Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 945/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 27 listopada 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Grzegorz Misiurek (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Józef Frąckowiak
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
Protokolant Ewa Krentzel
w sprawie z powództwa Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów
przeciwko E. Spółce z o.o. w P.
o uznanie postanowienia wzorca umowy za niedozwolone,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 27 listopada 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 11 kwietnia 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę
Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy w W. Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów,
uwzględniając powództwo Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów,
wyrokiem z dnia 8 kwietnia 2013 r. uznał za niedozwolone i zakazał pozwanemu E.
spółce z ograniczoną odpowiedzialnością wykorzystywania w obrocie z
konsumentami postanowień wzorca umowy o treści: 1) „E. (…) uzyska decyzje, o
których mowa w § 3 ust. 5 (…). Jeżeli przyłączenie nie nastąpi z przyczyn
wymienionych w ust. 1.2 i ust. 1.3 niniejszego paragrafu Klient zobowiązany jest do
pokrycia E. udokumentowanych wydatków poniesionych przez E. i zobowiązań
zaciągniętych przez E. w związku z realizacją niniejszej umowy do wysokości
szacunkowej kwoty opłaty za przyłączenie.”, 2) „Klient oświadcza, że udzieli E. na
wykonane elementy, o których mowa w ust. 4 pkt 3, gwarancji przez okres 36
miesięcy, licząc od dnia ich sprzedaży.” i orzekł o kosztach procesu.
Sąd Apelacyjny wyrokiem zaskarżonym skargą kasacyjną oddalił apelację
pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego i orzekł o kosztach postepowania
apelacyjnego.
Sąd Apelacyjny podzielił ocenę Sądu pierwszej instancji, że zostały
spełnione przesłanki uznania zaskarżonych postanowień wzorców umów za
niedozwolone. Postanowienie przytoczone w sentencji zaskarżonego wyroku
w pierwszej kolejności, stosowane przez pozwaną w zawieranych przez nią
z konsumentami umowach o przyłączenie do sieci typu UT, nakłada na
konsumenta obowiązek pokrycia wydatków poniesionych przez E. również w
sytuacji, w której nieuzyskanie przez tego przedsiębiorcę dokumentów
wymaganych do dokonania przyłączenia jest wynikiem braku z jego strony
należytej staranności a nawet rezultatem rażącego niedbalstwa. Postanowienie to
jest zatem zbliżone do tzw. klauzuli szarej, przewidzianej w art. 3853
pkt 22 k.c.,
gdyż przewiduje obowiązek wykonania zobowiązania przez konsumenta mimo
niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez jego kontrahenta.
Drugie postanowienie, stosowane we wzorcu umowy o przyłączenie do sieci
UK, nakłada obowiązek udzielenia gwarancji na elementy przyłącza na konsumenta,
który nie jest profesjonalistą i nie ma możliwości sprawdzenia ich właściwości
3
technicznych oraz jakości; postanowienie to narusza równowagę kontraktową stron
umowy tym bardziej, że przewiduje – bez usprawiedliwienia – długi okres gwarancji.
Sąd Apelacyjny podkreślił, że bez zaskarżonych postanowień wzorców
umów stosowanych przez pozwaną konsument znajdowałby się w lepszej sytuacji;
pozwana nie mogłaby, wykorzystując swoją uprzywilejowana pozycję kontraktową
wobec konsumenta, przerzucać wyłącznie na niego ryzyko związane
z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem umowy.
