Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 17/15
UCHWAŁA
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
Dnia 20 listopada 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
Prezes SN Tadeusz Ereciński (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
SSN Jacek Gudowski
SSN Halina Kiryło
SSN Maciej Pacuda
SSN Krzysztof Staryk
SSN Karol Weitz (sprawozdawca)
na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 20 listopada 2015 r.,
przy udziale prokuratora Prokuratury Generalnej Wojciecha Kasztelana,
po rozstrzygnięciu zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego
we wniosku z dnia 16 lutego 2015 r., BSA I-4110-1/15,
"Czy wpis uznanego za niedozwolone postanowienia wzorca
umowy do rejestru, o którym mowa w art. 47945
§ 2 k.p.c., powoduje,
że przewidziana w art. 47943
k.p.c. rozszerzona skuteczność
prawomocnego wyroku będącego podstawą tego wpisu stoi na
przeszkodzie postępowaniu w przedmiocie kontroli postanowienia tej
samej treści, zawartego w innym wzorcu umowy, stosowanym przez
przedsiębiorcę, przeciwko któremu został wydany ten wyrok, bądź
przez innego przedsiębiorcę?"
podjął uchwałę:
1. Prawomocność materialna wyroku uznającego
postanowienie wzorca umowy za niedozwolone wyłącza
powództwo o uznanie za niedozwolone postanowienia tej samej
treści normatywnej, stosowanego przez przedsiębiorcę
2
pozwanego w sprawie, w której wydano ten wyrok (art. 365 i 366
k.p.c.).
2. Prawomocność materialna wyroku uznającego
postanowienie wzorca umowy za niedozwolone - także po
wpisaniu tego postanowienia do rejestru (art. 47945
§ 2 k.p.c.) -
nie wyłącza powództwa o uznanie za niedozwolone
postanowienia tej samej treści normatywnej, stosowanego przez
przedsiębiorcę niebędącego pozwanym w sprawie, w której
wydano ten wyrok (art. 365 i 366 w związku z art. 47943
k.p.c.).
3
UZASADNIENIE
Przedstawiając do rozstrzygnięcia przytoczone na wstępie zagadnienie
prawne Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego wskazał, że w orzecznictwie Sądu
Najwyższego, Sądu Apelacyjnego w Warszawie i Sądu Okręgowego w Warszawie -
Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów ujawniły się rozbieżności dotyczące
podmiotowych i przedmiotowych granic przewidzianej w art. 47943
k.p.c.
rozszerzonej prawomocności materialnej wyroku uwzględniającego powództwo
o uznanie postanowienia wzorca umowy za niedozwolone. W aspekcie
podmiotowym rozbieżności dotyczą tego, czy prawomocność ta działa przeciwko
wszystkim przedsiębiorcom stosującym takie postanowienie w swoich wzorcach,
czy też tylko przeciwko temu przedsiębiorcy, przeciwko któremu zapadł wyrok.
Nie ma tylko wątpliwości, że działa ona na rzecz każdego podmiotu, który mógłby
wytoczyć powództwo przeciwko danemu przedsiębiorcy, choćby nie brał udziału
w prawomocnie zakończonym postępowaniu. W aspekcie przedmiotowym nie ma
zgody co do tego, czy skutki prawomocności materialnej obejmują tylko klauzulę
zawartą w konkretnym wzorcu, poddaną ocenie w postępowaniu, czy też rozciągają
się także na zawarte w innych wzorcach postanowienia tej samej treści (identycznie
brzmiące lub - mimo odmiennego brzmienia - tożsame treściowo), względnie nawet
postanowienia podobne.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Wprowadzone ustawą z dnia 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw
konsumentów oraz o odpowiedzialności za produkt (Dz.U. Nr 22, poz. 271)
postępowanie w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy
za niedozwolone (art. 47936
- 47945
k.p.c.) służy abstrakcyjnej kontroli postanowień
wzorców umowy. Kontrola ta zmierza do oceny postanowień wzorca
w oderwaniu od okoliczności konkretnego przypadku (in abstracto) i ma skłaniać
przedsiębiorcę - w razie uznania ich za nieuczciwe - do zaniechania ich stosowania.
Chroni nie interes indywidualny, lecz zbiorowy interes konsumentów.
Kontrola abstrakcyjna jest odpowiedzią na niedoskonałości kontroli incydentalnej
nieuczciwych klauzul umownych, do której dochodzi w postępowaniach
4
indywidualnych. Ustanowienie postępowania, w którym realizowana jest kontrola
abstrakcyjna, służy transpozycji art. 7 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia
1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz. Urz.
WE L 95 z dnia 21 kwietnia 1993 r., s. 29 ze zm.; polskie wydanie specjalne
Dz. Urz. UE: rozdział 15, t. 2, s. 288, dalej: „dyrektywa 93/13”).
W razie uwzględnienia powództwa o uznanie postanowienia wzorca umowy
za niedozwolone sąd w sentencji wyroku przytacza treść postanowień wzorca
umowy uznanych za niedozwolone i zakazuje ich wykorzystywania (art. 47942
§ 1
k.p.c.). Odpis prawomocnego wyroku uwzględniającego powództwo przesyła
Prezesowi Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (dalej: „Prezes”), który
prowadzi jawny rejestr postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone
(art. 47945
§ 1-3 k.p.c.). Prawomocny wyrok uwzględniający powództwo ma skutek
wobec osób trzecich od chwili wpisania uznanego za niedozwolone postanowienia
wzorca umowy do tego rejestru (art. 47943
k.p.c.). Sąd zarządza publikację każdego
prawomocnego wyroku w Monitorze Sądowym i Gospodarczym (art. 47944
§ 1
k.p.c.). W zakresie, w którym w przepisach o postępowaniu w sprawach o uznanie
postanowień wzorca umowy za niedozwolone brak regulacji szczególnych, stosuje
się ogólne przepisy o wyrokach, w tym o ich prawomocności materialnej (art. 365
§ 1 i art. 366 k.p.c.).
