie SN z 29 października 2009 r., sygn. akt III CZP 74/09, Lex nr 551887).
Przywołać należy w tym miejscu stanowisko Sądu Najwyższego, podzielone przez Trybunał w postanowieniu z 16 października 2012 r., z którego wynika, że celem normy zawartej w zaskarżonym przepisie nie jest skrępowanie sądu, któremu sprawa została przekazana oraz sądu drugiej instancji przy ponownym rozpoznaniu sprawy, ale unikanie popełniania tych samych błędów w kolejnych orzeczeniach. Nowe rozstrzygnięcie sądu ponownie rozpoznającego sprawę musi być zawsze wyrazem oceny i decyzji tego sądu. Ograniczenia wynikające z orzeczenia sądu drugiej instancji mają na celu jedynie zapobieżenie powtórzeniu się okoliczności powodujących wadliwość uchylonego orzeczenia (zob. wyrok SN z 20 lutego 2002 r., sygn. akt V CKN 757/00, Lex nr 56021).
Ustawodawca przewidział, że ocena prawna i wskazania co do dalszego postępowania nie są wiążące w przypadku zmiany stanu prawnego. Ponadto – jak wynika z wielu orzeczeń Sądu Najwyższego przywoływanych kilkakrotnie w orzeczeniach Trybunału Konstytucyjnego – brak związania występuje, gdy: ocena zawarta w orzeczeniu sądu rozpoznającego apelację lub wskazania co do dalszego postępowania nie miały i nie mają znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy; stan faktyczny sprawy uległ zmianie (zob. wyrok SN z 4 listopada 1967 r., sygn. akt I CR 381/67, OSNC nr 7/1968, poz. 122; postanowienie SN z 9 września 2011 r., sygn. akt I CSK 248/11, Lex nr 1043961); stanowisko sądu rozpoznającego apelację dotyczy oceny dowodów; sąd ponownie rozpoznający sprawę zachowuje pełną swobodę w zakresie oceny dowodów, w szczególności gdy przeprowadzono nowe dowody lub ponowiono przeprowadzenie dowodów (zob. wyrok SN z 13 marca 1975 r., sygn. akt III CRN 466/74, OSPiKA nr 3/1976, poz. 63); sąd ponownie rozpoznający sprawę rozpoznaje sprawę w szerszym zakresie (zob. wyrok SN z 14 stycznia 1963 r., sygn. akt II CR 1003/62, OSNCP nr 3/1964, poz. 48); wykładnia prawa dokonana przez sąd rozpoznający apelację nie stanowiła logicznej przesłanki pozytywnego lub negatywnego ustosunkowania się do zarzutów apelacji ani do ewentualnych uchybień branych pod uwagę z urzędu (zob. wyrok SN z 14 stycznia 1963 r., sygn. akt II CR 1003/62).
Z powyższego wynika zatem, że ocena prawna i wskazania co do dalszego postępowania (art. 386 § 6 k.p.c.) oznaczają wyjaśnienie treści przepisów prawa materialnego i procesowego oraz wytyczają właściwy kierunek działalności sądu ponownie rozpoznającego sprawę. „[W] żadnym razie nie stanowią zatem antycypacji przyszłego orzeczenia. Mają zapobiegać powtórzeniu się w przyszłym orzeczeniu błędów, których istnienie zostało już stwierdzone przez sąd drugiej instancji w ramach przeprowadzonej kontroli, nie sugerując jednak treści przyszłego rozstrzygnięcia” (postanowienie o sygn. SK 1/05).
Należy odnotować, iż z przywołanych powyżej postanowień wynika, że Trybunał wypowiadał się na temat ratio legis i znaczenia art. 386 § 6 k.p.c., uwzględniając sposób stosowania tego przepisu przez sądy.
2. Dopuszczalność pytania prawnego.
2.1. Z art. 193 Konstytucji wynika, że, „Każdy sąd może przedstawić Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne co do zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą, jeżeli od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem”. Reguła ta została powtórzona w art. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK z 1997 r.). Ponadto art. 32 ust. 3 ustawy o TK z 1997 r. stanowi, że pytanie prawne powinno wskazywać, „w jakim zakresie odpowiedź na pytanie może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy, w związku z którą pytanie zostało postawione (…)”. Trybunał wielokrotnie rozważał warunki, jakie musi spełniać pytanie prawne, m.in. w postanowieniu z 29 marca 2000 r. (sygn. P 13/99, OTK ZU nr 2/2000, poz. 68) wskazał, że „[d]opuszczalność przedstawienia pytania prawnego została (...) uwarunkowana trzema przesłankami: podmiotową, przedmiotową i funkcjonalną”.
Dwie pierwsze przesłanki – podmiotowa i przedmiotowa nie budzą w niniejszej sprawie wątpliwości, ponieważ uprawniony do rozstrzygania w sprawie leżącej u podstaw pytania jest Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie, a zaskarżony został akt o charakterze normatywnym. Rozważenia wymaga natomiast, czy spełniona została także przesłanka funkcjonalna, jako że od przesądzenia tej kwestii zależy dopuszczalność merytorycznego orzekania w sprawie. Za koniecznością ustosunkowania się do wystąpienia przesłanki funkcjonalnej w odniesieniu do pytania prawnego skłania zarówno niezwykle skromna w tym zakresie argumentacja pytającego sądu, jak i dodatkowo stanowisko Marszałka Sejmu, który zgłosił wniosek o umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK z 1997 r.
Inicjowana pytaniem prawnym kontrola konstytucyjności musi bowiem mieć charakter kontroli ściśle związanej z indywidualną sprawą toczącą się przed sądem zadającym pytanie. Z art. 193 Konstytucji wynika, że w trybie pytań prawnych mogą być kwestionowane tylko te przepisy, których ocena przez Trybunał może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem stawiającym pytanie. Dlatego też z art. 32 ust. 3 ustawy o TK z 1997 r. wynika zobowiązanie pytającego sądu do wskazania, w jakim zakresie odpowiedź na pytanie może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy, w związku z którą pytanie zostało postawione. Na pytającym sądzie ciąży zatem powinność wskazania, w jaki sposób zmieniłoby się rozstrzygnięcie sądu w toczącej się przed nim sprawie, gdyby określony przepis prawny utracił moc obowiązującą wskutek orzeczenia przez Trybunał o jego niezgodności z Konstytucją.
Zgodnie z orzecznictwem Trybunału, sens przesłanki funkcjonalnej wystąpienia z pytaniem prawnym wyraża zależność rozstrzygnięcia zawisłej przed sądem sprawy od treści orzeczenia Trybunału, wydanego w trybie kontroli zainicjowanej pytaniem prawnym. Przedmiotem pytania powinien być zatem taki przepis, którego wyeliminowanie z porządku prawnego spowoduje, że treść rozstrzygnięcia wydanego przez pytający sąd będzie inna niż treść rozstrzygnięcia, które zapadłoby z uwzględnieniem obowiązywania normy poddanej kontroli Trybunału (zob. np. postanowienie TK z 9 maja 2012 r., sygn. P 47/11, OTK ZU nr 5/A/2012, poz. 57 i powołane tam orzecznictwo).
W rozpatrywanej sprawie ustalenie, czy spełniona została przesłanka funkcjonalna pytania prawnego, wymaga rozważenia, czy rzeczywiście od odpowiedzi na pytanie prawne dotyczące zgodności art. 386 § 6 w związku z art. 397 § 2 k.p.c. z art. 178 ust. 1 Konstytucji zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem.
2.2. Tymczasem, w części uzasadnienia pytania prawnego zatytułowanej „Zależność rozstrzygnięcia sprawy od odpowiedzi na pytanie prawne”, pytający sąd zaprezentował stan faktyczny sprawy, ograniczając wskazanie zależności rozstrzygnięcia sprawy zawisłej przed sądem od treści orzeczenia Trybunału do stwierdzenia, iż „norma prawna wynikająca z art. 386 § 6 w związku z art. 397 § 2 k.p.c., którą Sąd pierwszej instancji obowiązany jest uwzględnić przy ponownym rozpoznaniu sprawy i jej rozstrzygnięciu w zakresie dotyczącym uzupełnienia wyroku częściowego, obok art. 108 § 1 k.p.c. i art. 351 § 1 k.p.c., narusza wzorzec wynikający z art. 178 ust. 1 Konstytucji. Zatem od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem, a wobec tego spełniony został wymóg wynikający z art. 193 Konstytucji” (s. 6 uzasadnienia pytania prawnego).
