Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 2 sierpnia 2016 r.

Sąd Apelacyjny w Łodzi I Wydział Cywilny w składzie:

Przewodniczący : SSA Małgorzata Dzięciołowska ( spr .)

Sędziowie : SSA Anna Cesarz

SSA Alicja Myszkowska

Protokolant: st. sekr. sąd. Katarzyna Olejniczak

po rozpoznaniu w dniu 2 sierpnia 2016 r. w Łodzi na rozprawie

sprawy z powództwa D. U.

przeciwko C. U.

o zachowek

na skutek apelacji pozwanego

od wyroku Sądu Okręgowego w Kaliszu

z dnia 24 września 2015 r. sygn. akt I C 513/14

1.  oddala apelację;

2.  zasądza od C. U. na rzecz D. U. kwotę 2.700 (dwa tysiące siedemset) złotych tytułem zwrotu kosztów procesu w postępowaniu apelacyjnym.

UZASADNIENIE

Wyrokiem z dnia 24 września 2015 roku Sąd Okręgowy w Kaliszu zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 90.650 złotych z ustawowymi odsetkami od dnia 23 kwietnia 2014 r. do dnia zapłaty, oddalił powództwo w pozostałej części oraz rozstrzygnął o kosztach procesu (k 423).

Sąd pierwszej instancji wskazał, że w momencie śmierci spadkodawca nie pozostawał w związku małżeńskim. Spadkobiercami ustawowymi było jego dwoje pełnoletnich dzieci (zstępnych), tj. powód oraz jego siostra. Przy dziedziczeniu ustawowym po spadkodawcy każde z nich otrzymałoby po ½ części spadku. Powód w chwili otwarcia spadku nie był małoletnim, ani też nie był osobą trwale niezdolną do pracy. Na mocy testamentu spadkodawcy z dnia 11 grudnia 2011 r. do całości spadku powołany został jego brat (pozwany). Powód i jego siostra nie zostali w testamencie powołani do spadku.

Zgodnie z art. 991 § 1 kc powodowi przysługuje prawo do zachowku w wysokości połowy udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, tj. zachowek powinien wynosić ¼ spadku.

Ustalenia stanu faktycznego, łącznie z dokonaną ich oceną pozwalały, w ocenie sądu okręgowego, na przyjęcie, że powód otrzymał należny mu zachowek w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny w kwocie 10.000 złotych. Ta darowizna nie wyczerpuje jednak całości roszczenia powoda o zachowek, dlatego był on uprawniony do zgłoszenia roszczenia o jego uzupełnienie.

Roszczenia powoda o zapłatę zachowku nie niweczy treść jego pisemnego oświadczenia z dnia 30 września 2009 r. o zrzeczeniu się dziedziczenia po spadkodawcy. Oświadczenie zostało złożone przed śmiercią spadkodawcy, w zwykłej formie pisemnej. Zgodnie z art. 1048 kc spadkobierca ustawowy może przez umowę z przyszłym spadkodawcą zrzec się dziedziczenia po nim, o ile umowa taka będzie zawarta w formie aktu notarialnego. Notarialna forma umowy o zrzeczeniu się dziedziczenia jest formą zastrzeżoną pod rygorem nieważności ( art. 1048 zd. 2 kc w zw. z art. 73 § 2 zd. 1 kc). Jednostronne oświadczenie spadkobiercy o zrzeczeniu się dziedziczenia złożone w zwykłej formie pisemnej nie ma znaczenia prawnego. Podobne stanowisko zajął w uzasadnieniu postanowienia z dnia 23 stycznia 2013 r. w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku (sygn. akt I Ns 697/13) Sąd Rejonowy w Ostrowie Wielkopolskim.

W ocenie sądu pierwszej instancji spadkodawca nie pozostawił długów spadkowych. Za dług taki nie można, jego zdaniem, było uznać nakładów poczynionych przez pozwanego na spadkową nieruchomość położoną w O. przy ul. (...). Pozwany wykazał, że budowę domu w stanie surowym sfinansował z własnych środków. Z zeznań pozwanego, jak i z zeznań powołanych przez niego świadków oraz z treści ostatniego testamentu spadkodawcy wynika jednak, że działania podjęte przez pozwanego stanowiły wykonanie jego zobowiązania do rozliczenia się z pozwanym z tytułu gospodarstwa rolnego przejętego po wspólnych rodzicach. Niezależnie od przyjętego w danym środowisku etycznego obowiązku spłaty rodzeństwa, które nie przejęło ojcowizny, świadczenie rzeczowe pozwanego polegające na pobudowaniu dla brata domu w stanie surowym, stanowić mogło od strony prawnej realizację zobowiązania do zapłaty uprawnionemu zachowku po wspólnych rodzicach. Niezależnie od tego świadczenie dokonane przez pozwanego na rzecz spadkodawcy było dokonane pod tytułem darnym i pozwany nigdy nie oczekiwał od spadkodawcy zwrotu spełnionego świadczenia.