W skardze kasacyjnej pozwana, w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej
(art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.) zarzuciła naruszenie przez błędną wykładnię
i niewłaściwe zastosowanie:
- art. 3851
§ 1 k.c. przez orzeczenie wpisu do rejestru postanowień wzorców
umów uznanych za niedozwolone postanowień umów typu UT i UK nie
zawierających treści abuzywnej, lecz jedynie odesłanie do postanowień mających
świadczyć o abuzywności, a które nie zostały objęte żądaniem wpisu do rejestru;
- art. 3851
§ 1 k.c. przez uznanie, że zakwestionowane postanowienia
wzorców umów mają charakter abuzywny przez sam fakt, że pogarszają sytuację
konsumenta, a z pominięciem zbadania, czy kształtują one prawa i obowiązki
konsumenta sprzecznie z dobrymi obyczajami i rażąco naruszają jego interesy;
- art. 3851
§ 1 k.c. przez uznanie, że zakwestionowane postanowienie
wzorca umowy o przyłączenie typu UT nie określa głównego świadczenia strony
i przez to może podlegać kontroli pod katem abuzywności oraz
- art. 577 § 1 k.c. w związku z art. 578, art. 579, art. 580 i art. 581 w związku
z art. 3851
§ 1 k.c. przez uznanie, że wymóg udzielenia przez konsumenta
gwarancji jakości na sprzedawane elementy przyłącza kształtuje prawa i obowiązki
konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami i rażąco narusza jego
interesy
Druga podstawę kasacyjną skarżąca wypełniła zarzutami naruszenia:
- art. 47942
§ 1 i art. 47943
§ 1 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. przez
pominiecie funkcji publicznej rejestru klauzul niedozwolonych i dokonanie wpisu
postanowień wzorców umów, wobec których – bez znajomości pozostałej treści
danego wzorca umowy – nie można ustalić zakwestionowanej treści normatywnej
mającej stanowić o naruszeniu praw konsumentów;
4
- art. 228 § 1 i art. 232 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. przez arbitralne
uznanie, że trzyletni termin gwarancji jakości na elementy przyłącza, w tym na
stacje transformatorowe, ma charakter nadmierny oraz
- art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. przez brak ustosunkowania się
do zarzutów pozwanej dotyczących naruszenia przez Sad pierwszej instancji art.
3851
§ 1 k.c. i poprzestanie na prezentacji własnych rozważań ograniczających się
do przeprowadzenia tzw. testu przyzwoitości bez uwzględnienia wszystkich
przesłanek kontroli dokonywanej na podstawie tego przepisu.
Powołując się na tak ujęte podstawy kasacyjne, pozwana wniosła
o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania, ewentualnie o uchylenie również wyroku Sądu
Okręgowego i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania albo
o uchylenie zaskarżonego wyroku i orzeczenie co do istoty sprawy przez oddalenie
powództwa.
Powód w odpowiedzi na skargę kasacyjną wniósł o jej oddalenie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skardze kasacyjnej nie można odmówić słuszności, chociaż nie wszystkie
podniesione w niej zarzuty mogły zostać uznane za usprawiedliwione.
Zgodnie z art. 3851
§ 1 k.c., postanowienia umowy zawieranej
z konsumentem nie uzgodnione indywidualnie - poza postanowieniami
określającymi główne świadczenia stron - nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa
i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego
interesy. W świetle tego unormowania nie ulega wątpliwości, że uznanie konkretnej
klauzuli umownej za niedozwolone postanowienie umowne wymaga stwierdzenia
łącznego wystąpienia obu wymienionych przesłanek, tj. „sprzeczności z dobrymi
obyczajami”, jak i „rażącego naruszenia interesów konsumenta” (zob. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 27 października 2006 r., I CSK 173/06, nie publ.).
Przez działanie wbrew dobrym obyczajom - przy kształtowaniu treści
stosunku zobowiązaniowego - należy rozumieć wprowadzanie do wzorca klauzul
umownych, które godzą w równowagę kontraktową stron tego stosunku; rażące
naruszenie interesów konsumenta oznacza zaś nieusprawiedliwioną dysproporcję
praw i obowiązków stron, wynikających z umowy, na niekorzyść konsumenta -
5
(zob. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 13 lipca 2005 r., I CK 832/04, Biul. SN
2005, Nr 11, poz. 13 oraz z dnia 3 lutego 2006 r., I CK 297/05, Biul. SN 2006, nr 5-
6, poz. 12). Rażące naruszenie interesów konsumenta zazwyczaj stanowi
naruszenie dobrych obyczajów; natomiast zachowanie sprzeczne z dobrymi
obyczajami nie zawsze rażąco narusza te interesy (zob. wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 13 października 2010 r., I CSK 694/09, nie publ.).
W orzecznictwie przyjmuje się, że ocena rzetelności określonego
postanowienia wzorca umownego może być dokonana za pomocą tzw. testu
przyzwoitości, polegającego na zbadaniu, czy postanowienie wzorca jest sprzeczne
z ogólnym wzorcem zachowań przedsiębiorców wobec konsumentów oraz jak
wyglądałyby prawa lub obowiązki konsumenta w sytuacji, w której postanowienie to
nie zostałoby zastrzeżone; jeżeli bez tego postanowienia znalazłby się on - na
podstawie ogólnych przepisów - w lepszej sytuacji, należy uznać je za nieuczciwe
(zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 marca 2007 r., III SK 21/06, OSNP 2008,
nr 11-12, poz. 181). Nie kwestionując przydatności tego testu w ramach kontroli
abstrakcyjnej postanowienia wzorca umowy, należy podkreślić, że ma on charakter
pomocniczy i może służyć wyłącznie ocenie, czy spełnione zostały przesłanki
abuzywności wskazane w art. 3851
§ 1 k.c., a więc, czy kwestionowane
postanowienie kształtuje prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny
z dobrymi obyczajami i rażąco naruszają jego interesy.