Pytający sąd wskazał, że uwzględnienie zażalenia przez sąd drugiej instancji poprzez uchylenie zaskarżonego orzeczenia i przekazanie sprawy w zakresie dotyczącym wniosku o uzupełnienie wyroku częściowego do ponownego rozpoznania oznacza, iż sąd pierwszej instancji jest obowiązany uwzględnić ocenę prawną wyrażoną w uzasadnieniu postanowienia sądu drugiej instancji z uwagi na dyspozycję art. 386 § 6 w związku z art. 397 § 2 k.p.c. W tym wypadku Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie jest obowiązany uwzględnić stanowisko co do konieczności zawarcia w wyroku częściowym z 6 grudnia 2012 r. rozstrzygnięcia o kosztach procesu dotyczących powództwa wzajemnego i w konsekwencji zastosować przedstawioną ocenę prawną przy rozpoznaniu wniosku powódki wzajemnej o uzupełnienie tego wyroku, nawet wówczas, gdy sąd pierwszej instancji prezentuje pogląd przeciwny. W przypadku stwierdzenia niekonstytucyjności zaskarżonych przepisów przywołanej ustawy, pytający sąd prezentujący – jak wynika z pytania prawnego – pogląd odmienny od sądu drugiej instancji, oddali wniosek powódki wzajemnej o uzupełnienie wyroku częściowego. Stąd też – w ocenie pytającego sądu – od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem.
Szczegółowa analiza pytania prawnego pozwala na stwierdzenie, że jego istota sprowadza się do zakwestionowania sformułowań zawartych w rozstrzygnięciu Sądu Apelacyjnego, których sąd pytający nie podziela. Do takiego wniosku prowadzi przede wszystkim przywołany powyżej fragment uzasadnienia pytania prawnego, z którego wynika, że „Sąd Okręgowy jest obowiązany uwzględnić stanowisko co do konieczności zawarcia w wyroku częściowym z dnia 6 grudnia 2012 r. rozstrzygnięcia o kosztach procesu dotyczących powództwa wzajemnego i w konsekwencji zastosować przedstawioną ocenę prawną przy rozpoznaniu wniosku powódki wzajemnej o uzupełnienie tego wyroku, nawet wówczas, gdy Sąd pierwszej instancji prezentuje pogląd przeciwny (s. 5 uzasadnienia pytania prawnego).
W związku z powyższym Trybunał podziela opinię wyrażoną w stanowisku Marszałka Sejmu, że problemem w niniejszej sprawie jest prawidłowość zastosowania przez Sąd Apelacyjny w Warszawie art. 386 § 6 k.p.c., przez co istota pytania prawnego dotyczy stosowania prawa, które pozostaje poza kognicją Trybunału. Trybunał zwracał wielokrotnie uwagę, że rozpatrując pytanie prawne, nie może pełnić funkcji kolejnej instancji odwoławczej, gdyż nie bada zgodności z prawem i słuszności podjętych przez organy orzekające rozstrzygnięć. Jak zostało potwierdzone m.in. w postanowieniu TK z 7 marca 2011 r. (sygn. P 3/09, OTK ZU nr 2/A/2011, poz. 13), Trybunał posiada kompetencję do oceny konstytucyjności przepisów a nie do kontroli prawidłowości ustaleń sądu, sposobu zastosowania czy też pominięcia obowiązujących przepisów.
3. Powyższe ustalenia prowadzą do konkluzji o niewystępowaniu zależności między orzeczeniem Trybunału a rozstrzygnięciem sprawy zawisłej przed sądem pytającym. To z kolei skutkuje brakiem związku odpowiedzi Trybunału na pytanie dotyczące konstytucyjności unormowania oraz rozstrzygnięcia sprawy przez sąd zadający pytanie prawne. W tym kontekście Trybunał podkreślił, że nieistnienie takiej relacji decyduje o niedopuszczalności udzielenia odpowiedzi na pytanie prawne. Przyznane sądom w art. 193 Konstytucji prawo inicjowania kontroli konstytucyjnej nie służy bowiem wszczęciu abstrakcyjnej kontroli aktów normatywnych, lecz pomyślane jest jako instrument służący prawidłowemu rozstrzygnięciu indywidualnej sprawy (kontrola konkretna). Skoro odpowiedź na postawione pytanie prawne nie wpływa na rozstrzygnięcie konkretnej sprawy, Trybunał nie może jej udzielić (zob. np. postanowienie TK z 21 marca 2005 r., sygn. P 11/04, OTK ZU nr 3/A/2005, poz. 32).
Podobne uwagi dotyczą „dodatkowego pytania prawnego” Sądu Okręgowego Warszawa-Praga w Warszawie, przedstawionego Trybunałowi w „postanowieniu” z 29 maja 2015 r. „na wypadek stwierdzenia przez Trybunał Konstytucyjny lub Prezesa Trybunału Konstytucyjnego podstaw do zastosowania poniżej wymienionych przepisów ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym lub przepisów Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego”. „Dodatkowe pytanie prawne” nie zostało opatrzone żadnym uzasadnieniem.
Z tych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.
POSTANOWIENIE
z dnia 25 listopada 2015 r.
Sygn. akt P 30/13
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Stanisław Rymar – przewodniczący
Zbigniew Cieślak – sprawozdawca
Małgorzata Pyziak-Szafnicka
Piotr Tuleja
Sławomira Wronkowska-Jaśkiewicz,
po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 25 listopada 2015 r.:
I. pytania prawnego Sądu Okręgowego Warszawa-Praga w Warszawie z 12 lipca 2013 r., czy:
1) art. 386 § 6 w związku z art. 397 § 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) w zakresie, w jakim stanowi, że ocena prawna i wskazania co do dalszego postępowania wyrażone w uzasadnieniu postanowienia sądu drugiej instancji wiążą sąd, któremu sprawa została przekazana przy ponownym rozpoznaniu sprawy, jest zgodny z art. 178 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,
a ewentualnie – na wypadek stwierdzenia braku formalnych podstaw do udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy:
2) art. 32 ust. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.) w zakresie, w jakim wykracza poza obowiązek wykazania przez sąd, że akt normatywny stanowi podstawę rozstrzygnięcia sprawy, jest zgodny z art. 193 Konstytucji,
3) art. 3 w związku z art. 32 ust. 3 ustawy powołanej w punkcie I.2 w zakresie, w jakim uzależniają skuteczne wystąpienie z pytaniem prawnym dotyczącym aktu normatywnego stanowiącego podstawę rozstrzygnięcia sprawy w kwestii incydentalnej od wykazania przez sąd wpływu orzeczenia wydanego co do tej kwestii na rozstrzygnięcie sprawy w orzeczeniu kończącym sprawę w instancji, jest zgodny z art. 193 w związku z art. 2, art. 10 i art. 45 ust. 1 Konstytucji,
II. „dodatkowego pytania prawnego” Sądu Okręgowego Warszawa-Praga w Warszawie z 29 maja 2015 r., czy:
„1. art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) w zakresie, w jakim stanowi podstawę umorzenia postępowania w oparciu o przesłanki wykraczające poza stwierdzenie przez Trybunał Konstytucyjny, że pytanie prawne nie zostało przestawione przez sąd lub nie dotyczy niezgodności art. 386 § 6 w zw. z art. 397 § 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) w zakresie, w jakim stanowi, iż ocena prawna i wskazania co do dalszego postępowania wyrażone w uzasadnieniu postanowienia sądu drugiej instancji wiążą sąd, któremu sprawa została przekazana przy ponownym rozpoznaniu sprawy z art. 178 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, czy też niezgodności art. 32 ust. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) z art. 193 Konstytucji oraz nie dotyczy niezgodności art. 3 w zw. z art. 32 ust. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) w zakresie, w jakim przepisy te uzależniają skuteczne wystąpienie z pytaniem prawnym dotyczącym aktu normatywnego stanowiącego podstawę rozstrzygnięcia sprawy w kwestii incydentalnej od wykazania przez sąd wpływu orzeczenia wydanego co do tej kwestii na rozstrzygnięcie sprawy w orzeczeniu kończącym sprawę w instancji z art. 193 w zw. z art. 2, art. 10 i art. 45 ust. 1 Konstytucji, jest niezgodny z art. 193 Konstytucji;
2. art. 32 ust. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) w zakresie, w jakim nakłada na sąd występujący z pytaniem prawnym na podstawie art. 193 Konstytucji obowiązek wskazania, w jaki sposób zmieniłoby się rozstrzygnięcie dotyczące wniosku o uzupełnienie wyroku, gdyby art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym, utracił moc obowiązującą wskutek orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, jest niezgodny z art. 193 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej;
3. art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) w zakresie, w jakim nakłada na sąd występujący z pytaniem prawnym na podstawie art. 193 Konstytucji, obowiązek uzasadnienia zarzutu niezgodności art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym z art. 193 Konstytucji, jest niezgodny z art. 193 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej;
4. art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) w zakresie, w jakim stanowi podstawę umorzenia postępowania, przed wydaniem przez Trybunał Konstytucyjny wyroku zawierającego rozstrzygnięcie o zgodności art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym z art. 193 Konstytucji, jest niezgodny z art. 193 w zw. z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej;