Czysta wartość spadku odpowiadała wartości spadkowej nieruchomości przy ul. (...) w O., którą biegły rzeczoznawca majątkowy wycenił na 234.000 złotych.

Do tak ustalonej wartości spadku należało doliczyć dokonane przez spadkodawcę na rzecz powoda i jego siostry darowizny (art. 993 kc). Zgodnie z art. 955 § 1 kc wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, ale według cen z chwili ustalania zachowku. Darowiznami tymi były: darowizna lokalu mieszkalnego nr (...) przy ul. (...) we W. uczyniona przez spadkodawcę na rzecz córki o wartości 148.600 złotych oraz darowizny pieniężne w łącznej kwocie 20.000 złotych. Zostały dokonane na rzecz osób uprawnionych do zachowku (zstępnych spadkodawcy - art. 994 § 1 kc).

W konsekwencji substrat zachowku zamykał się kwotą 402.600 złotych (234.000 + 148.600 + 20.000). Udział spadkowy powoda stanowiący podstawę obliczenia zachowku wynosił ¼. Przed odliczeniem otrzymanej przez powoda darowizny suma zachowku wynosiła 100.650 złotych (402.600:4).

Przy określeniu wysokość należnego powodowi zachowku, sąd okręgowy uwzględnił dokonaną przez spadkodawcę na rzecz powoda darowiznę pieniężną w kwocie 10.000 złotych, przez co należny powodowi zachowek uległ zmniejszeniu o kwotę darowizny, co skutkowało zasądzeniem kwoty 90.650 złotych (100.650 – 10.000) w punkcie I sentencji wyroku.

W ocenie sądu pierwszej instancji o stanie opóźnienia można mówić wówczas, gdy zobowiązany zna wszystkie istniejące okoliczności pozwalające mu racjonalnie ocenić zasadność i wysokość zgłoszonego roszczenia z tytułu zachowku. Skonkretyzowanie żądania wraz ze stosownym wyliczeniem zawarte zostało dopiero w uzasadnieniu pozwu, gdyż w wezwaniu do zapłaty wskazana tylko sama kwota roszczenia. Postanowienie o zabezpieczeniu roszczenia (sprawa I Co 50/14 Sądu Okręgowego w Kaliszu) wraz z wnioskiem o zabezpieczenie, zawierającym wyliczenie zachowku nie zostało doręczone obowiązanemu. Datę początkową płatności odsetek należało wobec tego, zdaniem sadu pierwszej instancji, ustalić od dnia doręczenia odpisu pozwu, tj. od dnia 23 kwietnia 2014 r. Z tą datą pozwany mógł zapoznać się ze stosownym wyliczeniem (obejmującym również zaliczenie darowizn) i ocenić jego zasadność (k 433 do 439).

Apelację od wyroku Sądu Okręgowego w Kaliszu złożył pozwany, zaskarżając go w całości w oparciu o zarzut naruszenia przepisów prawa procesowego mającego wpływ na treść wydanego w sprawie orzeczenia, tj. art. 233 § 1 kpc poprzez dowolną ocenę materiału dowodowego polegającą na:

➢

nieuzasadnionym przyjęciu, że sfinansowanie w całości budowy przez pozwanego domu przy ul. (...) w O. nie jest długiem spadkowym,

➢

bezkrytycznym daniu wiary tylko części treści testamentu z dnia 11 grudnia 2011 r. w świetle zeznań świadków,

➢

nieuzasadnionym przyjęciu, że świadczenie rzeczowe pozwanego polegające na pobudowaniu dla brata domu w stanie surowym, stanowić mogło od strony prawnej realizację zobowiązania do zapłaty uprawnionego zachowku po wspólnych rodzicach a świadczenie pozwanego było dokonane pod tytułem darnym.

W oparciu o postawione zarzuty skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania, ewentualnie o zmianę wyroku poprzez oddalenie powództwa w całości lub w części, w jakiej sąd rozstrzygnie czy koszty budowy domu przy ul. (...) w O. należą do długów spadkowych oraz w przypadku obu wniosków o zasądzenie kosztów procesu od powoda na rzecz pozwanego (k 444 do 447).

W odpowiedzi na apelację powód wniósł o jej oddalenie i zasądzenie od pozwanego kosztów postępowania apelacyjnego wg norm przepisanych (k 463 do 471).

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja jako bezzasadna podlegała oddaleniu.