Skarżąca trafnie zarzuciła, że Sąd Apelacyjny nie przeprowadził takiej
kompleksowej oceny, gdyż posiłkując się przywołanym testem przyzwoitości
poprzestał na konstatacji, że kwestionowane postanowienia wzorców obu umów
pogarszają sytuację konsumenta - naruszają równowagę kontraktową stron, istotną
z punktu widzenia oceny postanowień wzorca w płaszczyźnie przesłanki dobrych
obyczajów. Poza zakresem rozważań Sądu Apelacyjnego pozostała natomiast
kwestia, czy postanowienia te rażąco naruszają interesy konsumenta, co nie
pozwala odeprzeć skutecznie zarzutu naruszenia art. 3851
§ 1 k.c.
Przedmiotem postepowania o uznanie postanowień wzorca umowy za
niedozwolone jest żądanie przeprowadzenia kontroli konkretnego postanowienia
wzorca; powód powinien przytoczyć to postanowienie i wskazać wzorzec, w którym
jest ono stosowane. W razie uwzględnienia powództwa sąd w sentencji wyroku
6
przytacza treść postanowień wzorca umowy uznanych za niedozwolone i zakazuje
ich wykorzystywania (art. 47942
§ 1 k.p.c.). Stwierdzenie, iż określone
postanowienie wzorca jest niedozwolonym postanowieniem umownym stanowi
przesłankę orzeczenia o zakazie. W piśmiennictwie trafnie zwrócono uwagę, że
wskazana pierwsza część orzeczenia powinna być sformułowana w sposób
gwarantujący realną możliwość eliminacji niedozwolonych postanowień z obrotu.
W konsekwencji wskazano na dopuszczalność pewnej swobody (ale nie
dowolności) sądu w formułowaniu w wyroku przytoczenia określonego
postanowienia wzorca umowy w odniesieniu do żądania tak, aby wyeliminować
sytuacje, w których dosłowne przytoczenie brzmienia niedozwolonego
postanowienia wzorca wywoływałoby wątpliwości co do tego, jaki wzorzec ma być
wyeliminowany z obrotu, powodowałoby niejasność lub nieczytelność wyroku.
Podkreślono przy tym, że sąd - redagując wyrok - musi mieć na uwadze, że
w rejestrze postanowień wzorców uznanych za niedozwolone zamieszcza się treść
klauzuli jedynie na podstawie sentencji wyroku, a nie jego uzasadnienia (art. 47945
)
oraz że tylko sentencję publikuje się w Monitorze Sądowym i Gospodarczym
(art. 47944
k.p.c.).
Problem właściwego skonkretyzowania postanowienia wzorca umowy
poddanego kontroli abstrakcyjnej był podejmowany również w orzecznictwie.
Szerzej do tego zagadnienia odniósł się Sad Najwyższy w uzasadnieniu uchwały
składu siedmiu sędziów z dnia 20 listopada 2015 r., III CZP 17/15, (nie publ.),
wskazując, konkretyzacji tej dokonuje się na podstawie brzmienia przytoczonego
postanowienia, ewentualnie w powiązaniu z innymi postanowieniami wzorca, a nie
przez samo to brzmienie i jego językowy kontekst w ramach wzorca. Chociaż ta
treść normatywna odzwierciedlona jest w żądaniu i sentencji wyroku za pomocą
konkretnego sformułowania, to jednak pozostaje ono tylko jej nośnikiem, natomiast
w sensie materialnym stwierdzenie niedozwolonego charakteru i zakaz
wykorzystywania mają za przedmiot właśnie tę treść. Przedmiotem uznania za
niedozwolone i zakazu wykorzystywania jest więc postanowienie w ujęciu
materialnym, a nie formalnym. Nie chodzi o postanowienie o określonym brzmieniu,
łącznie z językowym kontekstem wzorca, ale o wysłowioną w nim, przy
uwzględnieniu normatywnego kontekstu wzorca umowy, skonkretyzowaną treść
7
normatywną, tj. normę lub jej element, określające prawa lub obowiązki stron. Sąd
Najwyższy podkreślił, że łączenie przedmiotowych granic prawomocności
materialnej wyroku, który stwierdza abuzywność postanowienia wzorca umowy,
z jego treścią normatywną, a nie jego brzmieniem, należycie racjonalizuje działanie
skuteczności takiego wyroku i pozwala na uniknięcie sytuacji, w których konieczne
byłoby wszczynanie - nawet w tym samym układzie podmiotowym - kolejnych
postępowań o uznanie za niedozwolone postanowień wzorca umowy mających
wprawdzie nieco odmienne brzmienie, ale w tym samym lub zmienionym
kontekście wzorca wyrażających tożsamą treść normatywną, w związku z czym
można przyjąć, że wynik ich kontroli w tychże kolejnych postępowaniach musiałby
być identyczny.