5. § 24 ust. 2 Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego, stanowiącego załącznik do uchwały Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 października 2006 r. w sprawie Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego (M.P. Nr 72, poz. 720) jest niezgodny z art. 93 ust. 1 i 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i art. 40 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.);
6. § 24 ust. 3 Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego, stanowiącego załącznik do uchwały Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 października 2006 r. w sprawie Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego (M.P. Nr 72, poz. 720) jest niezgodny z art. 93 ust. 1 i 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz art. 40 i art. 21 ust. 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.);
7. art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) w zakresie, w jakim nakłada na sąd występujący z pytaniem prawnym na podstawie art. 193 Konstytucji, obowiązek uzasadnienia zarzutu niezgodności § 24 ust. 2 Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego, stanowiącego załącznik do uchwały Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 października 2006 r. w sprawie Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego z art. 93 ust. 1 i 2 Konstytucji i art. 40 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym, jest niezgodny z art. 193 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej;
8. art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) w zakresie, w jakim nakłada na sąd występujący z pytaniem prawnym na podstawie art. 193 Konstytucji, obowiązek uzasadnienia zarzutu niezgodności § 24 ust. 3 Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego, stanowiącego załącznik do uchwały Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 października 2006 r. w sprawie Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego z art. 93 ust. 1 i 2 Konstytucji i art. 40 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym, jest niezgodny z art. 193 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej;
9. art. 32 ust. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) w zakresie, w jakim nakłada na sąd występujący z pytaniem prawnym na podstawie art. 193 Konstytucji, obowiązek wskazania, w jaki sposób zmieniłoby się rozstrzygnięcie dotyczące wniosku o uzupełnienie wyroku, gdyby § 24 ust. 2 Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego, stanowiącego załącznik do uchwały Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 października 2006 r. w sprawie Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego, utracił moc obowiązującą wskutek orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, jest niezgodny z art. 193 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej;
10. art. 32 ust. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) w zakresie, w jakim nakłada na sąd występujący z pytaniem prawnym na podstawie art. 193 Konstytucji, obowiązek wskazania, w jaki sposób zmieniłoby się rozstrzygnięcie dotyczące wniosku o uzupełnienie wyroku, gdyby § 24 ust. 3 Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego, stanowiącego załącznik do uchwały Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 października 2006 r. w sprawie Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego, utracił moc obowiązującą wskutek orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, jest niezgodny z art. 193 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej?”
p o s t a n a w i a:
na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070, z 2005 r. Nr 169, poz. 1417, z 2009 r. Nr 56, poz. 459 i Nr 178, poz. 1375, z 2010 r. Nr 182, poz. 1228 i Nr 197, poz. 1307 oraz z 2011 r. Nr 112, poz. 654) w związku z art. 134 pkt 3 ustawy z dnia 25 czerwca 2015 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. poz. 1064) umorzyć postępowanie.
UZASADNIENIE
I
1. Postanowieniem z 12 lipca 2013 r., sygn. akt II C 1087/10, Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie II Wydział Cywilny (dalej: sąd pytający) wystąpił do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym, czy art. 386 § 6 w związku z art. 397 § 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej k.p.c.) w zakresie, w jakim stanowi, że ocena prawna i wskazania co do dalszego postępowania wyrażone w uzasadnieniu postanowienia sądu drugiej instancji wiążą sąd, któremu sprawa została przekazana przy ponownym rozpoznaniu sprawy, jest zgodny z art. 178 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, a ewentualnie – na wypadek stwierdzenia braku formalnych podstaw do udzielenia odpowiedzi na pytanie – czy art. 32 ust. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK z 1997 r.) w zakresie, w jakim wykracza poza obowiązek wykazania przez sąd, że akt normatywny stanowi podstawę rozstrzygnięcia sprawy, jest zgodny z art. 193 Konstytucji oraz art. 3 w związku z art. 32 ust. 3 ustawy o TK z 1997 r. w zakresie, w jakim uzależniają skuteczne wystąpienie z pytaniem prawnym dotyczącym aktu normatywnego stanowiącego podstawę rozstrzygnięcia sprawy w kwestii incydentalnej od wykazania przez sąd wpływu orzeczenia wydanego co do tej kwestii na rozstrzygnięcie sprawy w orzeczeniu kończącym sprawę w instancji, jest zgodny z art. 193 w związku z art. 2, art. 10 i art. 45 ust. 1 Konstytucji.
Wątpliwość sądu powstała na tle następującego stanu prawnego i faktycznego.
Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie wyrokiem częściowym z 6 grudnia 2012 r. dotyczącym powództwa wzajemnego uwzględnił częściowo to powództwo. W piśmie procesowym z 18 grudnia 2012 r. powódka wzajemna wniosła o uzupełnienie wyroku częściowego przez zawarcie w nim rozstrzygnięcia o kosztach procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego. Postanowieniem z 7 lutego 2013 r. sąd oddalił wniosek powódki wzajemnej o uzupełnienie wyroku częściowego, uzasadniając, iż w myśl art. 108 § 1 zdanie pierwsze k.p.c. sąd rozstrzyga o kosztach w każdym orzeczeniu kończącym sprawę w instancji. W niniejszej sprawie został zaś ogłoszony wyrok częściowy. Powódka wzajemna wniosła zażalenie na postanowienie o odmowie uzupełnienia wyroku („uchylenie zaskarżonego postanowienia i uzupełnienie wyroku”).
Sąd Apelacyjny w Warszawie postanowieniem z 28 maja 2013 r. uwzględnił zażalenie powódki wzajemnej na postanowienie z 7 lutego 2013 r. i uchylił zaskarżone postanowienie, i wniosek o uzupełnienie wyroku przekazał Sądowi Okręgowemu Warszawa-Praga w Warszawie do ponownego rozpoznania. Sąd Apelacyjny wskazał, że zgodnie z art. 108 § 1 zd 1 k.p.c. sąd rozstrzyga o kosztach w każdym orzeczeniu kończącym sprawę w instancji, niemniej jednak – podzielając stanowisko wnoszącej zażalenie – w sprawie zachodził szczególny przypadek kumulacji roszczeń.
Uwzględnienie zażalenia przez sąd drugiej instancji przez uchylenie zaskarżonego orzeczenia i przekazanie sprawy w zakresie dotyczącym wniosku o uzupełnienie wyroku częściowego do ponownego rozpoznania oznacza, że sąd pierwszej instancji jest obowiązany uwzględnić ocenę prawną wyrażoną w uzasadnieniu postanowienia sądu drugiej instancji z uwagi na dyspozycję art. 386 § 6 w związku z art. 397 § 2 k.p.c. W tym wypadku Sąd Okręgowy jest obowiązany uwzględnić stanowisko co do konieczności zawarcia w wyroku częściowym z 6 grudnia 2012 r. rozstrzygnięcia o kosztach procesu dotyczących powództwa wzajemnego i w konsekwencji zastosować przedstawioną ocenę prawną przy rozpoznaniu wniosku powódki wzajemnej o uzupełnienie tego wyroku, nawet wówczas, gdy sąd pierwszej instancji prezentuje pogląd przeciwny.
Sąd pytający zwraca uwagę, że w dotychczasowym orzecznictwie i piśmiennictwie prezentowane jest konsekwentnie stanowisko co do niedopuszczalności zawarcia w jakimkolwiek wyroku częściowym, w tym wyroku częściowym wydanym w sprawie, w której wytoczone zostało powództwo wzajemne, rozstrzygnięcia o kosztach procesu. Oznacza to, że norma prawna wynikająca z art. 386 § 6 w związku z art. 397 § 2 k.p.c., którą sąd pierwszej instancji obowiązany jest uwzględnić przy ponownym rozpoznaniu sprawy i jej rozstrzygnięciu w zakresie dotyczącym uzupełnienia wyroku częściowego, obok art. 108 § 1 i art. 351 § 1 k.p.c. narusza wzorzec wynikający z art. 178 ust. 1 Konstytucji. Zatem – w ocenie sądu pytającego – od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem, a wobec tego spełniony został wymóg wynikający z art. 193 Konstytucji.
