Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III SK 18/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 lutego 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Maciej Pacuda (przewodniczący)
SSN Halina Kiryło (sprawozdawca)
SSN Krzysztof Staryk
Protokolant Anna Pęśko
w sprawie z powództwa V. Spółki Akcyjnej z siedzibą w G.
przeciwko Prezesowi Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów
o naruszenie zbiorowych interesów konsumentów i nałożenie kary pieniężnej,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych w dniu 12 lutego 2014 r.,
skarg kasacyjnych strony powodowej i strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 9 listopada 2012 r.,
1. ze skargi kasacyjnej powódki uchyla zaskarżony wyrok w
całości i przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego;
2. oddala skargę kasacyjną pozwanego.
2
UZASADNIENIE
Sąd Apelacyjny wyrokiem z 9 listopada 2012 r., zmienił wyrok Sądu
Okręgowego z 29 marca 2012 r. w punkcie I w ten sposób, że zmienił punkt 3
decyzji Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (Prezes Urzędu) z 3
sierpnia 2010 r. i obniżył karę pieniężną z kwoty 1.030.062 zł do kwoty 600.000 zł,
a w pozostałej części oddalił odwołanie V. S.A. (powód) od decyzji Prezesa Urzędu.
W pozostałej części Sąd Apelacyjny oddalił apelację powoda oraz zasądził od
Prezesa Urzędu na rzecz powoda zwrot kosztów postępowania apelacyjnego.
Decyzją …/2010 Prezes Urzędu uznał za praktyki naruszające zbiorowe
interesy konsumentów działanie powoda polegające na stosowaniu w „Regulaminie
świadczenia usług telekomunikacyjnych” postanowień o następującej treści: „Za
okres, w którym nastąpiła przerwa w świadczeniu usług trwająca dłużej niż (...) 24
godziny, w przypadku pozostałych usług abonentowi przysługuje odszkodowanie za
każdy dzień przerwy w wysokości 1/30 opłaty abonamentowej za daną usługę,
obowiązującej w miesiącu, w którym wystąpiła przerwa”; „Niezależnie od
odszkodowania określonego w pkt 13.4 opłata abonamentowa za daną usługę
uległa pomniejszeniu o 1/30 za każdy dzień przerwy w świadczeniu usługi zgodnie
z zasadami określonymi w pkt 13.4”; „Odszkodowanie i obniżenie opłat
abonamentowych nie przysługują, jeżeli łączny czas przerw w okresie miesięcznym
był krótszy niż 36 godzin”; „Odszkodowanie i obniżenie opłat abonamentowych
następuje na wniosek abonenta w trybie postępowania reklamacyjnego
określonego w pkt 10, przy czym w przypadku awarii pod warunkiem
zawiadomienia o niej dostawcy usług za pomocą jednego z dostępnych kanałów
kontaktu w trakcie jej trwania. W takim przypadku odszkodowanie i obniżenie opłat
abonamentowych naliczane jest od dnia zgłoszenia”. Ponadto Prezes Urzędu uznał
za praktyki naruszające zbiorowe interesy konsumentów działanie powoda
polegające na posługiwanie się w „Cenniku opłat dodatkowych” postanowieniem o
treści: „Ponowna aktywacja przyłącza telewizji kablowej/dostępu do
internetu/telefonii oraz zestawu do odbioru telewizji cyfrowej, po odłączeniu karnym
(pobierana za każdy aktywowany produkt) – 39.00 PLN brutto”. Prezes Urzędu
3
wskazał, że postanowienia te zostały wpisane na podstawie art. 47945
k.p.c. do
rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone.
Powód zaskarżył decyzję Prezesa Urzędu odwołaniem.
Sąd Okręgowy oddalając odwołanie powoda powołał się na następujące
ustalenia faktyczne i ich ocenę prawną.
Powód świadczy w ramach prowadzonej działalności usługi
telekomunikacyjne, takie jak telefonia stacjonarna, internet, telewizja analogowa i
cyfrowa. W związku z prowadzoną działalnością wprowadzał do obrotu i stosował
wzorce umowne pod nazwami Regulamin świadczenia usług telekomunikacyjnych
oraz Cennik opłat dodatkowych. Postanowienia zawarte we wskazanych wzorcach
umowy miały charakter uniwersalny i odnosiły się do wszystkich usług
telekomunikacyjnych świadczonych przez powoda. Postępowanie w niniejszej
sprawie zostało wszczęte przez Prezesa Urzędu w dniu 3 lutego 2009 r. Pismem z
dnia 6 marca 2009 r. powód poinformował, że wprowadzi odpowiednie zmiany w
„Regulaminie świadczenia usług telekomunikacyjnych” oraz zadeklarował usunięcie
z „Cennika opłat dodatkowych” opłaty za ponowną aktywację. Powód poinformował,
że nie stosował w praktyce kwestionowanych postanowień umownych. Pismem z
dnia 16 listopada 2009 r. powód przekazał uchwalę zarządu w sprawie
zatwierdzenia zmienionego Regulaminu ze skutkiem od dnia 2 stycznia 2010 r.
Odnosząc się do zarzutu dotyczącego naruszenia art. 24 ust. 2 pkt 1 ustawy
z 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz. U. Nr 50, poz. 331,
ze zm., dalej jako uokik) Sąd Okręgowy powołał się na uchwałę Sądu Najwyższego
z 13 lipca 2006 r., III SZP 3/06 (OSNP 2007 nr 1-2, poz. 35, dalej jako uchwała III
SZP 3/06). Sąd Okręgowy zwrócił uwagę, że do rejestru klauzul niedozwolonych
wpisano klauzulę o brzmieniu „W przypadku awarii trwającej dłużej niż jeden dzień
Abonentowi przysługuje bonifikata w wysokości 1/30 opłaty abonamentowej, za
każdy pełny dzień awarii” (nr 1340); „Jeżeli przerwy w świadczeniu usługi radia i
telewizji kablowej wystąpiły z ważnych przyczyn, a ich łączny czas w okresie
rozliczeniowym buł krótszy od 48 godzin, rekompensata abonentowi nie
przysługuje” (nr 1210); „Za moment, od którego liczona jest przerwa w braku
sygnału, przyjmuje się datę pisemnego zgłoszenia” (nr 1169); „W przypadku
odłączenia sygnału z lokalu z winy abonenta, jego ponowne podłączenie nastąpi po
4
uregulowaniu zaległości i wniesieniu opłaty za ponowną aktywację” (nr 1084),
„Ponowne podłączenie abonenta nastąpi wyłącznie po uregulowaniu zaległości
wraz dodatkową opłatą za ponowne włączenie określoną w cenniku” (nr 1166).
