Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 551/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 20 sierpnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Agnieszka Piotrowska (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Józef Frąckowiak
SSN Jan Górowski
w sprawie z powództwa Przedsiębiorstwa Usług Specjalistycznych "T." Spółki z
ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w O.
przeciwko Stowarzyszeniu Handlowców "B." z siedzibą w Ł. o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 20 sierpnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 6 lutego 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Pozwem z dnia 17 marca 2010 roku Przedsiębiorstwo Usług
Specjalistycznych „T.” sp. z o.o. z siedzibą w O. domagało się zasądzenia od
pozwanych solidarnie ,,A. B.” spółki z o.o. w P. jako wykonawcy i Stowarzyszenia
Handlowców „B.” z siedzibą w Ł. jako inwestora kwoty 633 522,63 zł z ustawowymi
odsetkami od kwot wskazanych w petitum pozwu tytułem wynagrodzenia za
wykonanie dachu hali targowej w Ł. stanowiącej własność pozwanego
Stowarzyszenia. Postanowieniem z dnia 30 listopada 2010 roku postępowanie
wobec „A. B.” spółki z o.o. w P. zostało umorzone na podstawie art.1821
k.p.c. z
uwagi na ogłoszenie upadłości tej spółki obejmującą likwidację majątku pozwanego.
Wyrokiem z dnia 20 lutego 2013 r. Sąd Okręgowy w Ł. zasądził od
pozwanego Stowarzyszenia Handlowców „B.” z siedzibą w Ł. na rzecz powoda
kwotę 633 522,63 zł z ustawowymi odsetkami od kwot wskazanych w sentencji,
oddalił powództwo w pozostałej części w zakresie odsetek ustawowych i orzekł o
kosztach procesu. Sąd Okręgowy ustalił, że pozwany jako inwestor zawarł z „A. B.”
spółką z o.o. w P. jako wykonawcą umowę o roboty budowlane z dnia 10 listopada
2007 roku dotyczącą wybudowania hali targowej w Ł. i przewidującą możliwość
powierzenia przedmiotu umowy podwykonawcom. W dniu 18 marca 2009 roku
wykonawca zawarł z powodem umowę podwykonawczą zlecającą powodowi
wykonanie dachu tej hali. W umowie tej wskazano, że zgodę inwestora na jej
zawarcie stanowi załącznik nr 7. Załącznik ten zawierał pismo wykonawcy z dnia 10
marca 2009 roku skierowane do inwestora, informujące o wprowadzeniu na teren
budowy powoda jako wykonawcy dachu hali targowej i prośbę o jego zatwierdzenie.
Na piśmie tym wiceprezes zarządu pozwanego Stowarzyszenia W. K. zamieścił
zapisek o treści „Przyjęto 10.03.2009 r, planowane wejście 17.03.2009 r.” oraz
odcisk jego pieczęci imiennej i podpis. Umowa z dnia 18 marca 2009 roku nie
została przedstawiona inwestorowi przez wykonawcę ani przez powoda; pozwany
inwestor nie zażądał także z własnej inicjatywy egzemplarza umowy
podwykonawczej do wglądu. Na placu budowy bywali regularnie członkowie
zarządu pozwanego Stowarzyszenia monitorując postęp prac. W dniu 27 maja
2009 roku na placu budowy odbyła się narada z udziałem przedstawicieli
3
wykonawcy, powoda jako podwykonawcy oraz dwóch członków zarządu
pozwanego Stowarzyszenia, w trakcie której uzgodniono przesunięcie terminu
zakończenia prac w zakresie wykonania pokrycia i obróbek dachu hali targowej na
dzień 19 czerwca 2009 roku. Powód wykonał wszystkie prace budowlane w
zakresie konstrukcji i pokrycia dachu zgodnie z umową podwykonawczą i wystawił
faktury obejmujące wynagrodzenie należne mu zgodnie z umową podwykonawczą
za roboty odebrane protokołem odbioru bez zastrzeżeń. Wykonawca nie zapłacił
tego wynagrodzenia, informując podwykonawcę o obciążeniu go karami umownymi
za nie dotrzymanie terminu wykonania robót. Powód zakwestionował naliczenie
tych kar wskazując, że to wykonawca uniemożliwił podwykonawcy dokończenie
realizowanych przez niego prac w umówionym terminie. Pismem z dnia 9 listopada
2009 roku powód poinformował pozwanego inwestora o opóźnieniach w zapłacie
należnego mu wynagrodzenia. Ani inwestor ani wykonawca nie zapłacili powodowi
wynagrodzenia za budowę dachu hali targowej objętego pozwem.