2. Prokurator Generalny zajął swoje stanowisko w sprawie w piśmie z 26 listopada 2013 r. Stwierdził, że art. 386 § 6 w związku z art. 397 § 2 zdanie pierwsze k.p.c. w zakresie, w jakim stanowi, że ocena prawna i wskazania co do dalszego postępowania wyrażone w uzasadnieniu postanowienia sądu drugiej instancji wiążą sąd, któremu sprawa została przekazana, przy ponownym rozpoznaniu sprawy, jest zgodny z art. 178 ust. 1 Konstytucji oraz że postępowanie w pozostałej części podlega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK z 1997 r.
Po zaprezentowaniu stanu faktycznego i prawnego przedłożonego w pytaniu prawnym Sądu Okręgowego Warszawa-Praga w Warszawie, Prokurator sformułował uwagę natury formalnej, odnoszącą się do spełnienia przesłanki funkcjonalnej. Uznał, że w razie utraty mocy obowiązującej art. 386 § 6 k.p.c. w następstwie wyroku Trybunału Konstytucyjnego, sąd pytający, prezentujący pogląd odmienny niż wyrażony w ocenie sądu drugiej instancji, oddali wniosek powódki wzajemnej o uzupełnienie wyroku częściowego. W ten sposób Prokurator Generalny podzielił stanowisko sądu pytającego, z którego wynika, że po ewentualnym stwierdzeniu niekonstytucyjności zaskarżonego przepisu, orzeczenie sądu będzie miało treść zasadniczo różniącą się od treści jaką miałoby orzeczenie wydane na jego podstawie, co oznacza, że pytanie prawne spełnia przesłankę funkcjonalną.
Przystępując do merytorycznej oceny art. 386 § 6 k.p.c., Prokurator Generalny odwołał się do jego treści i znaczenia ustalonego w procesie stosowania prawa, z których wynika, że ocena prawna i wskazania co do dalszego postępowania wyrażone w wyroku kasatoryjnym są wiążące w ponownym postępowaniu oraz że ocena prawna i wskazania co do dalszego postępowania wyrażone w uzasadnieniu wyroku sądu drugiej instancji nie są wiążące wówczas, gdy nastąpiła zmiana stanu prawnego, przy czym ocena prawna obejmuje przepisy prawa materialnego i procesowego. Wyrażone w uzasadnieniu orzeczenia sądu drugiej instancji wskazania dotyczące dalszego postępowania nie narzucają z góry sposobu rozstrzygnięcia kwestii związanych z treścią przyszłego rozstrzygnięcia sądu pierwszej instancji. Sąd pierwszej instancji jest jedynie zobowiązany do wykonania wszystkich zawartych w uzasadnieniu rozstrzygnięcia sądu drugiej instancji wskazówek co do uzupełnienia postępowania dowodowego oraz zweryfikowania podanych w wątpliwość ustaleń faktycznych lub ponownego rozważenia okoliczności, które według oceny sądu drugiej instancji mają wpływ na końcowe rozstrzygnięcie sprawy. A zatem związanie sądu pierwszej instancji wytycznymi dotyczącymi dalszego postępowania wyznacza jedynie minimum tego, co sąd ten powinien zrobić przy ponownym rozpoznaniu sprawy i nie oznacza, że sąd pierwszej instancji nie może przeprowadzić lub ocenić żadnych innych dowodów (tak np. wyrok Sądu Najwyższego z 16 lipca 2009 r., sygn. akt II UK 385/08, Lex nr 533101).
W dalszej części stanowiska Prokurator Generalny odniósł się do względnego charakteru związania sądu pierwszej instancji oceną prawną i wskazaniami zawartymi w rozstrzygnięciu sądu apelacyjnego. Zauważył, że unormowanie zawarte w art. 386 § 6 k.p.c. nie znajdzie zastosowania w przypadku, gdy nastąpiła zmiana stanu faktycznego oraz w przypadku zmiany okoliczności faktycznych o tyle, o ile ocena prawna sądu apelacyjnego została dokonana na podstawie poprzednich ustaleń faktycznych w tym zakresie. Prokurator przywołał postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z 21 lutego 2006 r. (sygn. SK 1/05, OTK ZU nr 2/A/2006, poz. 22), z którego wynika, że art. 386 § 6 k.p.c. „nie ogranicza (…) w żaden sposób możliwości badania nowych dowodów w ponownym postępowaniu, a zmiana w sferze stanu faktycznego, będąca następstwem przeprowadzenia nowych dowodów, wyznacza granice związania sądu oceną prawną i wskazaniami, o których jest mowa w kwestionowanym przepisie”. Podobnie Sąd Najwyższy – w przywołanym przez Prokuratora Generalnego postanowieniu z 28 października 2005 r. (sygn. akt II CSK 3/05, Lex nr 604047) – orzekł, że „ocena prawna jest to pogląd prawny sądu drugiej instancji, wiążący sąd pierwszej instancji i sąd odwoławczy, który stanowi tzw. osądzenie co do prawa”.
Następnie Prokurator Generalny odniósł się do wskazanego przez sąd pytający wzorca kontroli, tzn. do art. 178 ust. 1 Konstytucji. Na wstępie przywołał stanowisko doktryny, z którego wynika, że niezawisłość sędziowska to „niedopuszczalność jakiejkolwiek ingerencji z zewnątrz lub wywieranie nacisku na sędziego w kierunku takiego czy innego rozstrzygnięcia sprawy” (B. Banaszak, Prawo konstytucyjne, Warszawa 2004, s. 668). A następnie na podstawie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 24 czerwca 1998 r. (sygn. K 3/98, OTK ZU nr 4/1998, poz. 52) zauważył, że na niezawisłość sędziów składają się następujące elementy: bezstronność w stosunku do uczestników postępowania, niezależność wobec organów pozasądowych, samodzielność sędziego wobec władz i innych organów sądowych, niezależność od wpływu czynników politycznych, zwłaszcza partii politycznych oraz wewnętrzna niezależność sędziego.
W ocenie sądu pytającego zaskarżona regulacja narusza zasadę niezawisłości przez przyznanie sądowi drugiej instancji kompetencji do uchylenia orzeczenia pierwszej instancji i wiążącego wskazania sądowi pierwszej instancji prawidłowego rozstrzygnięcia.
Prokurator Generalny stanął na stanowisku, że zakwestionowana przez sąd pytający regulacja ma uzasadnienie w konieczności realizacji dwuinstancyjności postępowania, która została sformułowana w art. 176 Konstytucji. Jest to przepis ustrojowy, ponieważ nakazuje zorganizowanie procedur sądowych w określony sposób, tzn. zorganizowania systemu sądów co najmniej dwuszczeblowych, aby możliwe było rozpatrywanie spraw w dwu kolejnych instancjach. Realizacja zaś zasady dwuinstancyjności na płaszczyźnie gwarancyjnej wymaga, aby umożliwić kontrolę prawidłowości rozstrzygnięć wydawanych w pierwszej instancji. Jak wynika bowiem z przywołanego w tym miejscu stanowiska postanowienia Trybunału z 21 lutego 2006 r. (sygn. SK 1/05), „ograniczenie samodzielności jurysdykcyjnej sądu orzekającego w ponownym postępowaniu jest limitowane kompetencjami kontrolnymi sądu w ramach postępowania w drugiej instancji”.
Konkludując swój wywód Prokurator Generalny uznał, że nieuprawniony jest zarzut sądu pytającego o niezgodności art. 386 § 6 w związku z art. 397 § 2 zdanie pierwsze k.p.c. – w zaskarżonym zakresie – z zasadą niezawisłości sędziowskiej wyrażoną w art. 178 ust. 1 Konstytucji. Żaden z przywołanych powyżej elementów tej zasady nie został bowiem naruszony.
W związku z tym postępowanie w niniejszej sprawie, w części odnoszącej się do punktu 2 i 3 petitum pytania, podlega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK z 1997 r., wobec zbędności wyrokowania.