W ocenie Sądu Okręgowego, dla uznania, że klauzula stanowiąca przedmiot
postępowania przed Prezesem Urzędu oraz klauzula wpisana do rejestru są
tożsame w treści, nie jest konieczna identyczność porównywanych postanowień.
Uznano, że w celu wykazania bezprawności działań przedsiębiorcy konieczne jest
ustalenie, iż treść postanowień zawartych w stosowanym przez niego wzorcu
umowy mieści się w hipotezach klauzul wpisanych do rejestru klauzul abuzywnych,
przy uwzględnianiu kryterium tożsamości stosunków prawnych, treści klauzuli,
branży, w jakiej działa przedsiębiorca, celu postanowienia, kontekstu umieszczenia
w rejestrze, podobieństwa stanu faktycznego. Następnie Sąd Okręgowy dokonał
porównania postanowień stosowanych przez powoda z powołanymi powyżej
postanowieniami wpisanymi do rejestru i stwierdził, że zakwestionowane przez
powoda postanowienia za tożsame. Uznał, że przedmiotowe postanowienia
naruszają zasadę ekwiwalentności świadczeń i nieuprawnione jest ich odnoszenie
tylko do określonych branż. Nieuzasadnione jest bowiem pobieranie opłaty za
okres, gdy nie było świadczenia usługi i uzależnienia jej zmniejszenia od upływu
określonego w regulaminie miernika czasu (24h, 36h).
Sąd Okręgowy nie uznał także za zasadny zarzutu naruszenia granic
uznania administracyjnego przez nałożenie obowiązku publikacyjnego. Skoro
działania powoda skierowane były do nieokreślonej zbiorowości, to jej interes
wymaga szczególnej ochrony. Nałożenie obowiązku publikacyjnego spełnia nie
tylko funkcje represyjne, lecz także funkcje prewencyjne, bowiem nakaz
zaprzestania stosowania praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów
odnosi skutek tylko w stosunku do wymienionego w nim bezprawnego działania, a
nie innych przedsiębiorców. Zapoznanie się z treścią zakazanej praktyki może
stanowić dla innych przedsiębiorców przestrogę i zapobiec jej ponownemu
stosowaniu w przyszłości, odnosząc w ten sposób skutek prewencyjny. Ponadto,
publikacja jest jedyną realną możliwością uzyskania przez konsumentów informacji
o bezprawnym charakterze działań przedsiębiorcy.
5
Odnosząc się do zarzutów dotyczącego kary pieniężnej, Sąd Okręgowy
uznał, że kara ma charakter komplementarny, co oznacza, iż jest stosowana obok
innych sankcji administracyjnych i do jej nałożenia nie jest wymagane
przeprowadzenie odrębnego postępowania. Sąd Okręgowy wskazał, że nałożona
kara pieniężna w sposób adekwatny uwzględnia okoliczności sprawy, w
szczególności zaś fakt udowodnienia stosowania przez powoda praktyk
naruszających zbiorowe interesy konsumentów, a także jej bezprawny, długotrwały
i uciążliwy dla konsumentów charakter. W ocenie Sądu, na wymiar kary nakładanej
na przedsiębiorcę z tytułu naruszenia zbiorowych interesów konsumentów nie
wpływa okoliczność, że zachowanie przedsiębiorcy „godzi” w te interesy.
Powód zaskarżył wyrok Sądu Okręgowego apelacją, która została oddalona.
Sąd drugiej instancji podzielił w całości i przyjął za własne ustalenia
faktyczne poczynione przez Sąd Okręgowy. Rozpoznając apelację, nie uwzględnił
zarzutu naruszenia art. 28 uokik i podzielił stanowisko Sądu Okręgowego, iż powód
nie podjął inicjatywy w celu podjęcia zobowiązań, o których mowa w art. 28 uokik.
Zachowaniu powoda nie można przypisać cech zobowiązania, bowiem ten tylko
odpowiadał na pisma kierowane do niego przez Prezesa Urzędu i składał projekty
postanowień, które mogły być wprowadzone w życie w bliżej nieokreślonym czasie.
Odnosząc się do zarzutu naruszenia art. 24 ust. 2 pkt 1 uokik Sąd
Apelacyjny podzielił wnioski Sądu pierwszej instancji i przywołane w uzasadnieniu
tego Sądu orzecznictwo oraz stanowisko doktryny. Sąd Apelacyjny wskazał, że
treść zakwestionowanych klauzul mieściła się niewątpliwie w hipotezach klauzul
wpisanych do rejestru postanowień uznanych za niedozwolone pod numerami
1340, 1210, 1169, 1084, 1160. Za tożsamością tych postanowień przemawia cel,
jakiemu ma służyć zakwestionowana klauzula i skutki, jakie może ona wywołać.
Sąd Apelacyjny nie uwzględnił także zarzutu powoda, zgodnie z którym wpis
postanowień wzorców, które stanowiły podstawę dla przypisania mu naruszenia
art. 24 ust. 2 pkt 1 uokik nie wiązał powoda w rozumieniu art. 47943
k.p.c.
Stosowanie postanowienia wpisanego do rejestru niedozwolonych postanowień
umownych jest prawnie zakazane. Ponieważ wyrok w sprawie o uznanie
postanowień z niedozwolone ma skutek wobec osób trzecich od chwili jego
6
wpisania do rejestru, oznacza to, że wyrok taki ma skutek wobec wszystkich
przedsiębiorców świadczących usługi dla konsumentów.
Sąd Apelacyjny podzielił także stanowisko Sądu Okręgowego, zgodnie z
którym kara pieniężna może być nałożona w przypadku dopuszczenia się przez
przedsiębiorcę bezprawnych działań, które godzą w zbiorowe interesy
konsumentów, zatem niestosowanie zakwestionowanych postanowień nie wyłącza
możliwości jej nałożenia. Sąd Apelacyjny uwzględnił natomiast częściowo zarzut
naruszenia art. 106 ust. 1 pkt 4 w związku z art. 111 uokik. Sąd Apelacyjny
wskazał, że w niniejszej sprawie Prezes Urzędu dokonał oceny wagi stwierdzonych
naruszeń, to jest stosowania pięciu klauzul tożsamych z wpisanymi do rejestru.