W związku ze skutkami kontroli abstrakcyjnej postanowień wzorców umów
pozostaje problematyka zakazu stosowania praktyki naruszającej zbiorowe interesy
konsumentów polegającej na stosowaniu postanowień wzorców umów wpisanych
do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone (art. 24 ust. 2
pkt 1 ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów, tekst
jedn.: Dz.U. z 2015 r., poz. 184, dalej: „u.o.k.k.”). W przedmiocie tego zakazu,
o środkach mających służyć usunięciu skutków naruszenia zbiorowych interesów
konsumentów i karach pieniężnych za stosowanie praktyki orzeka Prezes decyzją
administracyjną (por. 26 i art. 106 ust. 1 pkt 4 u.o.k.k.), od której przysługuje
odwołanie do Sądu Okręgowego w Warszawie - Sądu Ochrony Konkurencji
i Konsumentów (art. 81 ust. 1 u.o.k.k. i art. 47928
§ 1 pkt 1 k.p.c.), rozpatrywane
w postępowaniu w sprawach z zakresu ochrony konkurencji (art. 47928
-47935
k.p.c.).
5
Rozwiązania w zakresie zwalczania praktyki naruszającej zbiorowe interesy
konsumentów polegającej na stosowaniu postanowień wzorców umów wpisanych
do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone
służyły transpozycji dyrektywy 98/27/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia
19 maja 1998 r. w sprawie nakazów zaprzestania szkodliwych praktyk w celu
ochrony interesów konsumentów (Dz.Urz. WE L 166 z dnia 11 czerwca 1998 r.,
s. 51, ze zm.; polskie wydanie specjalne Dz.Urz. UE: rozdział 15, t. 4, s. 43),
zastąpionej dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/22/WE z dnia
23 kwietnia 2009 r. w sprawie nakazów zaprzestania szkodliwych praktyk w celu
ochrony interesów konsumentów (wersja skodyfikowana) (Dz.Urz. UE L 110 z dnia
1 maja 2009 r., s. 30 ze zm., dalej: „dyrektywa 2009/22”).
Tylko w postępowaniu w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za
niedozwolone realizowana jest kontrola abstrakcyjna postanowień wzorców umów,
podczas gdy w postępowaniu w sprawach takich praktyk chodzi o sankcjonowanie
praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów, w tym także praktyki
polegającej na stosowaniu postanowień wzorców umów wpisanych - w następstwie
kontroli abstrakcyjnej - do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za
niedozwolone. Przedmiotowy i podmiotowy zakres skutków uznania postanowienia
wzorca umowy za niedozwolone w ramach kontroli abstrakcyjnej pozostaje zatem
w związku z przedmiotowym i podmiotowym zakresem zakazu stosowania praktyki
określonej w art. 24 ust. 2 pkt 1 u.o.k.k. (por. uchwały Sądu Najwyższego z dnia
13 lipca 2006 r., III SZP 3/06, OSNP 2007, nr 1-2, poz. 35, i z dnia 13 grudnia
2013 r., III CZP 73/13, OSNC 2014, nr 10, poz. 97; odmiennie w uchwale Sądu
Najwyższego z dnia 7 października 2008 r., III CZP 80/08, OSNC 2009, nr 9,
poz. 119).
2. Kwestia zakresu przedmiotowego i podmiotowego skutków
prawomocności materialnej wyroku uwzględniającego powództwo o uznanie
postanowienia wzorca umowy za niedozwolone była niejednokrotnie podejmowana
w judykaturze i nauce. W obu tych aspektach - przedmiotowym i podmiotowym - jej
ocena wywołuje istotne rozbieżności.
6
Granice przedmiotowe prawomocności materialnej omawianego wyroku są
ujmowane albo wąsko, tj. z ograniczeniem do konkretnego postanowienia
zawartego w konkretnym wzorcu umowy (uchwała Sądu Najwyższego z dnia
7 października 2008 r., III CZP 80/08, OSNC 2009, nr 9, poz. 119, oraz wyroki
Sądu Najwyższego z dnia 30 maja 2014 r., III CSK 204/13, nie publ., z dnia
13 maja 2010 r., III SK 29/09, nie publ., i z dnia 20 września 2013 r., II CSK 708/12,
nie publ.), albo szerzej, tj. z rozciągnięciem na postanowienia o treści tożsamej
z treścią lub zbliżonej do treści postanowienia uznanego za niedozwolone, jeżeli ich
stosowanie wywiera taki sam skutek, jak stosowanie postanowienia uznanego za
niedozwolone (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 lipca 2006 r., III SZP 3/06,
OSNP 2007, nr 1-2, poz. 35 oraz wyroki Sądu Najwyższego z dnia 5 czerwca
2007 r., I CSK 117/07, nie publ., z dnia 12 kwietnia 2011 r., III SK 44/10, OSNP
2012, nr 9-10, poz. 132, i z dnia 14 lutego 2012 r., III SK 32/11, nie publ.).
Podejście węższe, odwołujące się do brzmienia art. 365 § 1 i art. 366 k.p.c.,
zakłada, że za przedmiot postępowania prowadzonego na podstawie przepisów art.
47936
-47945
k.p.c. należy uznać konkretne postanowienie z konkretnego wzorca
umowy, a nie postanowienie umowne w ogóle. Prawomocność materialna wyroku
może więc rozciągać się tylko na to konkretne postanowienie. Przy podejściu
szerszym akcentuje się wzgląd na efektywność ochrony prawnej w ramach kontroli
abstrakcyjnej. Przyjęcie stanowiska, że dokonanie jakichkolwiek zmian
w postanowieniu uznanym wcześniej za niedozwolone, choćby o charakterze
kosmetycznym, implikuje konieczność wytaczania kolejnego powództwa o uznanie
również „zmienionego” postanowienia za niedozwolone, czyniłoby tę ochronę
często iluzoryczną, gdyż ułatwiałoby obchodzenie jej skutków. Oba stanowiska
mają odzwierciedlenie w doktrynie.