3. Marszałek Sejmu w stanowisku z 1 sierpnia 2014 r., w imieniu Sejmu, przedłożył wyjaśnienia w sprawie pytania prawnego oraz wniósł o umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK z 1997 r. Jednocześnie Marszałek Sejmu stwierdził, że w razie nieuwzględnienia wniosku o umorzenie, wnosi o stwierdzenie, że art. 386 § 6 w związku z art. 397 § 2 k.p.c. w zakresie, w jakim ocena prawna i wskazania co do dalszego postępowania wyrażone w uzasadnieniu postanowienia sądu drugiej instancji wiążą przy ponownym rozpoznaniu sprawy sąd, któremu sprawa została przekazana, jest zgodny z art. 178 ust. 1 Konstytucji. Ponadto podtrzymał wniosek o umorzenie postępowania w pozostałym zakresie, ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
W pierwszym punkcie stanowiska („Przedmiot kontroli i stan faktyczny sprawy”) Marszałek Sejmu zwrócił przede wszystkim uwagę, że regulacja instytucji zażalenia nie jest wyczerpująca, dlatego też art. 397 § 2 k.p.c. powołany związkowo przez pytający sąd, z punktu widzenia rzeczywistego przedmiotu postępowania stanowi jedynie element kontekstu normatywnego, w którym oceniany jest art. 386 § 6 k.p.c. Następnie Marszałek Sejmu odniósł się do relacji między art. 193 Konstytucji i art. 3 ustawy o TK z 1997 r., wskazując, że regulacja ustawowa jest powtórzeniem regulacji konstytucyjnej, co oznacza m.in., że każda nowelizacja art. 3 ustawy o TK bez uprzedniej nowelizacji Konstytucji narażałaby się na zarzut sprzeczności z art. 193 Konstytucji. Zauważył, że z obowiązujących przepisów – jednolicie interpretowanych przez Naczelny Sąd Administracyjny (zob. np. wyrok z 18 maja 2010 r., sygn. akt I GSK 944/09) i Wojewódzki Sąd Administracyjny (zob. np. wyrok z 16 marca 2010 r., sygn. akt I SA/Wa 1606/09) – wynika, że warunkiem, przesłanką formalną pytania prawnego jest funkcjonalna zależność pomiędzy pytaniem a sposobem rozstrzygnięcia sprawy w postępowaniu sądowym. Niespełnienie tego warunku prowadzi do umorzenia postępowania przez Trybunał Konstytucyjny na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK z 1997 r.
W dalszej części swojego stanowiska („II. Analiza formalnoprawna (dotycząca pkt I petitum)”) Marszałek Sejmu wskazał na treść i znaczenie art. 193 Konstytucji oraz art. 3 i art. 32 ust. 3 ustawy o TK z 1997 r. Zauważył, że przedmiotem pytania prawnego może być konstytucyjność konkretnej normy prawnej. W konsekwencji, ocena relewantności pytania prawnego powinna obejmować zasadność zarzutów występujących względem zakwestionowanej normy, przy czym sąd pytający musi również wykazać, że zastrzeżenia co do jej konstytucyjności czy legalności są tak doniosłe, iż zachodzi potrzeba ich wyjaśnienia przez Trybunał w drodze pytań prawnych. Pytanie prawne nie może być traktowane jako pomoc organom sądowym w merytorycznej ocenie sprawy zawisłej przed sądem, co było przedmiotem orzeczeń Trybunału (np. wyrok z 7 listopada 2005 r., sygn. P 20/04 OTK ZU nr 10/A/2005, poz. 111 oraz postanowienia z 12 grudnia 2008 r., sygn. P 62/07, OTK ZU nr 1/A/2008, poz. 17 i 24 maja 2010 r., sygn. P 13/09, OTK ZU nr 4/A/2010, poz. 44). Marszałek Sejmu zaznaczył, że art. 386 § 6 k.p.c. stanowił kilkakrotnie przedmiot zainteresowania Trybunału Konstytucyjnego (przywołane w stanowisku postanowienia TK z 21 lutego 2006 r., sygn. SK 1/05, OTK ZU nr 2/A/2006, poz. 22; 16 marca 2011 r., sygn. P 36/09, OTK ZU nr 2/A/2011, poz. 16; 16 października 2012 r., sygn. P 14/12, OTK ZU nr 9/A/2012, poz. 115 oraz 26 marca 2014 r., sygn. P 7/13, OTK ZU nr 3/A/2014, poz. 36). W ocenie Marszałka Sejmu, sposób określenia istoty problemu konstytucyjnego poddanego ocenie Trybunału Konstytucyjnego, skonfrontowany z przesłankami pytania prawnego, stanem faktycznym sprawy i jego uzasadnieniem, nasuwa wątpliwości co do dopuszczalności merytorycznego rozpoznania niniejszej sprawy. Istotą zarzutów sformułowanych w uzasadnieniu pytania prawnego jest raczej zakwestionowanie przez pytający sąd prawidłowości rozstrzygnięcia Sądu Apelacyjnego w Warszawie w konkretnej sprawie, który w wyniku wniesienia zażalenia uchylił postanowienie sądu pierwszej instancji i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania. Stąd należy uznać, że problem, który wystąpił na tle niniejszego pytania prawnego dotyczy prawidłowości zastosowania przez Sąd Apelacyjny w Warszawie art. 386 § 6 k.p.c. To sprawia – zdaniem Marszałka Sejmu – że istota analizowanego pytania prawnego dotyka stosowania prawa, które pozostaje poza kognicją Trybunału Konstytucyjnego (tak np. w przywołanych orzeczeniach Trybunału: wyrok z 21 grudnia 2004 r., sygn. SK 19/03, OTK ZU nr 11/A/2004, poz. 118, P 36/09 oraz postanowienia z 21 lutego 2006 r., sygn. SK 11/03, OTK ZU nr 2/A/2006, poz. 23 i 6 lutego 2007 r., sygn. P 41/06, OTK ZU nr 2/A/2007, poz. 15). Trybunał nie może bowiem pełnić funkcji kolejnej instancji odwoławczej, nie bada zgodności z prawem i słuszności podjętych przez orzekające organy rozstrzygnięć. Jak wynika z obowiązujących przepisów i orzecznictwa, Trybunał nie posiada kompetencji do kontroli prawidłowości ustaleń sądu, sposobu zastosowania czy też pominięcia obowiązujących przepisów (tak np. w postanowieniach TK z 7 marca 2011 r., sygn. P 3/09, OTK ZU nr 2/A/2011, poz. 13 i 16 października 2012 r., sygn. P 14/12, OTK ZU nr 9/A/2012, poz. 115).
Mając powyższe na uwadze, Marszałek Sejmu zawnioskował o umorzenie postępowania zainicjowanego pytaniem prawnym Sądu Okręgowego Warszawa-Praga w Warszawie.
Ze względu na tzw. ostrożność procesową – na wypadek, gdyby Trybunał nie uwzględnił w całości lub w części wniosku o umorzenie postępowania – Marszałek Sejmu sformułował jednak uwagi formalnoprawne i merytoryczne.
W pierwszej kolejności Marszałek Sejmu przystąpił do ustalenia rzeczywistego przedmiotu kontroli, wskazując na sformułowanie petitum pytania prawnego, w którym pytający sąd wniósł o zbadanie „ewentualnego problemu konstytucyjnego” (pytania ewentualne, które staną się aktualne w przypadku uznania przez Trybunał, że nie istnieją podstawy do udzielenia odpowiedzi na pytanie zawarte w punkcie 1). Odnosząc się do tej kwestii, Marszałek Sejmu ponownie podkreślił, że pytanie prawne jest instrumentem inicjującym konkretną, a nie abstrakcyjną kontrolę. Tymczasem pytanie prawne w sprawie toczącej się przed sądem pytającym przybrało postać niedopuszczalnej kontroli abstrakcyjnej. Mając na uwadze, że wskazany jako przedmiot kontroli art. 3 ustawy o TK z 1997 r. stanowi powtórzenie art. 193 Konstytucji, Marszałek Sejmu przywołał obszerny fragment postanowienia TK z 19 czerwca 2012 r. (sygn. SK 37/08). Konkludując tę część swojego stanowiska, Marszałek Sejmu zgłosił wniosek o umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK z 1997 r., ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
W trzeciej części swojego stanowiska Marszałek Sejmu przeprowadził analizę merytoryczną. Na wstępie odniósł się do jedynego zarzutu, co do którego w jego ocenie możliwa jest kontrola merytoryczna, dotyczącego naruszenia niezawisłości sędziowskiej wynikającej z art. 178 ust. 1 Konstytucji. Wskazał, że w ocenie sądu pytającego niezawisłość sędziowska oznacza niezawisłość od kogokolwiek, a nie od czegokolwiek. Następnie – na podstawie orzecznictwa Trybunału oraz literaturę przedmiotu – poddał szczegółowej analizie wzorzec konstytucyjny w postaci zasady niezawisłości sędziowskiej, wyrażonej w art. 178 ust. 1 Konstytucji. W podsumowaniu tej części rozważań autor stanowiska przytoczył fragment orzeczenia Trybunału z 9 listopada 1993 r. (sygn. K 11/93), z którego wynika, że niezawisłość sędziowska to nie tylko samo uprawnienie sędziego, ale także – jego podstawowy obowiązek. Tak samo, jak konstytucyjnym obowiązkiem ustawodawcy i organów administracji sądowej jest ochrona niezawisłości sędziego, tak samo powinnością sędziego jest tę niezawisłość urzeczywistniać w praktyce swego orzekania.