Praktyki te miały charakter długotrwały. W wyniku działania przedsiębiorcy sytuacja
konsumentów została osłabiona. Na tej podstawie Prezes Urzędu ustalił kwotę
bazową na poziomie 0.19% przychodu powoda w 2009 r. Jako okoliczność
obciążającą uznano ogólnopolski charakter działalności przedsiębiorcy, co
spowodowało zwiększenie wyjściowego poziomu kwoty bazowej o 20%, do
poziomu 0.228% przychodu powoda w 2009 r. Sąd Apelacyjny uznał, że ustalenie
kwoty bazowej na poziomie 0,19% było prawidłowe. Nie uwzględniono jednak
wszystkich okoliczności przemawiających na korzyść powoda: zaniechania
stosowania zarzucanej praktyki, rzetelnej i merytorycznej postawy skarżącego w
toku postępowania przed Prezesem Urzędu, aktywnej i terminowej współpracy w
celu dostosowania postanowień wzorców. Nie uwzględniono także, że ogólnopolski
charakter działalności powoda spowodował potrzebę nałożenia na powoda
obowiązku publikacyjnego, co stanowi rodzaj sankcji. W związku z tym brak
uzasadnienia dla zwiększenia wyjściowego poziomu kwoty bazowej, zaś
uwzględnienie okoliczności przemawiających na korzyść powoda uzasadniało
obniżenie kary ustalonej według stawki 0,19% przychodu powoda z 2009 r. o 30%,
co ostatecznie dało kwotę 600.000 zł.
Powód zaskarżył wyrok Sądu Apelacyjnego skargą kasacyjną w całości.
Zaskarżonemu wyrokowi zarzucił naruszenie: 1) art. 47931a
§ 3 zd. 2 k.p.c., przez
brak stwierdzenia, że zaskarżona decyzja została wydana z rażącym naruszeniem
przepisów art. 28 ust. 1-4 uokik oraz art. 7, art. 8 i art. 11 k.p.a., a w konsekwencji
także art. 27 i art. 106 ust. 1 pkt 4 uokik w wyniku niezastosowania przez Prezesa
7
Urzędu art. 28 uokik; 2) art. 47931a
§ 3 zd. 2 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c.,
przez brak stwierdzenia, że zaskarżona decyzja została wydana z rażącym
naruszeniem art. 49 ust. 1, art. 74 i art. 106 ust. 1 pkt 4 uokik oraz art. 6, art. 8,
art. 10 § 1, art. 12, art. 61 § 2 i art. 123 k.p.a., przez wydanie decyzji w zakresie
nałożenia kar pieniężnych bez uprzedniego wszczęcia postępowania w sprawie
nałożenia kary przewidzianego w art. 49 ust. 1 uokik; uniemożliwienia powodowi
wzięcia czynnego udziału w postępowaniu w sprawie wymierzenia kary oraz
wydania decyzji nakładającej karę bez uprzedniego wydania decyzji stwierdzającej
dokonanie naruszenia wymienionego w art. 106 ust. 1 pkt 4 uokik; 3) art. 328 § 2,
przez brak konkretnego i wyczerpującego wyjaśnienia powodów, dla których Sąd
uznał, że postanowienia regulaminu powoda są tożsame z klauzulami wpisanymi
do rejestru oraz niewyjaśnienie powodów dla których uznana za zasadne nałożenie
obowiązku publikacyjnego w decyzji; 4) art. 49 ust. 1, art. 74 i art. 106 ust. 1 pkt 4
uokik, przez przyjęcie, że możliwe jest nałożenie kary bez uprzedniego wszczęcia
postępowania w sprawie nałożenia kary; 5) art. 49 ust. 1 uokik w związku z art. 2,
art. 32 ust. 1 i art. 42 ust. 2 Konstytucji RP; 6) art. 24 ust. 2 pkt 1 uokik w związku z
art. 105 Prawa telekomunikacyjnego, przez przyjęcie, że wprowadzenie przez
powoda do wzorców zakwestionowanych w niniejszej sprawie postanowień jest
działaniem bezprawnym, naruszającym zbiorowe interesy konsumentów, w sytuacji
gdy postanowienia te są zgodne z art. 104 ust. 1 oraz 105 i art. 105 ust. 3 Prawa
telekomunikacyjnego, a także przez uznanie za tożsame postanowień zawartych w
regulaminie powoda z postanowieniami wpisanymi do rejestru postanowień
wzorców umownych uznanych za niedozwolone; 7) art. 106 ust. 1 pkt 4 w związku
z art. 24 ust. 2 pkt 1 uokik, przez przyjęcie, że dla nałożenia kar pieniężnych
wystarczające było samo posłużenie się tymi postanowienia przez powoda we
wzorcu umownym; 8) art. 24 ust. 2 pkt 1, art. 27 i art. 106 ust. 1 pkt 4 uokik, przez
oddalenie apelacji, w sytuacji gdy wpis w rejestrze klauzul wymienionych w
zaskarżonym wyroku jako tożsamych z inkryminowanymi postanowieniami
Regulaminu i Cennika nie wiązał powoda w rozumieniu art. 47943
k.p.c. i z tej
przyczyny, nawet jeżeli powód stosował postanowienia tożsame z klauzulami
niedozwolonymi, nie mógł w ogóle dopuścić się praktyki opisanej w art. 24 ust. 2
pkt 1 uokik; 9) art. 28 ust. 1 uokik, przez przyjęcie, że nie było podstaw do wydania
8
decyzji na podstawie tego przepisu; 10) art. 106 ust. 1 pkt 4 uokik i art. 111 uokik,
przez częściowe oddalenie wyroku Sądu pierwszej instancji utrzymującego w mocy
zaskarżoną decyzję, która została wydana z rażącym naruszeniem prawa,
polegającym na przekroczeniu granic dozwolonego uznania administracyjnego
zakreślonego w art. 111 uokik w związku z art. 6, 7 8 i 11 k.p.a.; 11) art. 87
Konstytucji RP, przez utrzymanie w mocy wyroku Sądu I instancji, zgodnie z którym
podstawą dla wymiaru kar pieniężnych były Wyjaśnienia w sprawie ustalania
wysokości kar pieniężnych; 12) art. 26 ust. 2 uokik, przez bezpodstawne
zaakceptowanie nałożenia dwóch obowiązków publikacyjnych, choć przepis ten
pozwala na nałożenie tylko jednego obowiązku; utrzymanie w mocy wyroku Sądu
pierwszej instancji, który zastosował przesłankę prewencyjnego odziaływania
publikacji w sytuacji gdy przepis ten pozwala jedynie na stosowanie środków
dodatkowych wyłącznie w celu usuwania trwających skutków naruszeń; 13) art. 105
ust. 1-3 Prawa telekomunikacyjnego, przez przyjęcie, że przepis ten znajduje
zastosowanie wyłącznie do przedsiębiorcy wyznaczonego w zakresie świadczenia
usługi powszechnej.
Prezes Urzędu zaskarżył wyrok Sądu Apelacyjnego w części, w zakresie w
jakim Sąd drugiej instancji obniżył karę pieniężną do kwoty 600.000 zł.