W przypadku ustanowionej w art. 47943
k.p.c. rozszerzonej - pod
względem podmiotowym - prawomocności materialnej wyroku uwzględniającego
powództwo o uznanie postanowienia wzorca umowy za niedozwolone rozbieżności
wywołuje to, czy rozszerzenie tej prawomocności działa jednokierunkowo
(jednostronnie), tj. tylko na rzecz wszystkich osób trzecich, w tym każdego
podmiotu, który zgodnie z art. 47938
k.p.c. może wytoczyć powództwo w danej
sprawie, a nie występował po stronie powodowej w prawomocnie zakończonym
7
postępowaniu (uchwały Sądu Najwyższego z dnia 7 października 2008 r., III CZP
80/08, OSNC 2009, nr 9, poz. 119, i z dnia 13 grudnia 2013 r., III CZP 73/13,
OSNC 2014, nr 10, poz. 97, oraz wyroki Sądu Najwyższego z dnia 13 maja 2010 r.,
III SK 29/09, nie publ., z dnia 12 kwietnia 2011 r., III SK 44/10, OSNP 2012, nr 9-10,
poz. 132, z dnia 20 września 2013 r., II CSK 708/12, nie publ., z dnia
23 października 2013 r., IV CSK 142/13, nie publ., z dnia 12 lutego 2014 r., III SK
18/13, nie publ., i z dnia 30 maja 2014 r., III CSK 204/13, nie publ.), czy też
dwukierunkowo (dwustronnie), tj. również przeciwko wszystkim osobom trzecim,
zatem także przeciwko wszystkim innym przedsiębiorcom niż przedsiębiorca, który
był w danej sprawie pozwany (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 lipca 2006 r.,
III SZP 3/06, OSNP 2007, nr 1-2, poz. 35, wyroki Sądu Najwyższego z dnia
20 czerwca 2006 r., III SK 7/06, OSNP 2007, nr 13-14, poz. 207, z dnia 5 czerwca
2007 r., I CSK 117/07, nie publ. i z dnia 11 października 2007 r., III SK 19/07,
nie publ., oraz postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 14 lutego 2012 r., III SK
32/11, nie publ., z dnia 19 marca 2014 r., I CSK 20/14, nie publ., z dnia 22 lipca
2014 r., I CSK 376/14, nie publ., z dnia 6 sierpnia 2014 r., I CSK 653/13, nie publ.,
i z dnia 14 stycznia 2015 r., I CSK 124/14, nie publ.). Zapatrywania nauki
są podzielone w podobny sposób.
Na rzecz stanowiska o jednokierunkowym działaniu rozszerzonej
podmiotowo prawomocności materialnej wyroku uwzględniającego powództwo
o uznanie danego postanowienia wzorca umowy za niedozwolony podnosi się,
że art. 47943
k.p.c. - jako wyjątek od zasady działania prawomocności materialnej
wyroków inter partes - należy wykładać zwężająco, oraz że wzgląd na ochronę
konsumentów w świetle dyrektywy 93/13 nie uzasadnia rozciągnięcia tej
prawomocności na przedsiębiorców, którzy nie występowali po stronie pozwanej.
Co więcej, przepis art. 7 ust. 3 dyrektywy 93/13, wymagający, aby prawo krajowe
umożliwiało łączne pozwanie więcej niż jednego przedsiębiorcy, byłby zbędny przy
przyjęciu, że wyrok wydany przeciwko jednemu przedsiębiorcy miałby
wywoływać skutki także wobec przedsiębiorców niebiorących udziału
w postępowaniu. Wskazuje się również, że rozciągnięcie prawomocności
materialnej przeciwko przedsiębiorcom, którzy nie uczestniczyli w postępowaniu,
stanowiłoby ograniczenie ich prawa do obrony i prawa do wysłuchania, a tym
8
samym realizacji prawa do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji). Argumentuje się
wreszcie, że tak szerokie znaczenie „skutku wobec osób trzecich”, o którym mowa
w art. 47943
k.p.c., prowadziłoby do nadania wyrokowi charakteru normy generalnej,
czyli zrównania go z normą prawną, co byłoby sprzeczne z zamkniętym katalogiem
źródeł prawa (art. 87 Konstytucji).
Zapatrywanie, że rozszerzona podmiotowo prawomocność materialna
wyroku, ustanowiona w art. 47943
k.p.c., działa dwukierunkowo, wspierane jest
brzmieniem tego przepisu, który nie ogranicza działania przewidzianych w nim
skutków do określonej kategorii podmiotów i nie zawiera zastrzeżenia, że chodzi
o skutki tylko „na rzecz” osób trzecich. Wskazuje się, że takie szerokie ujmowanie
granic podmiotowych prawomocności materialnej wyroku wzmacnia skuteczność
i efektywność abstrakcyjnej kontroli klauzul abuzywnych oraz pozwala na
uniknięcie prowadzenia kilku postępowań w odniesieniu do identycznych
postanowień wzorców umów stosowanych przez różnych przedsiębiorców,
z których każde musiałoby się zakończyć identycznym rozstrzygnięciem.
Podnosi się też, że przyjęcie skuteczności erga omnes w ujęciu dwukierunkowym
nie oznacza, iż na skutek wyroku sądowego i wpisania zakwestionowanej klauzuli
umownej do rejestru dochodzi do ustanowienia normy generalnej i abstrakcyjnej.
Nie ma tu mowy o prawotwórczej działalności sądu, lecz dochodzi do klasycznego
stosowania prawa; z woli ustawodawcy prawomocny wyrok stwierdzający uznanie
danego postanowienia wzorca umowy za niedozwolone ma, po wpisaniu do
rejestru, skutek wobec osób trzecich.
Problem zakresu skutków ochrony prawnej udzielonej w ramach
abstrakcyjnej kontroli postanowień wzorców umowy podjęty został przez Trybunał
Sprawiedliwości Unii Europejskiej (dalej jako Trybunał) w wyroku z dnia 26 kwietnia
2012 r., C-472/10, w sprawie Nemzeti Fogyasztóvédelmi Hatóság p. Invitel
Távközlési Zrt (www.eur-lex.europa.eu). Trybunał uznał, że zgodna z art. 6 ust. 1
w zw. z art. 7 ust. 1 i 2 dyrektywy 93/13 jest regulacja krajowa rozciągająca skutki
stwierdzenia - w postępowaniu zmierzającym do kontroli abstrakcyjnej –
nieważności abuzywnej klauzuli umownej zawartej we wzorcu umowy
konsumenckiej na ogół konsumentów, którzy zawarli z przedsiębiorcą pozwanym
w takim postępowaniu umowę, do której stosuje się ten sam wzorzec umowy,
9
w tym konsumentów, którzy nie byli stronami przedmiotowego postępowania.