W świetle przytoczonego zapatrywania, aprobowanego przez skład
orzekający, trudno nie zgodzić się z zarzutami skarżącej, odwołującymi się do art.
3851
§ 1 k.c., art. 47942
§ 1 oraz art. 47943
k.p.c., wskazującymi na trudności
w zidentyfikowaniu postanowień wzorców - w ujęciu materialnym – uznanych za
niedozwolone i usankcjonowanych zakazem wykorzystywania.
Zamierzonego skutku nie mogły natomiast wywrzeć pozostałe zarzuty
podniesione w skardze kasacyjnej.
Naruszenie przepisów postępowania może stanowić usprawiedliwioną
podstawę kasacyjną jedynie wtedy, gdy uchybienie to mogło mieć istotny wpływ
na wynik sprawy (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.). W orzecznictwie Sądu Najwyższego
utrwalił się pogląd – aprobowany przez skład orzekający – zgodnie z którym
sporządzenie wadliwego uzasadnienia orzeczenia w zasadzie nie może mieć
wpływu na treść rozstrzygnięcia. Z tego też względu przyjmuje się, że zarzut
naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. może zostać
skutecznie podniesiony wyjątkowo wtedy, gdy uzasadnienie zaskarżonego
orzeczenia nie ma wszystkich koniecznych elementów bądź zawiera kardynalne
braki, które uniemożliwiają przeprowadzenie kontroli kasacyjnej (zob. m.in. wyroki:
z dnia 26 listopada 1999 r., III CKN 460/98, OSNC 2000, Nr 5, poz. 100; z dnia
16 stycznia 2006 r., V CK 405/04, nie publ.; z dnia 4 stycznia 2007 r., V CSK
364/06, nie publ.; z dnia 21 marca 2007 r., I CSK 458/06, nie publ.). Wbrew
odmiennym twierdzeniom skarżącego, uzasadnienie zaskarżonego postanowienia
8
nie jest dotknięte tego rodzaju mankamentami. Wynika z niego jednoznacznie, jakie
przesłanki legły u podstaw oceny abuzywności kwestionowanych przez powoda
postanowień wzorców umów. Trafność tej oceny nie może być podważona
skutecznie w płaszczyźnie zarzutu wadliwego sporządzenia uzasadnienia wyroku.
Wyrażona przez Sąd Apelacyjny ocena, że w postanowieniu wzorca
umowy o przyłączenie typu UK określono zbyt długi termin gwarancji udzielanej
przez konsumenta na sprzedawane elementy przyłącza, stanowiła tylko jedną
z przesłanek uznania tego postanowienia za abuzywne. Skarżąca nie podjęła
nawet próby wykazania, że bez kwestionowanego stwierdzenia, ocena
abuzywności przedstawiałaby się odmiennie. Zarzut naruszenia art. 228 § 1 i art.
232 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. należało zatem uznać za chybiony.
Mankamenty związane ze wskazaną już niepełną oceną abuzywności
kwestionowanych postanowień wzorców umów nakazują uznać za bezzasadny
zarzut naruszenia art. 577 § 1 w związku z art. 578 k.c., art. 579, art. 580 i art. 581
k.c. w związku z art. 385 § 1 k.c., oparty na nieuprawnionym założeniu, iż
przewidziany we wzorcu umowy typu UK wymóg udzielenia przez konsumenta na
rzecz przedsiębiorcy gwarancji jakości na sprzedawane elementy przyłącza został
oceniony przez Sąd Apelacyjny jako rażąco naruszający interesy konsumenta.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. orzekł,
jak w sentencji.
kc