Zaskarżonemu wyrokowi Prezes Urzędu zarzucił naruszenie art. 26 ust. 2 w
związku z art. 27 ust. 4 i 2 uokik oraz art. 111 uokik ,przez błędną wykładnię oraz
niewłaściwe zastosowanie i uznanie, że nałożony na powoda obowiązek publikacji
decyzji stanowi sankcję o charakterze represyjnym oraz że stanowi okoliczność,
jaką należy wziąć pod uwagę przy stosowaniu art. 111 uokik, a w konsekwencji
nałożenie tego obowiązku ma wpływ na wymiar kary pieniężnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności należy rozpoznać skargę kasacyjną powoda, jako
kwestionującą wyrok Sądu drugiej instancji w całości.
Podstawowe znaczenie dla rozstrzygnięcia o jej zasadności mają zarzuty
dotyczący art. 24 ust. 2 pkt 1 uokik, w szczególności zaś zarzut naruszenia art. 24
ust. 2 pkt 1 uokik, przez uznanie zachowania powoda za praktykę naruszającą
9
zbiorowe interesy konsumentów, w sytuacji gdy wpis w rejestrze, o którym mowa w
art. 47945
k.p.c. klauzul wymienionych w zaskarżonym wyrokiem jako tożsamych z
inkryminowanymi postanowieniami Regulaminu i Cennika nie wiązał powoda w
rozumieniu art. 47943
k.p.c. i z tego powodu, nawet jeżeli powód stosował
postanowienia tożsame z klauzulami niedozwolonymi nie mógł w ogóle dopuścić
się praktyki opisanej w art. 24 ust. 2 pkt 1 uokik.
W tym zakresie wypada stwierdzić, że z utrwalonego obecnie orzecznictwa
Sądu Najwyższego w przedmiocie skutków wyroku wydanego w postępowaniu w
sprawie o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone, zakończonego
wpisem konkretnego postanowienia do rejestru niedozwolonych postanowień
umownych, wynika, iż ani wyrok Sądu Okręgowego – Sądu Ochrony Konkurencji i
Konsumentów, ani wpis postanowienia do rejestru nie wiąże w sprawach
dotyczących innego przedsiębiorcy, nawet jeżeli kwestionowane w takim
postępowaniu postanowienia wzorca umowy mają tożsame brzmienie, co
postanowienia uznane wcześniej za niedozwolone i wpisane do rejestru (wyroki
Sądu Najwyższego z 20 września 2013 r., II CSK 708/12; z 23 października 2013 r.,
IV CSK 142/13; postanowienie Sądu Najwyższego z 16 września 2011 r., I CSK
676/10; uchwały Sądu Najwyższego z 7 października 2008 r., III CZP 80/08, OSNC
2009 nr 9, poz. 118; z 13 stycznia 2011 r., III CZP 119/10, OSNC 2011 nr 9, poz.
95).
Powyższa linia orzecznicza jest zbieżna z dominującym w piśmiennictwie
poglądem, zgodnie z którym wyrok uwzględniający powództwo o uznanie
postanowień wzorca umowy za niedozwolone obejmuje swymi skutkami tylko
pozwanego przedsiębiorcę oraz inne podmioty, którym przysługiwałaby legitymacja
czynna do wytoczenia powództwa w sprawie o uznanie tego postanowienia w tym
konkretnym wzorcu umowy za niedozwolone, a zatem tylko konsumentów
związanych postanowieniami tego wzorca (w szczególności zob. M. Skory,
Klauzule abuzywne w polskim prawie ochrony konsumenta, Kraków 2005, s. 304-
308, M. Jagielska, Niedozwolone klauzule umowne [w:] red. E. Nowińska, P.
Cybula, Europejskie prawo konsumenckie a prawo polskie, Zakamycze 2005, s. 94-
96; B. Gawlik, Skutki wyroku w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za
niedozwolone [w:] Prace poświęcone pamięci Adama Uruszczaka, PIPWIUJ, z. 96,
10
Kraków 2006, s. 190-193; M. Jagielska, Skutki wpisu postanowienia wzorca
umownego do rejestru niedozwolonych postanowień – glosa do uchwały Sądu
Najwyższego z 13.7.2006 r., III SZP 3/06, EPS z 2007 r., Nr 5, s. 47; K. Weitz,
Postępowanie o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone [w;] red. T.
Wiśniewski, Postępowanie w sprawach gospodarczych, Warszawa 2007, s. 212-
213; J. Moskała, Eliminacja klauzul abuzywnych z polskiego obrotu gospodarczego,
Glosa z 2008 r., Nr 4, s. 65-67; R. Trzaskowski, Przesłanki i skutki uznania
postanowień wzorca umowy za niedozwolone (art. 47936
- 47945
k.p.c.) [w:] red. E.
Holewińska-Łapińska, Prawo w działaniu. 6. Sprawy cywilne, Warszawa 2008, s.
231-237; T. Ereciński [w:] T. Ereciński, J. Gudowski, M. Jędrzejewska, K. Weitz,
Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, Część pierwsza. Postępowanie
rozpoznawcze, tom II, Warszawa 2009, s. 741-742; M. Rejdak, Postępowanie w
sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone - komentarz,
Warszawa 2009, s. 151-153; J. Wszołek, Rejestr klauzul niedozwolonych –
zagadnienia systemowe i wątpliwości konstytucyjne wokół skutków wpisu, Mon.
Prawniczy 2011, nr 12, s. 647; B. Wyżykowski, Abstrakcyjna kontrola postanowień
wzorców umów, PPH z 2013 r., nr 10, s. 37-39). Poglądy przeciwne są w
zdecydowanej mniejszości i były wyrażane w publikacjach poprzedzających
wydanie powołanych powyżej orzeczeń Sądu Najwyższego (A. Kadzik, O
abstrakcyjnej kontroli wzorców umownych, Radca Prawny z 2003 r., Nr 4, s. 61; I.
Wesołowska, Niedozwolone postanowienia umowne [w:] red. C. Banasiński,
Standardy wspólnotowe w polskim prawie ochrony konsumenta, Warszawa 2004,
s. 203; E. Łetowska, Prawo umów konsumenckich, Warszawa 2002, s. 358; B.
Jesionowska, Charakter prawny wpisu klauzuli abuzywnej do rejestru postanowień
wzorców umowy uznanych za niedozwolone, PUG 2006, Nr 11, s. 23; M. Bednarek,
Wzorce umów w prawie polskim, Warszawa 2005, s. 224, podobnie Wzorce umów
[w:] System prawa prywatnego, Warszawa 2006, s. 695).
Z przytoczonego powyżej orzecznictwa Sądu Najwyższego wynika, że
zachowanie przedsiębiorcy, innego niż przedsiębiorca, który był stroną
postępowania zakończonego wpisem postanowienia wzorca umowy, jakim ten
przedsiębiorca się posługiwał, do rejestru niedozwolonych postanowień umownych,
11
nie narusza zakazu posługiwania się postanowieniem wzorca umowy uznanym za
niedozwolone z art. 47943
k.p.c. w związku z art. 47942
k.p.c.