Opierając się na tych ustaleniach, Sąd Okręgowy uwzględnił powództwo na
podstawie art. 6471
§ 2 zdanie 1 w związku z § 5 k.c. powołując się na uchwałę
składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 29 kwietnia 2009 roku (III CZP 6/08,
OSNC 2008, nr 11, poz. 121) i podnosząc, że ze zgromadzonego w sprawie
materiału, zwłaszcza załącznika nr 7 do umowy podwykonawczej oraz notatki
służbowej z dnia 27 maja 2009 roku wynika, że pozwany inwestor wyraził
dorozumianą zgodę czynną na zawarcie z powodem umowy podwykonawczej
z dnia 18 marca 2009 roku, zatem ponosi solidarną z wykonawcą odpowiedzialność
za wynagrodzenie należne powodowi za wybudowanie dachu hali targowej.
Sąd Okręgowy stwierdził także, że w świetle zgromadzonego materiału brak jest
podstaw do obciążenia powoda karami umownymi naliczonymi bezpodstawnie
przez wykonawcę i zasądził od pozwanego inwestora dochodzoną pozwem kwotę
główną oraz odsetki ustawowe.
Po rozpoznaniu apelacji pozwanego Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia
6 lutego 2014 roku zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że oddalił powództwo
i obciążył powoda kosztami procesu. Sąd ten podzielił ustalenia faktyczne Sądu
pierwszej instancji, ale dokonał ich odmiennej oceny prawnej, prowadzącej do
wniosku o braku solidarnej z wykonawcą odpowiedzialności pozwanego inwestora
4
za zapłatę wynagrodzenia należnego powodowi za zrealizowane roboty dachowe.
W ocenie Sądu drugiej instancji pozwany nie wyraził zgody na zawarcie umowy
podwykonawczej z powodem, a jedynie przyjął do wiadomości fakt powierzenia
powodowi przez wykonawcę realizacji prac budowlanych w zakresie dachu hali
targowej, co nie jest wystarczające do uwzględnienia powództwa podwykonawcy
o zapłatę wynagrodzenia skierowanego przeciwko inwestorowi. Załącznik nr 7
do umowy podwykonawczej z dnia 18 marca 2009 roku oraz notatka służbowa
z dnia 27 maja 2009 roku świadczą bowiem, zdaniem Sądu Apelacyjnego,
tylko i wyłącznie o wiedzy pozwanego, że umowa o budowę hali targowej
jest realizowana w zakresie dachu przez powoda, a nie o zgodzie inwestora na
zawarcie z powodem umowy podwykonawczej.
W skardze kasacyjnej powód zarzucił naruszenie prawa materialnego - art.
6471
§ 2 zdanie 1 w związku z art. 60 k.c. oraz art. 6471
§ 5 k.c. przez błędną
wykładnię i niewłaściwe zastosowanie polegające na nie uwzględnieniu
przez Sąd drugiej instancji, że wskutek wyrażenia przez pozwanego jako inwestora
dorozumianej zgody czynnej na wykonanie dachu hali targowej przez powoda jako
podwykonawcę, pozwany ponosi solidarną z wykonawcą odpowiedzialność
za zapłatę wynagrodzenia należnego podwykonawcy. Formułując te zarzuty
powód domagał się uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W rozpoznawanej sprawie powód jako podwykonawca dochodził od
pozwanego jako inwestora zapłaty wynagrodzenia za roboty budowlane
zrealizowane na podstawie umowy podwykonawczej zawartej w dniu 18 marca
2009 roku z wykonawcą, którego nie otrzymał mimo odbioru robót. Przedmiotem
sporu pozostawało, czy powód wykazał przesłanki powstania solidarnej
z wykonawcą odpowiedzialności pozwanego inwestora za to wynagrodzenie.