Dla prawidłowego postawienia w apelacji zarzutu błędnej oceny dowodu (art. 233 § 1 kpc) konieczne jest wskazanie przez skarżącego przyczyn opartych na realiach sprawy, dla których uważa on, że ocena dowodu dokonana przez sąd pierwszej instancji jest wadliwa. Oznacza to przedstawienie takich elementów postępowania dowodowego, które wskazują na przyjęcie rażąco wadliwej lub oczywiście błędnej analizy dowodów (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 23 stycznia 2001 r., IV CKN 970/00, LEX nr 52753, uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 23 marca 2016 r. III CZP 102/15, OSNC 2016/7-8/88, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 października 2015 r., I CSK 886/14, LEX nr 1811810, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 kwietnia 2004 r., IV CK 274/03, LEX nr 164852, wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 11 lutego 2016 r., I ACa 1182/15, LEX nr 2004544 ). Apelacja złożona przez pozwanego nie zawiera wykazania w ten sposób przedstawionego zarzutu naruszenia tego przepisu postępowania. W uzasadnieniu apelacji nie wymieniono nawet dowodów z zeznań świadków, które tezy zawarte w petitum apelacji mały by potwierdzić. Powołano się ogólnie na zeznania świadków i zeznania pozwanego. Już tylko z tych względów postawiony zarzut nie mógł być uznany za słuszny. Jednakże z uwagi na funkcję, jako pełni sąd odwoławczy materiał dowody zgromadzony w sprawie poddano ponownej ocenie. Postępowanie dowodowe zostało przeprowadzone w sprawie prawidłowo. Z zeznań świadków: J. U. (k 233 do 234), P. U. (k 234 do 235), Ł. B. (k 160) oraz pozwanego (k 417do 418) wynikają okoliczności budowanie domu na nieruchomości będącej własnością spadkodawcy przez pozwanego i jego syna, w tym ze środków pozwanego, czas tych czynności i przyczyna, dla której pozwany nie żądał od spadkodawcy pieniędzy za tę pomoc. Niespójność w tych dowodach wynika jedynie z czasu zakończenia wykonywania prac przy tej budowie przez pozwanego i jego rodzinę. (...) i córka pozwanego zeznali, że budowa zaczęła się ok. 1977 do 1978 roku i zakończyła w 1983 roku, natomiast pozwany stwierdził, że dom był budowany w latach 1983 do 1986. Pierwszy z podanych okresów podali w swoich zeznaniach również świadek zgłoszony przez stronę powodową A. K. (k 155 do 157) oraz przesłuchany w charakterze strony powód (k 415 do 417), choć wskazali również na zakończenie budowy wraz z wykończeniem budynku. Znaczące dla oceny dowodów z zeznań świadków powołanych przez pozwanego są przede wszystkim przyczyny, które spowodowały zaangażowanie się w budowę domu spadkodawcy przez pozwanego. Z zeznań świadków: P. U., J. U. i Ł. B. wynika, że była to forma spłaty za objęte przez pozwanego gospodarstwo po rodzicach. Podobną pomoc uzyskały dwie siostry pozwanego (w budowie domów) i pozostałe rodzeństwo (np. poprzez przepisanie części gruntu).

Treść testamentu z dnia 11 grudnia 2011 r. (k 36), na który powołuje się skarżący pozostaje w sprzeczności nie tylko ze wskazywanym w części uzasadnienia sądu pierwszej instancji poświęconej omówieniu dowodów (str. 8 do 9, k 436 odwr. do 437) poprzednim testamentu sporządzonym przez S. U. (k 46) w zakresie budowy domu i wysokości darowizn na rzecz spadkobierców ustawowych, lecz również z zeznaniami pozwanego (k 417), co do twierdzeń o zakupie przez samego spadkodawcę działki, na której postawiony został dom.

Sąd pierwszej instancji miał więc podstawy do przyjęcia dokonanych w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku ustaleń i oceny dowodów. Ustalenia te Sąd Apelacyjny w Łodzi wobec braku podstaw do uwzględnienia zarzutu naruszenia art. 233 § 1 kpc przyjął za własne.

Najczęstszym przykładem nakładów są poniesione na nieruchomość będącą współwłasnością czy majątkiem spadkowym środki, wreszcie wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na majątek osobisty małżonka. Wówczas rozliczenie tego nakładu, co do zasady powinno nastąpić w sprawie działowej/podziałowej. Wymienione w art. 618 kpc, art. 688 kpc, art. 567 kpc w zw. z art. 46 kro zasady rozliczenia dotyczą tylko współwłaścicieli, współspadkobierców lub małżonków (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 kwietnia 2016 r., IV CSK 385/15, LEX nr 2041907, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8 maja 2015 r., III CZP 18/15, LEX nr 1710366, uchwała Sądu Najwyższego z dnia 2 stycznia 1975 r., III CZP 82/74, OSNC 1976/1/5, LEX nr 1862).