W odniesieniu do praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów
polegających na stosowaniu postanowień wzorców umów, które zostały wpisane do
rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone (art. 23a ust. 1
uokik z 2000 r. oraz art. 24 ust. 2 pkt 1 uokik z 2007 r.) w judykaturze Sądu
Najwyższego ukształtowała się początkowo linia orzecznicza, zgodnie z którą
uznanie określonej klauzuli za niedozwoloną i wpisanie jej do rejestru działa erga
omnes, a dalsze posługiwanie się klauzulą wpisaną do rejestru jest zakazane w
obrocie prawnym nie tylko względem podmiotu, wobec którego to orzeczono, ale
również w identycznych lub podobnego rodzaju stosunkach prawnych zawieranych
przez osoby trzecie, bez ograniczenia w żaden sposób kategorii tych podmiotów
(wyrok Sądu Najwyższego z 20 czerwca 2006 r., III SK 7/06, OSNP 2007 nr 13-14,
poz. 207). Pogląd ten podtrzymano i rozszerzono w uchwale z 13 lipca 2006 r.,
III SZP 3/06, zgodnie z sentencją której „stosowanie postanowień wzorców umów o
treści tożsamej z treścią postanowień uznanych za niedozwolone prawomocnym
wyrokiem Sądu Okręgowego - Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów i
wpisanych do rejestru, o którym mowa w art. 47945
§ 2 k.p.c., może być uznane w
stosunku do innego przedsiębiorcy za praktykę naruszającą zbiorowe interesy
konsumentów”.
Następnie, w wyroku Sądu Najwyższego z 12 kwietnia 2011 r., III SK 44/10,
uwzględniając stanowisko Sądu Najwyższego przyjęte w uchwałach z 7
października 2008 r., III CZP 80/08 oraz z 13 stycznia 2011 r., III CZP 119/10,
doprecyzowano wyrażony w uzasadnieniu uchwały III SZP 3/06 pogląd, zgodnie z
którym praktyką naruszającą zbiorowe interesy konsumentów może być dalsze
stosowanie postanowienia, którego treść jest identyczna z treścią postanowienia,
które zostało wpisane do rejestru, tylko przez tego samego przedsiębiorcę, który
uczestniczył w postępowaniu zakończonym wpisem do rejestru postanowień
wzorców umowy uznanych za niedozwolone. Wskazano jednocześnie, że z uwagi
na zasady ustalania niedozwolonego charakteru postanowienia wzorca umowy nie
jest możliwe traktowanie jako praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów
w rozumieniu art. 24 ust. 2 pkt 1 uokik zachowania innego przedsiębiorcy,
12
polegającego na stosowaniu postanowień wpisanych do rejestru postanowień
wzorców umowy uznanych za niedozwolone i nakładanie kar pieniężnych z tego
tytułu.
W niniejszej sprawie poglądy prawne wyrażone w uzasadnieniu uchwały
III SZP 3/06 znalazły zaś zastosowanie do innego przedsiębiorcy, niż
przedsiębiorca uczestniczący w postępowaniu zakończonym wpisem
postanowienia do rejestru (jak miało to miejsce w sprawie rozstrzygniętej wyrokiem
Sądu Najwyższego z 12 kwietnia 2011 r., III SK 44/10). Rozważyć zatem należy,
czy zachowanie takiego przedsiębiorcy, zakwestionowane przez Prezesa Urzędu w
wydanej decyzji podtrzymanej przez Sąd Apelacyjny, spełnia przesłanki zakazu
praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów z art. 24 ust. 2 pkt 1 w
związku z art. 24 ust. 1 uokik.
Przypomnieć trzeba, że instytucja praktyk naruszających zbiorowe interesy
konsumentów została wprowadzona do prawa polskiego w ramach procesu
dostosowywania prawa polskiego do prawa Unii Europejskiej, konkretnie zaś
dyrektywy 98/27/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 19 maja 1998 r. w sprawie
nakazów zaprzestania szkodliwych praktyk w celu ochrony interesów konsumentów
(Dz.Urz. UE L 166/51 ze zm., dyrektywa 98/27). Z uzasadnienia rządowego
projektu ustawy o zmianie ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów, ustawy o
zwalczaniu nieuczciwej konkurencji oraz ustawy - Kodeks postępowania cywilnego
(druk nr 366), który zmaterializował się w postaci ustawy z dnia 5 lipca 2002 r. o
zmianie ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów, ustawy – Kodeks
postępowania cywilnego oraz ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Dz. U.
z 2002 r. Nr 129, poz. 1102) wynika, że zamiarem projektodawcy było objęcie
zakresem zastosowania tej instytucji przypadków dalszego stosowania
postanowień wzorców umów, które zostały wpisane do rejestru. Realizując
powyższe zamierzenie w art. 23a ust. 1 uokik z 2000 r. sformułowano ogólną
definicję praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów. Natomiast
przepisowi art. 23a ust. 2 uokik z 2000 r. nadano następujące brzmienie: „Za
praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów uważa się w szczególności
stosowanie postanowień wzorców umów, które zostały wpisane do rejestru
postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone, o którym mowa w
13
art. 47945
k.p.c., naruszanie obowiązku udzielania konsumentom rzetelnej,
prawdziwej i pełnej informacji, nieuczciwą lub wprowadzającą w błąd reklamę i inne
czyny nieuczciwej konkurencji godzące w zbiorowe interesy konsumentów”.
W piśmiennictwie poświęconym art. 23a uokik z 2000 r. wskazywano, że
bezprawność w rozumieniu tego przepisu polega na sprzeczności zachowania
przedsiębiorcy z przepisami innych ustaw, w szczególności wdrażających unijne
dyrektywy konsumenckie (K. Gonera, Ochrona zbiorowych interesów konsumentów
przed naruszeniami dyrektyw konsumenckich – wykonanie przez Polskę dyrektywy
98/27/EC Parlamentu Europejskiego i Rady o nakazach wydawanych w celu
ochrony 8interesów konsumentów, Przegląd Legislacyjny 2001, Nr 4, s. 26). W
odniesieniu do art. 23a ust. 2 uokik z 2000 r. wyartykułowano jednak pogląd,
zgodnie z którym przepis ten – co prawda w sposób niepełny – konkretyzuje, jakie
zachowania przedsiębiorców są w rozumieniu ustawy bezprawne (M. Szydło,
Publicznoprawna ochrona zbiorowych interesów konsumentów, MoP z 2004 r., Nr
17, s. 795).