Ostatni punkt swojego stanowiska Marszałek Sejmu rozpoczął od stwierdzenia, że art. 386 § 6 k.p.c. określa zakres związania sądu pierwszej instancji, a także sądu odwoławczego w razie przekazania sprawy sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania. Związanie sądu obejmuje wykładnię prawa dokonaną przez sąd drugiej instancji (tzw. ocena prawna) i zapatrywanie co do dalszego kierunku postępowania (tzw. wskazania co do dalszego postępowania).
W ramach oceny prawnej, zgodnie z przywołanymi komentarzami do analizowanego art. 386 § 6 k.p.c., sąd drugiej instancji wyjaśnia treść przepisów i sposób ich interpretacji, zmierzając do odpowiedzi na pytanie, czy konkretny przepis zastosowany przez sąd pierwszej instancji ma inną treść, aniżeli ta, którą sąd mu przypisał lub do wskazania, czy do stosunku prawnego będącego przedmiotem procesu dany przepis nie ma zastosowania, lecz ma zastosowanie inny przepis, którego sąd ten nie uwzględnił. Istotą wskazań jest bowiem wytyczenie kierunku działania sądu pierwszej instancji ponownie rozpatrującego sprawę. Niemniej jednak, jak wynika z przywołanego stanowiska Sądu Najwyższego (wyrok SN z 13 marca 1975 r., sygn. akt III CRN 466/74), ocena prawna i wskazania dotyczące dalszego postępowania zawarte w wyroku sądu drugiej instancji wiążą sąd, któremu sprawa została przekazana, jednak nie narzucają określonego sposobu rozstrzygnięcia problemów związanych z treścią przyszłego wyroku. Z orzecznictwa wynika natomiast jednoznacznie, że nowe rozstrzygnięcie sądu pierwszej instancji ponownie rozpoznającego sprawę musi być wyrazem oceny i decyzji tego sądu (tak np. SN w wyroku z 20 lutego 2002 r., sygn. akt V CKN 757/00).
Marszałek Sejmu przywołał także istotne dla sprawy postanowienie Trybunału z 21 lutego 2006 r. (sygn. SK 1/05, podobnie sygn. P 36/09, P 14/12), w którym Trybunał, odnosząc się do istoty art. 386 § 6 k.p.c., stwierdził, że „Ocena prawa i wskazania, o których mowa w zakwestionowanym przepisie, w żadnym razie nie stanowią zatem antycypacji przyszłego orzeczenia”. Powyższe wywody pozwoliły Marszałkowi Sejmu na stwierdzenie, iż „ocena prawna oznacza li tylko wyjaśnienie treści przepisów prawa materialnego i procesowego. Natomiast wskazania co do dalszego postępowania mają co prawda wyznaczyć kierunek dalszej działalności sądu pierwszej instancji, jednak w żaden sposób nie mogą przesądzać o treści przyszłego rozstrzygnięcia” (s. 21 stanowiska Marszałka Sejmu).
W drugim punkcie rozważań poświęconych analizie merytorycznej pytania prawnego, Marszałek Sejmu odniósł się do zarzutów dotyczących niezawisłości sędziowskiej. Wskazał w pierwszej kolejności, że zasada ta nie ma charakteru bezwzględnego, o czym świadczy m.in. zasada nadzoru judykacyjnego czy związanie wykładnią dokonaną przez Sąd Najwyższy sądu, któremu zostaje przekazana sprawa w następstwie skargi kasacyjnej. Zauważył, że rozwiązania wynikające z dyrektyw sprawnego działania i potrzeby ochrony innych wartości istotnych dla prawidłowego toku postępowania sądowego mogły stanowić zasadną podstawę zarzutów konstytucyjnych. Po pierwsze żadna z wymienionych powyżej instytucji nie może być traktowana jako przekreślenie zasady niezawisłości sędziowskiej. Po drugie należy uwzględnić funkcję wykładni sądowej, jaką jest sprzyjanie jednolitości orzecznictwa. Po trzecie zmiana bądź uchylenie orzeczenia przez instancję odwoławczą należy do istoty nadzoru judykacyjnego, który jest niezbędny i który znajduje potwierdzenie w konstytucyjnej zasadzie postępowania dwuinstancyjnego.
Podsumowując swoje wywody, Marszałek Sejmu stwierdził, że art. 386 § 6 w zakresie, w jakim ocena prawna i wskazania co do dalszego postępowania wyrażone w uzasadnieniu wyroku sądu drugiej instancji wiążą przy ponownym rozpoznaniu sprawy sąd, któremu sprawa została przekazana, jest zgodny z art. 178 ust. 1 Konstytucji.
4. Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie w „Postanowieniu” z 29 maja 2015 r. przedstawił Trybunałowi „dodatkowe pytanie prawne – na wypadek stwierdzenia przez Trybunał Konstytucyjny lub Prezesa Trybunału Konstytucyjnego podstaw do zastosowania poniżej wymienionych przepisów ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym lub przepisów Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego”.
Pytający sąd sformułował pytania, czy:
„1. art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) w zakresie, w jakim stanowi podstawę umorzenia postępowania w oparciu o przesłanki wykraczające poza stwierdzenie przez Trybunał Konstytucyjny, że pytanie prawne nie zostało przestawione przez sąd lub nie dotyczy niezgodności art. 386 § 6 w zw. z art. 397 § 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) w zakresie, w jakim stanowi, iż ocena prawna i wskazania co do dalszego postępowania wyrażone w uzasadnieniu postanowienia sądu drugiej instancji wiążą sąd, któremu sprawa została przekazana przy ponownym rozpoznaniu sprawy z art. 178 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, czy też niezgodności art. 32 ust. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) z art. 193 Konstytucji oraz nie dotyczy niezgodności art. 3 w zw. z art. 32 ust. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) w zakresie, w jakim przepisy te uzależniają skuteczne wystąpienie z pytaniem prawnym dotyczącym aktu normatywnego stanowiącego podstawę rozstrzygnięcia sprawy w kwestii incydentalnej od wykazania przez sąd wpływu orzeczenia wydanego co do tej kwestii na rozstrzygnięcie sprawy w orzeczeniu kończącym sprawę w instancji z art. 193 w zw. z art. 2, art. 10 i art. 45 ust. 1 Konstytucji, jest niezgodny z art. 193 Konstytucji;
2. art. 32 ust. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) w zakresie, w jakim nakłada na sąd występujący z pytaniem prawnym na podstawie art. 193 Konstytucji obowiązek wskazania, w jaki sposób zmieniłoby się rozstrzygnięcie dotyczące wniosku o uzupełnienie wyroku, gdyby art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym, utracił moc obowiązującą wskutek orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, jest niezgodny z art. 193 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej;
3. art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) w zakresie, w jakim nakłada na sąd występujący z pytaniem prawnym na podstawie art. 193 Konstytucji, obowiązek uzasadnienia zarzutu niezgodności art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym z art. 193 Konstytucji, jest niezgodny z art. 193 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej;
4. art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) w zakresie, w jakim stanowi podstawę umorzenia postępowania, przed wydaniem przez Trybunał Konstytucyjny wyroku zawierającego rozstrzygnięcie o zgodności art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym z art. 193 Konstytucji, jest niezgodny z art. 193 w zw. z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej;
5. § 24 ust. 2 Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego, stanowiącego załącznik do uchwały Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 października 2006 r. w sprawie Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego (M.P. Nr 72, poz. 720) jest niezgodny z art. 93 ust. 1 i 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i art. 40 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.);
6. § 24 ust. 3 Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego, stanowiącego załącznik do uchwały Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 października 2006 r. w sprawie Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego (M.P. Nr 72, poz. 720) jest niezgodny z art. 93 ust. 1 i 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz art. 40 i art. 21 ust. 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.);
7. art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) w zakresie, w jakim nakłada na sąd występujący z pytaniem prawnym na podstawie art. 193 Konstytucji, obowiązek uzasadnienia zarzutu niezgodności § 24 ust. 2 Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego, stanowiącego załącznik do uchwały Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 października 2006 r. w sprawie Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego z art. 93 ust. 1 i 2 Konstytucji i art. 40 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym, jest niezgodny z art. 193 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej;
8. art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) w zakresie, w jakim nakłada na sąd występujący z pytaniem prawnym na podstawie art. 193 Konstytucji, obowiązek uzasadnienia zarzutu niezgodności § 24 ust. 3 Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego, stanowiącego załącznik do uchwały Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 października 2006 r. w sprawie Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego z art. 93 ust. 1 i 2 Konstytucji i art. 40 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym, jest niezgodny z art. 193 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej;
9. art. 32 ust. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) w zakresie, w jakim nakłada na sąd występujący z pytaniem prawnym na podstawie art. 193 Konstytucji, obowiązek wskazania, w jaki sposób zmieniłoby się rozstrzygnięcie dotyczące wniosku o uzupełnienie wyroku, gdyby § 24 ust. 2 Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego, stanowiącego załącznik do uchwały Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 października 2006 r. w sprawie Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego, utracił moc obowiązującą wskutek orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, jest niezgodny z art. 193 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej;
10. art. 32 ust. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) w zakresie, w jakim nakłada na sąd występujący z pytaniem prawnym na podstawie art. 193 Konstytucji, obowiązek wskazania, w jaki sposób zmieniłoby się rozstrzygnięcie dotyczące wniosku o uzupełnienie wyroku, gdyby § 24 ust. 3 Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego, stanowiącego załącznik do uchwały Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 października 2006 r. w sprawie Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego, utracił moc obowiązującą wskutek orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, jest niezgodny z art. 193 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej?”