Wyrok ten przesądza, że wymaganiom dyrektywy 93/13 odpowiada rozciągnięcie
prawomocności materialnej wyroku uwzględniającego powództwo o uznanie
postanowienia wzorca umowy za niedozwolone na każdego z konsumentów,
którzy zawarli umowy z pozwanym przedsiębiorcą z zastosowaniem
zakwestionowanego postanowienia wzorca umowy, choćby nie uczestniczyli
w postępowaniu przeciw temu przedsiębiorcy. W świetle wyroku Trybunału otwarta
pozostaje kwestia, jak - z punktu widzenia dyrektywy 93/13 - należy ocenić
konkurujące ze sobą kierunki wykładni art. 47943
k.p.c. co do tego, przeciwko komu
działa prawomocność materialna wyroku uwzględniającego powództwo o uznanie
postanowienia wzorca umowy za niedozwolone.
Tym założeniem kierował się Sąd Apelacyjny w Warszawie, przedstawiając
postanowieniem z dnia 19 listopada 2014 r., VI ACa 165/14, Trybunałowi pytanie
o zgodność z art. 6 ust. 1 i art. 7 dyrektywy 93/13 w związku z art. 1 i 2 dyrektywy
2009/22 rozwiązania prawa krajowego przewidującego, że stosowanie
postanowienia wzorca umowy o treści tożsamej z treścią postanowienia uznanego
za niedozwolone w postępowaniu zmierzającym do kontroli abstrakcyjnej przez
przedsiębiorcę, który nie brał udziału w tym postępowaniu, jest praktyką
naruszającą zbiorowe interesy konsumentów. Pytanie to jest aktualne przy
założeniu, że wynikająca z art. 47943
k.p.c. rozszerzona podmiotowo
prawomocność materialna wyroku uwzględniającego powództwo o uznanie
postanowienia wzorca umowy za niedozwolone działa nie tylko przeciwko
pozwanemu przedsiębiorcy, ale także każdemu innemu przedsiębiorcy, oraz że pod
względem przedmiotowym prawomocność materialna takiego wyroku obejmuje nie
tylko konkretne uznane za niedozwolone postanowienie konkretnego wzorca
umowy, lecz również każde inne tożsame treściowo postanowienie wzorca umowy,
a ponadto że przedmiotowy i podmiotowy zakres skutków uznania postanowienia
wzorca umowy za niedozwolone w ramach kontroli abstrakcyjnej determinuje
przedmiotowy i podmiotowy zakres działania zakazu stosowania praktyki
naruszającej zbiorowe interesy konsumenta określonej w art. 24 ust. 2 pkt 1 u.o.k.k.
3. Postępowanie uregulowane w art. 47936
-47945
k.p.c. służące abstrakcyjnej
kontroli postanowień wzorców umów nie jest typowym postępowaniem procesowym
10
zmierzającym bezpośrednio do ochrony praw indywidualnych podmiotów, lecz ma
na celu ochronę zbiorowego interesu konsumentów jako elementu interesu
publicznego, wpływając również na sytuację prawną poszczególnych podmiotów.
Wprowadzenie tego postępowania do polskiego porządku prawnego stanowi
wykonanie obowiązku transpozycji rozwiązań prawa Unii Europejskiej dotyczących
ochrony konsumentów przed nieuczciwymi klauzulami umownymi w tym zakresie,
w którym prawo to obliguje państwa członkowskie do zapewnienia stosownych
i skutecznych środków zapobiegających stałemu stosowaniu takich klauzul
przez udostępnienie określonym podmiotom postępowania, w którym klauzule
te poddawane są weryfikacji (art. 7 ust. 1 i 2 dyrektywy 93/13). Zarówno szczególny
charakter omawianego postępowania, jak i jego wyznaczone prawem unijnym ramy
wpływają na stosowanie przyjętych w nim rozwiązań procesowych.
Rozstrzygane zagadnienie prawne dotyczy skutków ochrony prawnej
udzielonej w wyniku abstrakcyjnej kontroli nieuczciwych postanowień umownych,
wynikających z prawomocności materialnej wyroku uwzględniającego powództwo
o uznanie postanowienia wzorca umowy za niedozwolone. Chociaż Pierwszy
Prezes Sądu Najwyższego sformułował zagadnienie w sposób sugerujący,
że ogranicza się ono do negatywnego działania prawomocności materialnej jako
przeszkody procesowej (powaga rzecz osądzonej - ne bis in idem; art. 366 k.p.c.),
to jednak - zakładając, że co do zasady granice przedmiotowe i podmiotowe
prawomocności materialnej wyroku należy określać równolegle w płaszczyźnie
negatywnej i płaszczyźnie pozytywnej jako mocy wiążącej (art. 365 § 1 k.p.c.;
por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 grudnia 2003 r., III CZP 95/03,
OSNC 2005, nr 2, poz. 25) - trzeba uznać, że zagadnienie to ma analogiczne
znaczenie z punktu widzenia granic skutków mocy wiążącej.
Działanie prawomocności materialnej wyroku w płaszczyźnie negatywnej -
w jej granicach przedmiotowych i podmiotowych - oznacza wyłączenie ponownego
postępowania w sprawie prawomocnie osądzonej (eadem rem). Dotyczy tego
pytanie, czy dopuszczalne jest ponowne postępowanie o uznanie za niedozwolone
tego samego postanowienia wzorca umowy albo postanowienia wzorca umowy
tej samej treści, co postanowienie wzorca umowy uznane za niedozwolone
i wpisane do rejestru, o którym mowa w art. 47945
§ 2 k.p.c., wszczęte z powództwa
11
tego samego albo innego podmiotu przeciwko temu samemu albo innemu
podmiotowi. Działanie prawomocności materialnej wyroku w płaszczyźnie
pozytywnej - w jej granicach przedmiotowych i podmiotowych - oznacza zaś
związanie oceną kwestii (eadem questio), która w poprzednim postępowaniu była
przedmiotem rozstrzygnięcia. Dotyczy tego pytanie o skutek prejudycjalny wyroku
uwzględniającego powództwo o uznanie postanowienia wzorca umowy
za niedozwolone dla oceny innego postanowienia umownego powielającego
postanowienie objęte tym wyrokiem i wpisane do rejestru, o którym mowa
w art. 47945
§ 2 k.p.c., lub identyczne z nim w treści, w indywidualnych
postępowaniach, służących kontroli incydentalnej, pomiędzy podmiotami
prawomocnie zakończonego postępowania o uznanie postanowienia
wzorca umowy za niedozwolone, w którym zapadł ten wyrok, albo pomiędzy innymi
podmiotami.