W opinii Sądu Najwyższego, z brzmienia przepisu art. 23a ust. 2 uokik
2000 r. wynikało, że wymienione w tym przepisie zachowania przedsiębiorców
zostały uznane przez ustawodawcę wprost za nazwane praktyki naruszające
zbiorowe interesy konsumentów. W odniesieniu do wymienionych w art. 23a ust. 2
uokik z 2000 r. praktyk (poza praktyką polegającą na naruszeniu obowiązku
udzielania konsumentom rzetelnej, prawdziwej i pełnej informacji) nie było potrzeby
weryfikowania, czy objęte zakresem normowania tego przepisu zachowania są
bezprawne, ponieważ o ich bezprawności przesądził sam ustawodawca. Mając
powyższe na względzie, w dacie podejmowania przez Sąd Najwyższy uchwały
III SZP 3/06 należało przyjąć, że niezależnie od ugruntowanej w późniejszym
orzecznictwie wykładni art. 47943
k.p.c. oraz poglądów doktryny formułowanych w
odniesieniu do skutków wpisu postanowienia umowy do rejestru, istniały podstawy
prawne dla przyjęcia założenie, zgodnie z którym stosowanie postanowień wzorców
umów o treści tożsamej z treścią postanowień uznanych za niedozwolone
prawomocnym wyrokiem Sądu Okręgowego - Sądu Ochrony Konkurencji i
Konsumentów i wpisanych do rejestru, o którym mowa w art. 47945
§ 2 k.p.c., może
14
być uznane w stosunku do innego przedsiębiorcy za praktykę naruszającą
zbiorowe interesy konsumentów.
Dodatkowo Sąd Najwyższy w niniejszej sprawie, w ślad za poglądami
wyrażonymi w uzasadnieniu wyroku w z 12 kwietnia 2011 r.,III SK 44/10, ma na
względzie, że obowiązująca w dacie podejmowania uchwały III SZP 3/06 uokik z
2000 r. nie przewidywała kar pieniężnych z tytułu praktyk naruszających zbiorowe
interesy konsumentów. Ewentualna sankcja finansowa mogła zostać nałożona na
przedsiębiorcę dopiero wskutek niewykonania przez niego decyzji Prezesa UOKiK ,
uznającej jego działanie polegające na stosowaniu postanowień wzorców umów,
które zostały wpisane do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za
niedozwolone za praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów, a zatem
dopiero po uprzednim przeprowadzeniu odrębnego postępowania kończącego się
stwierdzeniem tożsamości postanowienia stosowanego przez przedsiębiorcę z
postanowieniem wpisanym do rejestru. Ustawa o ochronie konkurencji i
konsumentów z 2007 r. przyznała zaś Prezesowi Urzędu kompetencję do
nakładania kar pieniężnych z tytułu złamania zakazu praktyk naruszających
zbiorowe interesy konsumentów. Ma to istotne znaczenie z punktu widzenia
standardów, jakie powinny być dochowywane w postępowaniach administracyjnych
prowadzących do nałożenia dolegliwych kar pieniężnych, w sytuacji gdy rejestr, o
którym mowa, prowadzony jest – jak wskazuje się w piśmiennictwie, w
szczególności zaś w powołanych powyżej publikacjach – w mało czytelny sposób, a
możliwość zapoznania się z motywami leżącymi u podstaw wpisu postanowienia do
rejestru jest ograniczona.
Sąd Najwyższy ma również na względzie, że w niniejszej sprawie stosowany
jest art. 24 ust. 2 pkt 1 uokik z 2007 r., a nie art. 23a ust. 2 uokik z 2000 r. Co
prawda z uzasadnienia projektu uokik z 2007 r. wynika, że „zmiany w dziale IV
dotyczącym zakazu praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów mają
na celu zapewnienie większej spójności i przejrzystości przepisów”, jednakże w
ocenie Sądu Najwyższego, zmiany obejmujące art. 24 uokik z 2007 r. miały istotny
charakter jakościowy w zakresie relewantnym dla rozstrzygnięcia o zasadności
zarzutów skargi kasacyjnej powoda. Podczas gdy brzmienie art. 23a ust. 2 uokik z
2000 r. uzasadniało założenie, zgodnie z którym wymienione w tym przepisie
15
zachowanie polegające na stosowaniu postanowień wzorców umów, które zostały
wpisane do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone,
zostało uznane przez prawodawcę za bezprawne w treści art. 23a ust. 2 uokik,
podobnego zabiegu interpretacyjnego nie można przeprowadzić w przypadku
art. 24 ust. 2 pkt 1-3 uokik, który jedynie wylicza w sposób przykładowy zachowania
przedsiębiorców, jakie mogą naruszać zakaz praktyk naruszających zbiorowe
interesy konsumentów z art. 24 ust. 1 uokik („Przez praktykę naruszającą zbiorowe
interesy konsumentów rozumie się godzące w nie bezprawne działanie
przedsiębiorcy, w szczególności: 1) stosowanie postanowień wzorców umów, które
zostały wpisane do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za
niedozwolone […]).
W odniesieniu do art. 24 ust. 1 uokik zdecydowanie przeważa w praktyce
(postanowienie Sądu Najwyższego z 13 grudnia 2012 r., III SK 25/12; wyrok Sądu
Apelacyjnego w Warszawie z 6 grudnia 2012 r., VI ACa 861/12; wyroki SOKiK z 15
lipca 2010 r., XVII Ama 28/09; z 23 sierpnia 2010 r., XVII AmA 86/09; z 23 maja
2011 r., XVII Ama 212/09; z 23 maja 2011 r., XVII Ama 212/09; z 24 maja 2012 r.,
XVII Ama 31/11; z 14 stycznia 2013 r., XVII Ama 85/11; z 24 kwietnia 2013 r., XVII
Ama 63/10) i piśmiennictwie pogląd, zgodnie z którym do stwierdzenia, że dane
zachowanie przedsiębiorcy jest bezprawne, niezbędne jest sięgnięcie do innych niż
uokik z 2007 r. przepisów prawa nakładających na przedsiębiorcę określony
obowiązek (nakaz / zakaz) w obrocie konsumenckim (A. Wędrychowska-Karpińska,
A. Wiercińska-Krużewska [w:] Stawicki, Stawicki, Ustawa, s. 539). Z przytoczonego
wcześniej orzecznictwa Sądu Najwyższego dotyczącego tzw. rozszerzonej
prawomocności wpisu postanowienia wzorca umowy do rejestru postanowień
wzorców umowy uznanych za niedozwolone wynika zaś, że zachowaniu
polegającemu na stosowaniu przez innego przedsiębiorcę postanowień wzorca
umowy wpisanych do rejestru, o którym mowa w art. 24 ust. 2 pkt 1 uokik z 2007 r.,
nie można przypisać bezprawności. Nie jest to bowiem zachowanie sprzeczne z
ukształtowanymi w k.p.c. zasadami funkcjonowania rejestru i skutkami wyroku
uznającego postanowienie wzorca umowy za postanowienie niedozwolone w
ramach tzw. abstrakcyjnej kontroli wzorców umów. Dlatego w piśmiennictwie już
wcześniej wskazywano, że art. 24 ust. 2 pkt 1 ustawy znajduje zastosowanie
16
wyłącznie do przedsiębiorcy, który nie stosuje się do orzeczonego zakazu
wykorzystywania niedozwolonych postanowień umowy (w szczególności zob. M.