Stosownie do art. 6471
§ 2 k.c., do zawarcia przez wykonawcę umowy o roboty
budowlane z podwykonawcą jest wymagana zgoda inwestora. Jeżeli inwestor,
w terminie 14 dni od przedstawienia mu przez wykonawcę umowy z podwykonawcą
5
lub jej projektu, wraz z częścią dokumentacji dotyczącą wykonania robót
określonych w umowie lub projekcie, nie zgłosi na piśmie sprzeciwu lub zastrzeżeń,
uważa się, że wyraził zgodę na zawarcie umowy. Zgodnie z art. 6471
§ 5 k.c.,
zawierający umowę z podwykonawcą oraz inwestor i wykonawca ponoszą
solidarną odpowiedzialność za zapłatę wynagrodzenia za roboty budowlane
wykonane przez podwykonawcę.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego i nauce prawa cywilnego przyjmuje się,
że zgoda inwestora, wymagana przez art. 6471
§ 2 i 3 k.c., może być wyrażona
przez każde zachowanie, które ujawnia ją w sposób dostateczny (art. 60 k.c.),
niezależnie od tego zgodę uważa się za wyrażoną w razie ziszczenia się
przesłanek określonych w art. 6471
§ 2 zdanie drugie k.c. (por. uchwała składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 29 kwietnia 2008 roku, III CZP 6/08,
OSNC 2008, nr 11, poz. 121). Zgoda ta nie jest przesłanką ważności
umowy podwykonawczej, lecz konieczną przesłanką powstania po stronie
inwestora i wykonawcy solidarnej odpowiedzialności za zapłatę wynagrodzenia
należnego podwykonawcy. Wskazuje się także, że w wypadku zawiadomienia
inwestora o zamiarze zawarcia takiej umowy możliwe są cztery sytuacje: 1/.
sprzeciw inwestora, który wyłącza jego odpowiedzialność solidarną, 2/. zgoda
bierna inwestora tzw. milcząca, o której mowa w art. 6471
§ 2 zd. 2 k.c., 3/. zgoda
czynna wyrażona wprost oraz 4/. zgoda czynna dorozumiana. Przesłanki
skuteczności zgody inwestora wyrażonej wprost określają przepisy ogólne kodeksu
cywilnego dotyczące skuteczności oświadczenia woli. Zgoda czynna wyrażona
w sposób dorozumiany poprzez każde zachowanie inwestora ujawniające
w sposób dostateczny jego wolę (art. 60 k.c.) jest skuteczna, gdy dotyczy
konkretnej umowy podwykonawczej, a inwestor znał jej istotne postanowienia
decydujące o zakresie jego odpowiedzialności solidarnej lub miał możliwość
zapoznania się z nimi ( por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 października 2010 r.,
II VCSK 210/10, OSNC 2011, nr 5, poz.59). Nie budzi również wątpliwości,
że zgoda inwestora musi się odnosić do zindywidualizowanego podwykonawcy
(element podmiotowy), jak również musi dotyczyć konkretnej umowy o roboty
budowlane (element przedmiotowy) i nie może być to zgoda blankietowa ogólnie
akceptująca możliwość zawarcia przez wykonawcę umów z podwykonawcami
6
(por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 29 kwietnia 2008 r., III CZP 6/08 oraz
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 października 2010 r., II CSK 210/10, OSNC
z 2011 r., nr 5, poz. 59). Ocena skuteczności zgody inwestora na zawarcie przez
wykonawcę umowy o roboty budowlane z podwykonawcą wymaga więc
w pierwszej kolejności ustalenia rodzaju zgody inwestora, a w drugiej kolejności
dokonania analizy, czy postępowanie podmiotów zaangażowanych w realizację
umowy, poprzedzające udzielenie tej zgody było prawidłowe, a w konsekwencji, czy
zgoda inwestora wywarła skutek określony w art. 6471
§ 5 k.c.
Z wiążących Sąd Najwyższy przy rozpoznawaniu niniejszej skargi kasacyjnej
ustaleń faktycznych wynika, że pozwane Stowarzyszenie jako inwestor nie zgłosiło
jednoznacznego sprzeciwu przeciwko realizacji wyodrębnionej części robót
budowlanych (dach hali targowej) przez zidentyfikowanego podwykonawcę czyli
powoda; nie miały także miejsca okoliczności, o których mowa w art. 6471
§ 2
zdanie 2 k.c. Zmieniając wyrok Sądu pierwszej instancji i oddalając powództwo,
Sąd Apelacyjny stwierdził, przy niezmienionych ustaleniach faktycznych, że nie ma
podstaw do przyjęcia, iż pozwany inwestor wyraził zgodę czynną dorozumianą na
zawarcie z powodem umowy podwykonawczej z dnia 18 marca 2009 roku,
co wyłączyło jego odpowiedzialność za dochodzone pozwem wynagrodzenie.