Należy dodać, że działanie prawomocności materialnej w aspekcie mocy
wiążącej nie może oznaczać bezpośredniej ingerencji w indywidualne stosunki
materialnoprawne, lecz tylko konieczność uznania - w przypadku sporu na
tle takich stosunków - że dane postanowienie umowne powielające postanowienie
wzorca umowy uznane za niedozwolone i wpisane do rejestru, o którym mowa
w art. 47945
§ 2 k.p.c., lub postanowienie identyczne z nim w treści, jest
niedozwolone (por. też wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 września 2013 r.,
II CSK 708/12, nie publ.). Rozwiązanie to - kierunkowo - mieści się w ramach
wynikających z dyrektywy 93/13 oraz odpowiada płynącym z nich wymaganiom
w ujęciu Trybunału (wyrok w sprawie Invitel).
4. Przechodząc do przedmiotowych granic prawomocności materialnej
wyroku uwzględniającego powództwo o uznanie określonego postanowienia
wzorca umowy za niedozwolone należy stwierdzić, że zagadnienia tego nie dotyczy
art. 47943
k.p.c., odnoszący się do podmiotowych granic prawomocności
materialnej takiego wyroku. Miarodajne są tu więc regulacje wyznaczające
przedmiotowe granice prawomocności materialnej w ogólności (art. 365 § 1 i art.
366 k.p.c.). Wynika z nich, że w ujęciu przedmiotowym prawomocność materialna
obejmuje to, co w związku z podstawą sporu stanowiło przedmiot rozstrzygnięcia.
Do wskazania granic przedmiotowych prawomocności materialnej decydujące jest
12
więc żądanie, o którym sąd rozstrzygnął, w związku z podstawą tego
żądania, przez którą rozumieć należy (tylko) podstawę faktyczną.
Podejście to ukształtowane jest - również w jego warstwie normatywnej - na tle
sporów o ochronę praw indywidualnych, u podłoża których leży twierdzenie
o istnieniu, skonkretyzowanych pod względem prawnym i faktycznym, relacji
między stronami procesu, niemniej wynika z niego, uogólniając, że przedmiotowe
granice prawomocności materialnej są zdeterminowane - co do zasady -
przedmiotem procesu, o którym rozstrzygnął sąd w wyroku.
W postępowaniu o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone
żądanie zmierza do kontroli konkretnego postanowienia wzorca umowy.
Przyjmuje się w związku z tym, że powód powinien powołać w pozwie
postanowienie wzorca, które ma zostać poddane kontroli, określając je przez
przytoczenie jego brzmienia i wskazanie wzorca, z którego pochodzi. Koresponduje
z tym art. 47942
k.p.c. przewidujący, że w razie uwzględnienia powództwa sąd
w sentencji wyroku przytacza treść postanowień wzorca umowy uznanych za
niedozwolone i zakazuje ich wykorzystywania, a także art. 47945
§ 2 k.p.c.,
stanowiący, że Prezes prowadzi rejestr postanowień wzorców umowy uznanych
za niedozwolone. Przedmiot procesu w postępowaniu uregulowanym w art. 47936
-
47945
k.p.c. stanowi żądanie dotyczące skonkretyzowanego wzorcowego
postanowienia umownego, o którego nieuczciwym (niedozwolonym)
charakterze sąd ma rozstrzygnąć. Przedmiot ten nie jest kształtowany przez
twierdzenia strony powodowej o skonkretyzowanych indywidualnie relacjach
między stronami postępowania, lecz przez twierdzenia o niedozwolonym
charakterze kwestionowanego postanowienia wzorca umowy, które wykorzystuje
pozwany przedsiębiorca.
Postanowienie wzorca jest konkretyzowane przez swoją treść normatywną,
ustalaną na podstawie jego brzmienia, ewentualnie w powiązaniu z innymi
postanowieniami wzorca, a nie przez samo to brzmienie i jego językowy kontekst
w ramach wzorca. Chociaż ta treść normatywna odzwierciedlona jest w żądaniu
i sentencji wyroku za pomocą konkretnego sformułowania, to jednak pozostaje
ono tylko jej nośnikiem, natomiast w sensie materialnym stwierdzenie
niedozwolonego charakteru i zakaz wykorzystywania mają za przedmiot właśnie
13
tę treść. Przedmiotem uznania za niedozwolone i zakazu wykorzystywania jest
więc postanowienie w ujęciu materialnym, a nie formalnym. Nie chodzi
o postanowienie o określonym brzmieniu, łącznie z językowym kontekstem wzorca,
ale o wysłowioną w nim, przy uwzględnieniu normatywnego kontekstu wzorca
umowy, skonkretyzowaną treść normatywną, tj. normę lub jej element, określające
prawa lub obowiązki stron. Oznacza to, że pod względem przedmiotowym sąd
rozstrzyga o niedozwolonym charakterze postanowienia, które ma daną treść
normatywną, wynikającą z przytoczonego jego brzmienia i językowego kontekstu
wzorca, w związku z czym ewentualne zmiany tego brzmienia i kontekstu nie
wymykają się spod zakresu działania wyroku dopóty, dopóki nie mają wpływu na tę
normatywną treść, gdyż zachowuje ona swoją tożsamość. Tożsamość
ta jest zachowana, gdy zmiany językowe brzmienia postanowienia nie mają
znaczenia normatywnego albo jest ono pomijalne.