„Dodatkowe pytanie prawne” nie zawierało uzasadnienia.
II
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Zaskarżony przepis.
Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie postanowieniem z 12 lipca 2013 r., sygn. akt II C 1087/10 zakwestionował po raz kolejny (zob. postanowienie TK z 16 października 2012 r., sygn. P 14/12, OTK ZU nr 9/A/2012, poz. 115) zgodność art. 386 § 6 w związku z art. 397 § 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) w zakresie, w jakim stanowi, że ocena prawna i wskazania co do dalszego postępowania wyrażone w uzasadnieniu wyroku sądu drugiej instancji wiążą sąd, któremu sprawa została przekazana, przy ponownym rozpoznaniu sprawy, z art. 178 ust. 1 Konstytucji. Kwestionowany przepis ma następujące brzmienie: „Ocena prawna i wskazania co do dalszego postępowania wyrażone w uzasadnieniu wyroku sądu drugiej instancji wiążą zarówno sąd, któremu sprawa została przekazana, jak i sąd drugiej instancji, przy ponownym rozpoznaniu sprawy. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy nastąpiła zmiana stanu prawnego”.
Z art. 386 § 6 k.p.c. wynika, że związanie sądu obejmuje dwa elementy. Pierwszym jest wykładnia prawa dokonana przez sąd drugiej instancji („ocena prawna”). Drugim natomiast zapatrywanie w przedmiocie dalszego kierunku postępowania („wskazania, co do dalszego postępowania”). Oznacza to, że ocena prawna dotyczy zarówno przepisów prawa materialnego, jak i procesowego, i oznacza wyjaśnienie przez sąd drugiej instancji istotnej treści tych przepisów oraz sposobu ich interpretacji. Związanie sądu określone w art. 386 § 6 k.p.c. oznacza zakaz formułowania ocen prawnych sprzecznych z wyrażonymi wcześniej w uzasadnieniu orzeczenia sądu drugiej instancji, a nawet zakaz podejmowania próby podważania w jakikolwiek sposób wiążącej oceny prawnej i wskazań co do dalszego postępowania (zob. postanowienia TK z 21 lutego 2006 r., sygn. SK 1/05, OTK ZU nr 2/A/2006, poz. 22; 16 października 2012 r., sygn. P 14/12, OTK ZU 9/A/2012, poz. 115 oraz postanowienie SN z 29 października 2009 r., sygn. akt III CZP 74/09, Lex nr 551887).
Przywołać należy w tym miejscu stanowisko Sądu Najwyższego, podzielone przez Trybunał w postanowieniu z 16 października 2012 r., z którego wynika, że celem normy zawartej w zaskarżonym przepisie nie jest skrępowanie sądu, któremu sprawa została przekazana oraz sądu drugiej instancji przy ponownym rozpoznaniu sprawy, ale unikanie popełniania tych samych błędów w kolejnych orzeczeniach. Nowe rozstrzygnięcie sądu ponownie rozpoznającego sprawę musi być zawsze wyrazem oceny i decyzji tego sądu. Ograniczenia wynikające z orzeczenia sądu drugiej instancji mają na celu jedynie zapobieżenie powtórzeniu się okoliczności powodujących wadliwość uchylonego orzeczenia (zob. wyrok SN z 20 lutego 2002 r., sygn. akt V CKN 757/00, Lex nr 56021).
Ustawodawca przewidział, że ocena prawna i wskazania co do dalszego postępowania nie są wiążące w przypadku zmiany stanu prawnego. Ponadto – jak wynika z wielu orzeczeń Sądu Najwyższego przywoływanych kilkakrotnie w orzeczeniach Trybunału Konstytucyjnego – brak związania występuje, gdy: ocena zawarta w orzeczeniu sądu rozpoznającego apelację lub wskazania co do dalszego postępowania nie miały i nie mają znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy; stan faktyczny sprawy uległ zmianie (zob. wyrok SN z 4 listopada 1967 r., sygn. akt I CR 381/67, OSNC nr 7/1968, poz. 122; postanowienie SN z 9 września 2011 r., sygn. akt I CSK 248/11, Lex nr 1043961); stanowisko sądu rozpoznającego apelację dotyczy oceny dowodów; sąd ponownie rozpoznający sprawę zachowuje pełną swobodę w zakresie oceny dowodów, w szczególności gdy przeprowadzono nowe dowody lub ponowiono przeprowadzenie dowodów (zob. wyrok SN z 13 marca 1975 r., sygn. akt III CRN 466/74, OSPiKA nr 3/1976, poz. 63); sąd ponownie rozpoznający sprawę rozpoznaje sprawę w szerszym zakresie (zob. wyrok SN z 14 stycznia 1963 r., sygn. akt II CR 1003/62, OSNCP nr 3/1964, poz. 48); wykładnia prawa dokonana przez sąd rozpoznający apelację nie stanowiła logicznej przesłanki pozytywnego lub negatywnego ustosunkowania się do zarzutów apelacji ani do ewentualnych uchybień branych pod uwagę z urzędu (zob. wyrok SN z 14 stycznia 1963 r., sygn. akt II CR 1003/62).
Z powyższego wynika zatem, że ocena prawna i wskazania co do dalszego postępowania (art. 386 § 6 k.p.c.) oznaczają wyjaśnienie treści przepisów prawa materialnego i procesowego oraz wytyczają właściwy kierunek działalności sądu ponownie rozpoznającego sprawę. „[W] żadnym razie nie stanowią zatem antycypacji przyszłego orzeczenia. Mają zapobiegać powtórzeniu się w przyszłym orzeczeniu błędów, których istnienie zostało już stwierdzone przez sąd drugiej instancji w ramach przeprowadzonej kontroli, nie sugerując jednak treści przyszłego rozstrzygnięcia” (postanowienie o sygn. SK 1/05).
Należy odnotować, iż z przywołanych powyżej postanowień wynika, że Trybunał wypowiadał się na temat ratio legis i znaczenia art. 386 § 6 k.p.c., uwzględniając sposób stosowania tego przepisu przez sądy.
2. Dopuszczalność pytania prawnego.
2.1. Z art. 193 Konstytucji wynika, że, „Każdy sąd może przedstawić Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne co do zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą, jeżeli od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem”. Reguła ta została powtórzona w art. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK z 1997 r.). Ponadto art. 32 ust. 3 ustawy o TK z 1997 r. stanowi, że pytanie prawne powinno wskazywać, „w jakim zakresie odpowiedź na pytanie może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy, w związku z którą pytanie zostało postawione (…)”. Trybunał wielokrotnie rozważał warunki, jakie musi spełniać pytanie prawne, m.in. w postanowieniu z 29 marca 2000 r. (sygn. P 13/99, OTK ZU nr 2/2000, poz. 68) wskazał, że „[d]opuszczalność przedstawienia pytania prawnego została (...) uwarunkowana trzema przesłankami: podmiotową, przedmiotową i funkcjonalną”.