Rejdak, Postępowanie w sprawie uznanie za niedozwolone postanowień wzorca
umowy. Komentarz, Warszawa 2009, s. 133 i 138; R. Trzaskowski, Przesłanki i
skutki uznania postanowień wzorca umowy za niedozwolone (art. 47936
- 47945
k.p.c.) [w:] red. E. Holewińska-Łapińska, Prawo w działaniu. 6. Sprawy cywilne,
Warszawa 2008, s. 238).
W dalszej kolejności należy stwierdzić, że w argumentacji zawartej w
uzasadnieniu uchwały III SZP 3/06 odwołano się w szerokim zakresie do potrzeby
zapewnienia efektywności dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w
sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz. Urz. UE 1993 L
95, wydanie specjalne polskie Dz.U.UE-sp.15-2-288, dalej jako dyrektywa 93/13).
Ze względów wynikających z zasad unijnego prawa intertemporalnego dotyczących
przystępujących do Unii Europejskiej nowych państw członkowskich, Sąd
Najwyższy nie mógł w tej sprawie wystąpić z odpowiednim pytaniem
prejudycjalnym. W dacie podejmowania uchwały III SZP 3/06 nie było zaś
orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (dalej jako TSUE)
dotyczącego bezpośrednio kwestii efektywnej realizacji w porządku krajowym
wymogów wynikających z art. 7 dyrektywy 93/13.
Sytuacja w tym zakresie zmieniła się z chwilą wydania przez TSUE wyroku z
26 kwietnia 2012 r. w sprawie C-472/10 Invitel, w którym Trybunał wypowiedział się
w przedmiocie wykładni art. 7 dyrektywy 93/13. Z uzasadnienia tego wyroku wynika
jednoznacznie, że w ocenie TSUE, skuteczna realizacja celu zakładanego przez
art. 7 dyrektywy 93/13 „wymaga […] by postanowienia umowne ujęte we wzorcu
umowy konsumenckiej uznane za nieuczciwe wskutek powództwa o zaniechanie
naruszeń wytoczonego przeciwko zainteresowanemu przedsiębiorcy […] nie
wiązały ani tych konsumentów, którzy byli stronami postępowania o zaniechanie
naruszeń, ani też tych konsumentów, którzy zawarli z tym przedsiębiorcą umowę,
do której stosuje się ten sam wzorzec umowy” (pkt 38). W dalszej kolejności TSUE
stwierdził, że „zastosowanie […] sankcji nieważności nieuczciwego postanowienia
umownego, skutecznej względem wszystkich konsumentów, którzy zawarli umowę
konsumencką, do której stosuje się ten sam wzorzec umowy, zapewnia, że
17
konsumenci ci nie będą związani omawianym postanowieniem” (pkt 40). Z
przywołanego orzeczenia wynika jednoznacznie, że w ocenie TSUE taka
interpretacja art. 47943
k.p.c., jaką przyjęto w powołanym powyżej orzecznictwie
Izby Cywilnej Sądu Najwyższego, odpowiada wymogom wynikającym z art. 7
dyrektywy 93/13 i nie ma potrzeby odwoływania się do zasady efektywności prawa
unijnego w celu poszerzenia zakresu skutków wpisu postanowienia do rejestru
niedozwolonych postanowień.
Co więcej, ze sporządzonej w tej sprawie opinii Rzecznik Generalnej V. T. z
6 grudnia 2011 r. wynika, że dokonywanie takiej rozszerzającej interpretacji byłoby
raczej sprzeczne z prawem unijnym. W opinii tej rozszerzona prawomocność
została uznana za skuteczny środek realizacji celu dyrektywy (pkt 53), przy czym
rozszerzenie to rozumiane jest w ten sposób, że skutki uznania postanowienia
umownego za niedozwolone obejmują innych konsumentów, ale zawsze są to tylko
konsumenci związani postanowieniami wzorca stosowanego przez konkretnego
przedsiębiorcę (pkt 51 oraz 53). W ocenie RG V. T., sądowe stwierdzenie
nieważności bądź bezskuteczności postanowienia umownego uznanego za
nieuczciwe ze skutkiem dla wszelkich umów konsumenckich, które zawarł pozwany
przedsiębiorca „obiektywnie przyczynia się do wyeliminowania stosowania tego
postanowienia umownego z obrotu” (pkt 57). Ponadto, RG V. T. podkreśliła, że
uznanie postanowień za niedozwolone może działać odstraszająco na innych
przedsiębiorców, którzy zamierzają stosować podobne postanowienia umowne w
obrocie (pkt 57; podobnie opinia RG N. W. z 12 grudnia 2013 r. w sprawie C-470/12
Pohotovost, pkt 60). Jednakże skutek erga omnes wyroku nie może odnosić się
bez wyjątku do wszystkich innych przedsiębiorców, którzy stosują jednakowe
postanowienia umowne, ale nie brali udziału w postępowaniu prowadzącym do
uznania ich za niedozwolone (pkt 59 i 60). Wykonując zaś prawo unijne, państwa
członkowskie muszą respektować zasady ogólne prawa unijnego, w tym te
dotyczące praw podstawowych oraz zasady proporcjonalności, która sprzeciwia się
zbyt daleko idącej ingerencji (pkt 54). Z rozumowania tego wynika, że
rozszerzająca interpretacja art. 47943
k.p.c. w związku z art. 7 dyrektywy 93/13
mogłaby zostać uznana za niezgodną z prawem unijnym (B. Keirsbilck, The erga
18
omnes effect of the finding of an unfair contract term: Nemzeti, CMLRev. 2013, vol.
5, s. 1475).
Przytoczone powyżej orzecznictwo TSUE i opinie Rzeczników Generalnych
mają bezpośrednie znaczenie dla wykładni i stosowania art. 24 ust. 2 pkt 1 uokik.