Podobnie jest ze zmianą pozostałych części wzorca. W razie zmiany wzorca,
z którego pochodzi postanowienie uznane za niedozwolone, postanowienie
umieszczone w zmienionym wzorcu jest tożsame z postanowieniem uznanym
za niedozwolone tylko wtedy, gdy zmiany wzorca nie wpłynęły lub wpłynęły
wyłącznie pomijalnie na treść normatywną postanowienia. O zachowaniu
tożsamości nie można jednak mówić, gdy zmiany brzmienia postanowienia lub
językowego kontekstu wzorca pociągają za sobą zmianę treści normatywnej
postanowienia, w szczególności prowadzą do tego, że jest ona jedynie podobna do
treści normatywnej postanowienia uznanego za niedozwolone.
Przyjęcie zapatrywania, że przedmiotowe granice prawomocności
materialnej wyroku uwzględniającego powództwo o uznanie postanowienia wzorca
umowy za niedozwolone obejmują postanowienie o konkretnej normatywnej treści,
wyrażonej za pomocą określonego lub tożsamego treściowo sformułowania
w tym samym lub innym wzorcu, powoduje, iż w praktyce, w ramach różnych
postępowań, w tym postępowań indywidualnych między podmiotami objętymi
podmiotowymi granicami prawomocności materialnej takiego wyroku lub
postępowań przed Prezesem w sprawach dotyczących zakazu praktyki
naruszającej zbiorowe interesy konsumenta określonej w art. 24 ust. 2 pkt 1 u.o.k.k,
może zachodzić potrzeba oceny tożsamości normatywnej postanowienia uznanego
14
za niedozwolone i postanowienia ocenianego w danym postępowaniu. Sytuacja
taka nie jest z punktu widzenia funkcjonowania systemu procesowego niczym
szczególnym, lecz jedynie przykładem oceny tożsamości przedmiotowej
spraw załatwianych w różnych postępowaniach - w kontekście prawomocności
materialnej w aspekcie negatywnym - albo tożsamości przedmiotowej sprawy
załatwionej w jednym postępowaniu z kwestią prejudycjalną rozpatrywaną w innym
postępowaniu, a więc w kontekście prawomocności materialnej w aspekcie
pozytywnym. Cechą szczególną natury ilościowej jest to, że konieczność
oceny tożsamości normatywnej postanowienia uznanego za niedozwolone
i postanowienia ocenianego w danym indywidualnym postępowaniu może
potencjalnie dotyczyć zdecydowanie większej liczby przypadków niż ma to z reguły
miejsce w kontekście innych wypadków oceny granic przedmiotowych
prawomocności materialnej wyroków.
Łączenie przedmiotowych granic prawomocności materialnej wyroku, który
stwierdza abuzywność postanowienia wzorca umowy, z jego treścią normatywną,
a nie jego brzmieniem, należycie racjonalizuje działanie skuteczności takiego
wyroku i pozwala na uniknięcie sytuacji, w których konieczne byłoby wszczynanie -
nawet w tym samym układzie podmiotowym - kolejnych postępowań o uznanie za
niedozwolone postanowień wzorca umowy mających wprawdzie nieco odmienne
brzmienie, ale w tym samym lub zmienionym kontekście wzorca wyrażających
tożsamą treść normatywną, w związku z czym można przyjąć, że wynik ich kontroli
w tychże kolejnych postępowaniach musiałby być identyczny. Rozwiązanie
to pozwala na ocenę - z tego punktu widzenia - regulacji polskiej w kategoriach
środka stosownego i skutecznego, zgodnie z wymaganiami płynącymi z art. 7 ust. 2
dyrektywy 93/13.
5. Odnosząc się do podmiotowych granic prawomocności materialnej
wyroku uwzględniającego powództwo o uznanie postanowienia wzorca umowy za
niedozwolone należy wyjść z założenia, że art. 47943
k.p.c. ustanawia w tym
zakresie odstępstwo od reguł ogólnych wynikających z art. 365 § 1 i art. 366 k.p.c.
Z art. 47943
k.p.c. wynika, że wyrok - od chwili wpisania uznanego za niedozwolone
postanowienia wzorca umowy do rejestru prowadzonego przez Prezesa zgodnie
z art. 47945
§ 2 k.p.c. - ma skutek wobec osób trzecich. Oznacza to rozszerzenie
15
jego prawomocności materialnej na osoby niebędące stronami procesu
zakończonego tym wyrokiem, podczas gdy w świetle art. 365 § 1 i art. 366 k.p.c.
zasadą jest, że prawomocność materialna wyroku działa tylko inter partes.
Zasada ta ma podstawę w tym, że proces toczy się między stronami, a jego
celem jest zlikwidowanie sporu przez rozstrzygnięcie o tym, jaka jest sytuacja
prawna między nimi. W zakresie, w którym przedmiot sporu odnosi się do praw
i obowiązków będących w dyspozycji stron, dodatkowe znaczenie ma założenie,
że wyrok nie powinien działać w szerszym zakresie podmiotowym niż zakres objęty
dyspozycją stron. Ograniczenie prawomocności materialnej do stron jest ponadto
konsekwencją tego, że proces toczy się z ich udziałem i one mają wpływ na jego
tok, podczas gdy inne osoby zasadniczo pozostają poza procesem i nie wpływają
na jego przebieg. Zachodzi ścisły związek między tym, jakie są lub mogą być
granice podmiotowe prawomocności materialnej wyroku, a tym, jakie są lub
powinny być granice podmiotowe - w procesie, w którym zapadł ten wyrok - prawa
do wysłuchania, będącego zasadniczym elementem prawa do rzetelnego procesu,
wynikającego z prawa do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji, art. 6 ust. 1 Konwencji
o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, Dz.U. z 1993 r., Nr 61,
poz. 284, i art. 47 ust. 2 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej, Dz.Urz. UE
z dnia 14 grudnia 2007 r., C 303, s. 1).
Wyjątki od zasady działania prawomocności materialnej wyroku inter partes,
ustanowione wprost w przepisach prawa (por. np. art. 58, art. 435 § 1, art. 458 § 1
i art. 887 § 2 k.p.c., art. 254 § 1 i 4 oraz art. 427 § 1 i 4 k.s.h., art. 49 § 2 ustawy
z dnia 16 września 1982 r. - Prawo spółdzielcze, jedn. tekst: Dz. U. z 2013 r, poz.