Dwie pierwsze przesłanki – podmiotowa i przedmiotowa nie budzą w niniejszej sprawie wątpliwości, ponieważ uprawniony do rozstrzygania w sprawie leżącej u podstaw pytania jest Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie, a zaskarżony został akt o charakterze normatywnym. Rozważenia wymaga natomiast, czy spełniona została także przesłanka funkcjonalna, jako że od przesądzenia tej kwestii zależy dopuszczalność merytorycznego orzekania w sprawie. Za koniecznością ustosunkowania się do wystąpienia przesłanki funkcjonalnej w odniesieniu do pytania prawnego skłania zarówno niezwykle skromna w tym zakresie argumentacja pytającego sądu, jak i dodatkowo stanowisko Marszałka Sejmu, który zgłosił wniosek o umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK z 1997 r.
Inicjowana pytaniem prawnym kontrola konstytucyjności musi bowiem mieć charakter kontroli ściśle związanej z indywidualną sprawą toczącą się przed sądem zadającym pytanie. Z art. 193 Konstytucji wynika, że w trybie pytań prawnych mogą być kwestionowane tylko te przepisy, których ocena przez Trybunał może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem stawiającym pytanie. Dlatego też z art. 32 ust. 3 ustawy o TK z 1997 r. wynika zobowiązanie pytającego sądu do wskazania, w jakim zakresie odpowiedź na pytanie może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy, w związku z którą pytanie zostało postawione. Na pytającym sądzie ciąży zatem powinność wskazania, w jaki sposób zmieniłoby się rozstrzygnięcie sądu w toczącej się przed nim sprawie, gdyby określony przepis prawny utracił moc obowiązującą wskutek orzeczenia przez Trybunał o jego niezgodności z Konstytucją.
Zgodnie z orzecznictwem Trybunału, sens przesłanki funkcjonalnej wystąpienia z pytaniem prawnym wyraża zależność rozstrzygnięcia zawisłej przed sądem sprawy od treści orzeczenia Trybunału, wydanego w trybie kontroli zainicjowanej pytaniem prawnym. Przedmiotem pytania powinien być zatem taki przepis, którego wyeliminowanie z porządku prawnego spowoduje, że treść rozstrzygnięcia wydanego przez pytający sąd będzie inna niż treść rozstrzygnięcia, które zapadłoby z uwzględnieniem obowiązywania normy poddanej kontroli Trybunału (zob. np. postanowienie TK z 9 maja 2012 r., sygn. P 47/11, OTK ZU nr 5/A/2012, poz. 57 i powołane tam orzecznictwo).
W rozpatrywanej sprawie ustalenie, czy spełniona została przesłanka funkcjonalna pytania prawnego, wymaga rozważenia, czy rzeczywiście od odpowiedzi na pytanie prawne dotyczące zgodności art. 386 § 6 w związku z art. 397 § 2 k.p.c. z art. 178 ust. 1 Konstytucji zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem.
2.2. Tymczasem, w części uzasadnienia pytania prawnego zatytułowanej „Zależność rozstrzygnięcia sprawy od odpowiedzi na pytanie prawne”, pytający sąd zaprezentował stan faktyczny sprawy, ograniczając wskazanie zależności rozstrzygnięcia sprawy zawisłej przed sądem od treści orzeczenia Trybunału do stwierdzenia, iż „norma prawna wynikająca z art. 386 § 6 w związku z art. 397 § 2 k.p.c., którą Sąd pierwszej instancji obowiązany jest uwzględnić przy ponownym rozpoznaniu sprawy i jej rozstrzygnięciu w zakresie dotyczącym uzupełnienia wyroku częściowego, obok art. 108 § 1 k.p.c. i art. 351 § 1 k.p.c., narusza wzorzec wynikający z art. 178 ust. 1 Konstytucji. Zatem od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem, a wobec tego spełniony został wymóg wynikający z art. 193 Konstytucji” (s. 6 uzasadnienia pytania prawnego).
Pytający sąd wskazał, że uwzględnienie zażalenia przez sąd drugiej instancji poprzez uchylenie zaskarżonego orzeczenia i przekazanie sprawy w zakresie dotyczącym wniosku o uzupełnienie wyroku częściowego do ponownego rozpoznania oznacza, iż sąd pierwszej instancji jest obowiązany uwzględnić ocenę prawną wyrażoną w uzasadnieniu postanowienia sądu drugiej instancji z uwagi na dyspozycję art. 386 § 6 w związku z art. 397 § 2 k.p.c. W tym wypadku Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie jest obowiązany uwzględnić stanowisko co do konieczności zawarcia w wyroku częściowym z 6 grudnia 2012 r. rozstrzygnięcia o kosztach procesu dotyczących powództwa wzajemnego i w konsekwencji zastosować przedstawioną ocenę prawną przy rozpoznaniu wniosku powódki wzajemnej o uzupełnienie tego wyroku, nawet wówczas, gdy sąd pierwszej instancji prezentuje pogląd przeciwny. W przypadku stwierdzenia niekonstytucyjności zaskarżonych przepisów przywołanej ustawy, pytający sąd prezentujący – jak wynika z pytania prawnego – pogląd odmienny od sądu drugiej instancji, oddali wniosek powódki wzajemnej o uzupełnienie wyroku częściowego. Stąd też – w ocenie pytającego sądu – od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem.
Szczegółowa analiza pytania prawnego pozwala na stwierdzenie, że jego istota sprowadza się do zakwestionowania sformułowań zawartych w rozstrzygnięciu Sądu Apelacyjnego, których sąd pytający nie podziela. Do takiego wniosku prowadzi przede wszystkim przywołany powyżej fragment uzasadnienia pytania prawnego, z którego wynika, że „Sąd Okręgowy jest obowiązany uwzględnić stanowisko co do konieczności zawarcia w wyroku częściowym z dnia 6 grudnia 2012 r. rozstrzygnięcia o kosztach procesu dotyczących powództwa wzajemnego i w konsekwencji zastosować przedstawioną ocenę prawną przy rozpoznaniu wniosku powódki wzajemnej o uzupełnienie tego wyroku, nawet wówczas, gdy Sąd pierwszej instancji prezentuje pogląd przeciwny (s. 5 uzasadnienia pytania prawnego).
W związku z powyższym Trybunał podziela opinię wyrażoną w stanowisku Marszałka Sejmu, że problemem w niniejszej sprawie jest prawidłowość zastosowania przez Sąd Apelacyjny w Warszawie art. 386 § 6 k.p.c., przez co istota pytania prawnego dotyczy stosowania prawa, które pozostaje poza kognicją Trybunału. Trybunał zwracał wielokrotnie uwagę, że rozpatrując pytanie prawne, nie może pełnić funkcji kolejnej instancji odwoławczej, gdyż nie bada zgodności z prawem i słuszności podjętych przez organy orzekające rozstrzygnięć. Jak zostało potwierdzone m.in. w postanowieniu TK z 7 marca 2011 r. (sygn. P 3/09, OTK ZU nr 2/A/2011, poz. 13), Trybunał posiada kompetencję do oceny konstytucyjności przepisów a nie do kontroli prawidłowości ustaleń sądu, sposobu zastosowania czy też pominięcia obowiązujących przepisów.
3. Powyższe ustalenia prowadzą do konkluzji o niewystępowaniu zależności między orzeczeniem Trybunału a rozstrzygnięciem sprawy zawisłej przed sądem pytającym. To z kolei skutkuje brakiem związku odpowiedzi Trybunału na pytanie dotyczące konstytucyjności unormowania oraz rozstrzygnięcia sprawy przez sąd zadający pytanie prawne. W tym kontekście Trybunał podkreślił, że nieistnienie takiej relacji decyduje o niedopuszczalności udzielenia odpowiedzi na pytanie prawne. Przyznane sądom w art. 193 Konstytucji prawo inicjowania kontroli konstytucyjnej nie służy bowiem wszczęciu abstrakcyjnej kontroli aktów normatywnych, lecz pomyślane jest jako instrument służący prawidłowemu rozstrzygnięciu indywidualnej sprawy (kontrola konkretna). Skoro odpowiedź na postawione pytanie prawne nie wpływa na rozstrzygnięcie konkretnej sprawy, Trybunał nie może jej udzielić (zob. np. postanowienie TK z 21 marca 2005 r., sygn. P 11/04, OTK ZU nr 3/A/2005, poz. 32).
Podobne uwagi dotyczą „dodatkowego pytania prawnego” Sądu Okręgowego Warszawa-Praga w Warszawie, przedstawionego Trybunałowi w „postanowieniu” z 29 maja 2015 r. „na wypadek stwierdzenia przez Trybunał Konstytucyjny lub Prezesa Trybunału Konstytucyjnego podstaw do zastosowania poniżej wymienionych przepisów ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym lub przepisów Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego”. „Dodatkowe pytanie prawne” nie zostało opatrzone żadnym uzasadnieniem.
Z tych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.