Nakład na nieruchomość to środki finansowe wyłożone przez osobę trzecią (niebędącą właścicielem). Środki te z zasady są przeznaczone na określony cel, częstokroć na modernizację domu, jego postawienie, zmianę prowadzenia działalności na nieruchomości.

Poniesienie tych środków musi być wykazane nie tylko poprzez fakt dokonania pewnych prac lub poniesionych środków, ale również wraz z udowodnieniem celu podjęcia tego typu czynności by ustalić, jaki rodzaj stosunków prawnych łączył określone osoby. Wykazanie tych faktów obciążało w sprawie z mocy art. 6 kc stronę pozwaną, która wywodziła z nich skutki prawne. Okoliczności te stanowią podstawę do oceny czy doszło do powstania stosunku obligacyjnego. Poniesienie środków na nie swoją nieruchomość tylko wówczas może stanowić podstawę żądania zwrotu wyłożonej sumy, bądź rozliczeń, gdy strony uzgodniły, że do takiego zwrotu ma dojść (najczęściej w przypadku zlecenia) lub, gdy osoba, która czyniła wydatki twierdzi, że dokonywała tego bez żadnej podstawy prawnej i nie uzyskała w wyniku tej czynności korzyści (w tym poprzez zwolnienie z obowiązku świadczenia powstałego pomiędzy tymi samymi stronami na podstawie innych stosunków prawnych) a korzyść taką uzyskał właściciel nieruchomości. Wówczas można doszukiwać się w tego typu świadczeniu podstawy do uznania go za wierzytelność. W przedmiotowej sprawie z taką sytuacją nie mamy do czynienia. Z zeznań świadków oraz samego pozwanego wynika, że pomoc spadkodawcy przy budowie domu była wykonaniem obowiązku rozliczenia się ze spadkodawcą ze „schedy” po ich wspólnych rodzicach. Z tej przyczyny pozwany nigdy nie żądał od brata zapłaty za włożone w budowę domu środki i pomoc przy budowie pozwanego i jego rodziny.

Spadkiem jest ogół praw i obowiązków pochodzących od spadkodawcy przechodzące na spadkobiercę lub spadkobierców. Art. 1031 kc reguluje zakres odpowiedzialności spadkobiercy za długi spadkowe, uzależniając ten zakres od treści złożonego oświadczenia o przyjęciu spadku (zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia: 20 lutego 2014 r., I CSK 264/13, LEX nr 1523429, 20 września 2013 r., II CSK 42/13, Palestra 2014/1/176, LEX nr 1378527, 29 kwietnia 2011 r. , I CSK 439/10, LEX nr 960500).

Długi spadkowe to obowiązki, które musi wykonać spadkobierca. Odpowiedzialność ta jest konsekwencją wejścia w pozycję spadkodawcy. Z reguły są to zobowiązania różnego rodzaju, które obciążały spadkodawcę, związane z koniecznością wykonania umów, powstałe na skutek deliktu (odszkodowawcze), czy wynikające z bezpodstawnego wzbogacenia. W tym ostatnim przypadku korzyść majątkowa uzyskana przez spadkodawcę musi jednak istnieć bez podstawy prawnej. Śmierć jednej strony umowy nie prowadzi do unicestwienia stosunku prawnego, jeśli jednak zdarzy się tak, że na skutek nabycia praw do spadku spadkobierca nabywa całość określonej rzeczy (w tym przypadku nieruchomej) to umowa dotycząca „rozliczeń” na jego rzecz nie powinna i nie może stwarzać po jego stronie obowiązku rozliczenia się z tej umowy z samym sobą, pomijając już sytuację faktycznego braku podstawy do dokonania takich rozliczeń w sprawie.

Udział pozwanego w kosztach budowy domu spadkodawcy nie stanowił zatem nakładu na nieruchomość, ani długu spadkowego. Zachowek należny spadkobiercy ustawowemu jest natomiast długiem spadkowym wymagającym jego zaspokojenia przez spadkobiercę testamentowego (wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 27 lutego 2013 r., I ACa 1156/12, LEX nr 1289499).

Mając powyższe okoliczności na względzie, na podstawie art. 385 kpc, Sąd Apelacyjny w Łodzi orzekł jak w punkcie 1 sentencji.

O kosztach postępowania apelacyjnego (pkt 2) orzeczono na podstawie art. 98 § 1 i 2 kpc w zw, z artr. 108 § 1 kpc i art. 391 § 1 kpc, przy uwzględnieniu stawek określonych w § 6 pkt 6 w zw. z § 2 ust. 1 i 2 oraz § 12 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (tekst jedn. Dz. U. z 2013 r., poz. 490 ze zm.) z uwagi na § 21 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 roku w sprawie opłat za czynności radców prawnych (Dz. U. z 2015 r., poz. 1804 - apelacja została wniesiona w dniu 5 listopada 2015 r.).