1443 ze zm., art 23 ust. 4 ustawy z dnia 26 października 2000 r. i giełdach
towarowych, jedn. tekst: Dz. U. z 2014 r., poz. 197 ze zm., art. 78 ust. 1 ustawy
z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej, jedn. tekst: Dz. U. z 2013 r.,
poz. 950 ze zm., art. 21 ust. 3 ustawy z dnia 17 grudnia 2009 r. o dochodzeniu
roszczeń w postępowaniu grupowym, Dz. U. z 2010 r. Nr 7, poz. 44)
lub wynikające ze szczególnych relacji, w których osoby trzecie, objęte
prawomocnością, znajdują się w stosunku do stron lub przedmiotu procesu
(np. następcy prawni stron procesu), wymagają odpowiedniego uzasadnienia
oraz zharmonizowania z postulatem zapewnienia tym osobom prawa do
16
wysłuchania (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 7 października 2008 r.,
III CZP 80/08, OSNC 2009, nr 9, poz. 118).
Motywem, który legł u podstaw ustanowienia w art. 47943
k.p.c. rozszerzonej
podmiotowo prawomocności materialnej wyroku uwzględniającego powództwo
o uznanie postanowienia wzorca umowy za niedozwolone, było to, aby skutki
ochrony prawnej udzielonej w postępowaniu w sprawach o uznanie postanowień
wzorca umowy za niedozwolone były adekwatne do celu i charakteru tego
postępowania, a tym samym, aby przeprowadzana w jego ramach abstrakcyjna
kontrola abuzywnych klauzul umownych była stosowna i skuteczna. Postępowanie
w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone służy ochronie
zbiorowego interesu konsumentów jako elementu interesu publicznego;
pośrednio ze skutków tej ochrony korzystają indywidualne podmioty. Wobec tego
wykładnia art. 47943
k.p.c. w zakresie, w którym przepis ten rozszerza podmiotową
skuteczność prawomocności materialnej wyroku uwzględniającego powództwo
o uznanie postanowienia wzorca umowy za niedozwolone, powinna być taka, aby
z jednej strony cel tego postępowania był skutecznie realizowany, a z drugiej strony,
aby następowało to w sposób niewykraczający poza ten cel.
Spojrzenie na kształt normatywny rozwiązań przyjętych w postępowaniu
uregulowanym w art. 47936
-47945
k.p.c. pozwala na wniosek, że zbiorowy interes
konsumentów jest reprezentowany i realizowany po jego stronie czynnej, podczas
gdy po stronie biernej reprezentowany i realizowany jest interes indywidualny
pozwanego przedsiębiorcy. Wskazuje na to jednoznacznie regulacja dotycząca
legitymacji czynnej w omawianym postępowaniu. W świetle art. 47938
k.p.c.
określenie podmiotów, którym taka legitymacja przysługuje, nastąpiło na podstawie
konstrukcji powództwa powszechnego (actio popularis), samoistnego powództwa
organizacji pozarządowej i powództwa organu publicznego (rzecznik konsumentów,
Prezes). Uzupełniające znaczenia ma ewentualnie legitymacja prokuratora oraz
Rzecznika Praw Obywatelskich. Żaden z legitymowanych czynnie podmiotów nie
dochodzi ochrony swych praw, lecz zbiorowego interesu konsumentów jako postaci
interesu publicznego.
17
Inaczej rzecz się przedstawia po stronie pozwanej. Przepisy kodeksu
postępowania cywilnego nie zawierają regulacji będących choćby odpowiednikami
regulacji zastosowanych po stronie czynnej. Obowiązuje założenie, że legitymacja
bierna przysługuje konkretnemu przedsiębiorcy, który stosował lub stosuje
kwestionowane postanowienie. Przedsiębiorca ten, broniąc się przed żądaniem
pozwu, reprezentuje i realizuje własny interes, jak w wypadku pozwanego
w zwykłym, klasycznym procesie, podporządkowanym regułom właściwym sporom
o charakterze indywidualnym. Ustawodawca nie przewidział możliwości pozwania
organizacji przedsiębiorców, która w celu ochrony ich zbiorowego interesu może
sprzeciwiać się uznaniu określonego postanowienia wzorca umowy za
niedozwolone. Założeniu, że podmioty występujące po stronie czynnej działają jako
reprezentanci zbiorowego interesu konsumentów, podczas gdy pozwany
przedsiębiorca realizuje i reprezentuje własny, indywidualny interes, odpowiada to,
że według art. 47943
k.p.c. z rozszerzonej podmiotowo prawomocności materialnej
korzysta wyłącznie wyrok uwzględniający powództwo, tj. taki, do którego zmierzają
wskazane podmioty, nie przysługuje ona natomiast wyrokowi oddalającemu
powództwo, tj. takiemu, który zaspokaja interes pozwanego przedsiębiorcy.
Odmienność interesów reprezentowanych po stronie czynnej i biernej
postępowania w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone
daje podstawę do stanowiska, że - jakkolwiek brzmienie art. 47943
k.p.c. nie
przewiduje odpowiedniego zróżnicowania - trzeba w ramach wykładni dokonać jego
teleologicznej redukcji. Powinna ona skutkować przyjęciem, że przewidziana w tym
przepisie rozszerzona podmiotowo prawomocność materialna wyroku
uwzględniającego powództwo o uznanie postanowienia wzorca umowy za
niedozwolone działa jednokierunkowo, tj. na rzecz wszystkich osób trzecich, ale
wyłącznie przeciwko pozwanemu przedsiębiorcy, przeciwko któremu ten wyrok
został wydany. W efekcie omawiany wyrok działa na rzecz wszystkich
(strony powodowej i wszystkich osób trzecich), ale tylko przeciwko konkretnemu
pozwanemu przedsiębiorcy. W tych ramach należy lokować regulacje przewidujące,
że wyrok uwzględniający powództwo korzysta z rozszerzonej podmiotowo
prawomocności materialnej dopiero od chwili wpisania uznanego za niedozwolone
postanowienia wzorca umowy do rejestru prowadzonego przez Prezesa,
18
że przedmiotowy rejestr jest jawny, jak również że każdy prawomocny wyrok
wydany w sprawie o uznanie postanowienia wzorca umowy za niedozwolone
podlega ogłoszeniu w Monitorze Sądowym i Gospodarczym (art. 47943
, art. 47944
§ 2 i art. 47945
§ 3 k.p.c.).