Nie sposób jednak odmówić zasadności skardze kasacyjnej powoda
kwestionującej to stanowisko w świetle przyjętej w orzecznictwie Sądu
Najwyższego wykładni art. 6471
§ 2 zdanie 1 w związku z art. 60 k.c. Należy raz
jeszcze odwołać się do treści i motywów uchwały składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 29 kwietnia 2008 roku, III CZP 6/08, z której wynika, że do
zgody inwestora na zawarcie przez wykonawcę umowy z podwykonawcą
dotyczącą realizacji części robót wchodzących w zakres umowy z wykonawcą,
wymaganej w art. 6471
§ 2 k.c., nie stosuje się art. 63 § 2 k.c.; zgoda ta może
manifestować się przez każde zachowanie inwestora, które zgodę tę ujawnia
w sposób dostateczny (art. 60 k.c.). Podzielić też należy pogląd, że jeśli inwestor,
poprzez swoje zachowanie wyrażone na zewnątrz, w szczególności wobec
wykonawcy i podwykonawcy, akceptuje fakt realizacji wyodrębnionej części robót
budowlanych objętych umową z wykonawcą, przez przedstawionego mu i jasno
zidentyfikowanego podwykonawcę, to warunkiem powstania odpowiedzialności
7
solidarnej inwestora i wykonawcy za wynagrodzenie należne podwykonawcy,
o której mowa w art. 6471
§ 5 k.c., nie jest przedłożenie mu egzemplarza umowy
podwykonawczej, jeśli nie ulega wątpliwości, że inwestor mógł realnie zażądać
okazania mu tej umowy, mógł zapoznać się z jej treścią oraz wyrazić swój
ewentualny sprzeciw wobec powierzenia określonej części robót temu właśnie
podwykonawcy (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 4 lutego 2011 roku, III CSK
152/10, niepubl. oraz z dnia 24 stycznia 2014 roku, V CSK 124/13, Biuletyn SN
2014, nr 3, poz.12). Zachowanie inwestora akceptującego realizację określonych,
znanych mu i wyodrębnionych zadań przez określonego i znanego inwestorowi
podwykonawcę, z którym na dodatek inwestor uzgadnia kwestie dotyczące
przebiegu tych robót, terminu ich wykonania, itp., dając wyraz swojej woli
kontynuowania określonych robót budowlanych przez podwykonawcę, nie może
być interpretowane jedynie jako ,,wiedza” inwestora, nie stanowiąca przejawu jego
zgody na zawarcie umowy podwykonawczej i nie pociągająca za sobą solidarnej
z wykonawcą odpowiedzialności inwestora za wynagrodzenie należne
podwykonawcy za zrealizowane przez niego na rzecz inwestora roboty budowlane.
Podkreślenia wymaga, że uczestnicy procesu budowlanego to profesjonaliści,
zobowiązani do wzajemnego współdziałania przy wykonaniu zobowiązania.
Dostatecznym zabezpieczeniem interesów inwestora jest jego wiedza
o przedmiocie i potrzebach realizacyjnych inwestycji, a także taka dbałość
o własne interesy, jakiej można oczekiwać od przeciętnego uczestnika procesu
inwestycyjnego. Inwestor, do którego wykonawca zwraca się o wyrażenie
zgody na zawarcie umowy podwykonawczej zindywidualizowanej podmiotowo
(z oznaczonym podwykonawcą) i przedmiotowo (obejmującej wykonanie
określonych robót), może żądać wyjaśnień, uzupełnienia danych (co do osoby
podwykonawcy lub postanowień umowy) czy złożenia samej umowy, jej projektu
lub innych dokumentów. Jeśli nie korzystając z powyższego uprawnienia składa na
piśmie oświadczenie aprobujące wniosek wykonawcy, to trudno znaleźć
uzasadnienie dla poszukiwania dodatkowego mechanizmu obronnego (por. wyroki
Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 2013 roku, V CSK 124/13, niepubl. i z dnia
16 kwietnia 2014 roku, V CSK 296/13, Monitor Prawniczy 2014 , nr 24, s. 1310).
Wadliwa wykładnia wskazanych w skardze kasacyjnej przepisów prawa
8
materialnego skutkująca ich niewłaściwym zastosowaniem uzasadniała
uwzględnienie skargi kasacyjnej i uchylenie zaskarżonego wyroku w celu
ponownego rozpoznania sprawy, wobec czego orzeczono jak w sentencji
(art. 39815
§ 1 k.p.c.).