Stanowisko, że wyrok uwzględniający powództwo o uznanie postanowienia
wzorca umowy za niedozwolone działa na rzecz wszystkich, ale wyłącznie
przeciwko pozwanemu przedsiębiorcy, harmonizuje z postulatem zagwarantowania
prawa do wysłuchania. Działanie prawomocności materialnej przedmiotowego
wyroku na rzecz wszystkich nie prowadzi do naruszenia prawa do wysłuchania
osób trzecich, które nie uczestniczyły w postępowaniu po stronie powodowej, gdyż
chodzi o wyrok, który jest dla nich korzystny. Nie ma potrzeby, aby inne osoby
mogły wszczynać na nowo postępowanie o uznanie za niedozwolone
postanowienia wzorca umowy o tej samej treści normatywnej przeciwko temu
samemu pozwanemu przedsiębiorcy, gdyż skutki wyroku działają na ich rzecz
w indywidualnych sporach z tym przedsiębiorcą.
Z kolei ograniczenie działania prawomocności wyroku uwzględniającego
powództwo o uznanie postanowienia wzorca umowy za niedozwolone wyłącznie do
pozwanego przedsiębiorcy oznacza, że niekorzystne skutki tego wyroku kierowane
są jedynie do tego podmiotu, który miał zapewnione prawo do wysłuchania
w postępowaniu. Skutki te wyrażają się w daleko idącej ingerencji w sferę prawną
pozwanego przedsiębiorcy, który musi się liczyć z tym, że w każdym indywidualnym
sporze z jego udziałem sąd - pozostając związany prejudycjalnym skutkiem tego
wyroku - będzie musiał uznać dane postanowienie umowne za niedozwolone,
oraz że w razie stosowania przez niego zakwestionowanego postanowienia Prezes
będzie mógł wszcząć w stosunku do niego postępowanie o zaniechanie takiego
działania jako praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumenta określonej w art.
24 ust. 2 pkt 1 u.o.k.k. z wszelkimi możliwymi następstwami. Gdyby tego rodzaju
skutki miały rozciągać się także na pozostałych przedsiębiorców niewystępujących
w postępowaniu po stronie pozwanej, to wymagałoby to - właśnie ze względu na
ich rodzaj i zakres - takich rozwiązań normatywnych, które w odpowiedni sposób
zabezpieczałyby im realizację prawa do wysłuchania.
19
Za niewystarczającą z tego punktu widzenia należy uznać ewentualność
korzystania z interwencji ubocznej (art. 76 k.p.c.). Z reguły nie ma takich
relacji innych przedsiębiorców z pozwanym przedsiębiorcą uzasadniających
założenie, że powinni wiedzieć o wszczętym postępowaniu, a nie istnieje po ich
stronie obowiązek dowiadywania się w Sądzie Okręgowym w Warszawie – Sądzie
Ochrony Konkurencji i Konsumentów, czy zostało wszczęte postępowanie mające
za przedmiot określone postanowienie wzorca umowy. W ustawie nie ma
rozwiązań przewidujących mechanizm upowszechniania informacji o wszczęciu
określonego postępowania i jego przedmiocie.
Jednokierunkowe - na rzecz wszystkich - rozciągnięcie skutków
prawomocności materialnej wyroku uwzględniającego powództwo o uznanie
postanowienia wzorca umowy za niedozwolone wpisuje się w wymaganie
wynikające z art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13, aby przyjęte na poziomie krajowym
środki były stosowne i skuteczne. Działanie omawianego wyroku na rzecz
wszystkich, ale w stosunku do konkretnego pozwanego przedsiębiorcy, jest
proporcjonalne, ponieważ pozwala na zachowanie równowagi pomiędzy potrzebą
zapewnienia efektywności kontroli abstrakcyjnej a koniecznością respektowania
prawa do wysłuchania jako podstawowego elementu prawa do rzetelnego
postępowania, wynikającego z prawa do sądu. Udzielana w tych granicach
w ramach tej kontroli ochrona prawna pozostaje skuteczna, ponieważ z jej
dobrodziejstw w stosunku do pozwanego przedsiębiorcy korzystać może każdy,
kto chce powołać się na niedozwolony charakter postanowienia wzorca umowy,
stosowanego przez tego przedsiębiorcę, a zakwestionowanego przez sąd ochrony
konkurencji i konsumentów.
Trzeba ponadto zaznaczyć, że - w świetle akapitu 23 motywów i art. 7 ust. 3
dyrektywy 93/13 - kontrola abstrakcyjna oznacza kontrolę dokonywaną
w oderwaniu od konkretnych stosunków umownych i okoliczności ich powstania,
nie zaś kontrolę umożliwiającą prewencyjne eliminowanie stosowania
określonego postanowienia z gospodarki w ogóle lub danego jej sektora,
czyli w oderwaniu od jego stosowania (zalecania) przez poszczególnych
przedsiębiorców. Przepis art. 7 ust. 3 dyrektywy 93/13 uwzględnia okoliczność,
że może zachodzić potrzeba dokonywania kontroli abstrakcyjnej ze skutkiem
20
przeciwko kilku podmiotom, w tym przedsiębiorcom, ale jako sposób osiągnięcia
takiego rezultatu wskazuje konieczność umożliwienia ich łącznego pozwania
w jednym i tym samym postępowaniu, a nie objęcie ich skutkami postępowania
prowadzonego przeciwko któremukolwiek z nich. Wymaganie to w prawie polskim
spełnia możliwość łącznego pozwania - jako współuczestników formalnych (art. 72
§ 1 pkt 2 k.p.c.) - przedsiębiorców stosujących lub zalecających stosowanie tych
samych lub podobnych wzorców umów. Na przeszkodzie temu nie stoi warunek
odnoszący się do właściwości sądu, gdyż wszystkie sprawy o uznanie postanowień
wzorca umowy za niedozwolone skupione są we właściwości Sądu Okręgowego
w Warszawie - Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (art. 47936
k.p.c.).
Z tych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak na wstępie.
eb