Wyłączają bowiem konieczność sięgnięcia do zasady efektywności prawa unijnego
celem przyjęcia takiej wykładni tego przepisu, zgodnie z którą samoistnie
uznawałby on za bezprawne opisane w nim zachowania w stosunku do wszystkich
przedsiębiorców posługujących się postanowieniami wzorców umowy wpisanymi do
rejestru niedozwolonych postanowień. Ze sprawy C-472/10 Invitel wynika bowiem,
że sprzeczne z dyrektywą 93/13, jako jedną z dyrektyw wymienioną w załączniku I,
nie jest stosowanie postanowień wzorca wpisanego do rejestru postanowień
uznanych za niedozwolone przez jakiegokolwiek innego przedsiębiorcę, ale tylko
przez przedsiębiorcę, który uczestniczył w postępowaniu zakończonym wpisem do
rejestru.
Mając powyższe na względzie, za zasadny należy uznać zarzut naruszenia
art. 24 ust. 2 pkt 1 uokik, a w konsekwencji uwzględnienia tego zarzutu za zasadne
należy uznać także zarzuty dotyczące zastosowania art. 106 ust. 1 pkt 4 uokik oraz
art. 26 uokik.
Za oczywiście bezpodstawne trzeba natomiast uznać zarzuty powoda
dotyczące naruszenia przez Sąd Apelacyjny różnych przepisów prawa
procesowego i materialnego, przez nieuchylenie decyzji Prezesa Urzędu z tego
powodu, że w niniejszej sprawie nie zostało wszczęte i przeprowadzone odrębne,
samoistne postępowanie administracyjne w sprawie nałożenia na powoda kary
pieniężnej na podstawie art. 106 ust. 1 pkt 4 uokik. Zarzuty tego rodzaju powód
sformułował w podstawach skargi kasacyjnej w kilku wariantach, za każdym razem
łącząc w treści każdego z tych zarzutów przepisy prawa procesowego oraz
przepisy prawa materialnego. Tymczasem, w skardze kasacyjnej niezbędne jest
rozgraniczenie między zarzutami dotyczącymi naruszenia przez Sąd drugiej
instancji przepisów prawa procesowego oraz przepisów prawa materialnego.
Ponadto niedopuszczalne jest uzasadnianie zarzutu naruszenia prawa
procesowego zarzutem naruszenia prawa materialnego. W sytuacji, gdy Sąd
Apelacyjny nie dopatrzył się uchybień podnoszonych przez powoda całkowicie
19
nieuprawnione jest zarzucanie Sądowi drugiej instancji naruszenia konkretnych
jednostek art. 47931a
k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c., przez nieuchylenie
decyzji Prezesa Urzędu.
Niezależnie od powyższego uchybienia, Sąd Najwyższy nie podziela
zarzutów powoda koncentrujących się w swej istocie na naruszeniu w niniejszej
sprawie przez – zasadniczo – Prezesa Urzędu przepisu art. 49 uokik wskutek
niewszczęcia postępowania w sprawie nałożenia kary pieniężnej i nałożenia takiej
kary po przeprowadzeniu postępowania w sprawie praktyki naruszających zbiorowe
interesy konsumentów. Argumentacja powoda prezentowana w ich uzasadnieniu,
ignorująca całkowicie dorobek kilkudziesięcioletniego już obowiązywania i
stosowania prawa antymonopolowego oraz sankcji w postaci kar pieniężnych i
niemająca żadnego oparcia w stanowisku doktryny lub orzecznictwa, zmierza do
przyjęcia takiej wykładni art. 49 uokik, zgodnie z którą Prezes Urzędu wszczynałby
postępowanie w sprawie stwierdzenia praktyki, a dopiero po jej stwierdzeniu
wszczynałby odrębne postępowanie w sprawie nałożenia kary pieniężnej za
praktykę, ewentualnie zaś w postanowieniu o wszczęciu postępowania w sprawie
naruszenia zakazu z art. 24 uokik Prezes Urzędu musiałby jednocześnie wskazać,
że wszczyna postępowanie w sprawie nałożenia kary pieniężnej.
W ocenie Sądu Najwyższego, zarówno z treści art. 49 uokik, jak i z wymogu
zapewnienia przedsiębiorcom odpowiednich gwarancji proceduralnych, nie wynika
potrzeba takiej wykładni powołanego przepisu. Kary pieniężne nakładane są na
podstawie art. 106 ust. 1 pkt 4 uokik po przeprowadzeniu postępowania w sprawie
praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów w decyzji kończącej to
postępowanie. Kary z art. 106 ust. 1 pkt 4 uokik nie są karami nakładami w
odrębnym postępowaniu za naruszenie konkretnych obowiązków wynikających z
uokik, lecz karami za naruszenie zakazu z art. 24 uokik, które to naruszenie zostało
stwierdzone w wyniku przeprowadzenia postępowania w sprawie naruszenia
zbiorowych interesów konsumentów. Dopiero ocena całokształtu okoliczności
sprawy uzasadnia podjęcie przez Prezesa Urzędu „decyzji” o skorzystaniu z
przysługującej mu na podstawie art. 106 ust. 1 pkt 4 uokik uznaniowej kompetencji
do nałożenia kary pieniężnej z tytułu stwierdzonego naruszenia. Zdaniem Sądu
Najwyższego, także systematyka uokik przemawia przeciwko przyjęciu tezy
20
powoda, zgodnie z którą nałożenie kary wymaga wszczęcie stosownego
postępowania (samodzielnego lub łącznie z postępowaniem w sprawie naruszenia
zbiorowych interesów konsumentów lub antymonopolowym). Przykładowo, art. 75
uokik stanowi o umorzeniu postępowania w przypadku nienałożenia kar innych niż
wymienione w art. 106 ust. 1 uokik. Z kolei art. 89 uokik wyłącza możliwość
nałożenia kary pieniężnej w decyzji tymczasowej. Wreszcie, art. 12 i art. 28 uokik,
dotyczące decyzji zobowiązującej, wyłączają możliwość zastosowania art. 106
ust. 1 uokik w przypadku wydania takiej decyzji, co potwierdza, że kara może
zostać nałożona w postępowaniu zakończonym wydaniem decyzji stwierdzającej
naruszenie i nakazującej jego zaniechanie oraz decyzji stwierdzającej naruszenie i
jego zaniechanie.
Nieuzasadnione są również zarzuty dotyczące niezastosowania art. 28
uokik. Jak wskazano już w orzecznictwie Sądu Najwyższego w sprawach III SK
5/09 oraz III SK 44/10 sądowa kontrola niezastosowania przez Prezesa Urzędu
art. 28 uokik jest dopuszczalna, lecz ograniczona z racji ratio legis tej instytucji oraz
trybu podejmowania przez Prezesa Urzędu decyzji o skorzystaniu z przysługującej
mu w tym zakresie kompetencji. Samo twierdzenie przez powoda o aktywnej
współpracy z Prezesem Urzędu nie uzasadniania jeszcze wniosku, że organ
przekroczył granice swobodnego uznania w takim stopniu, że sąd powinien uznać
zarzut naruszenia art. 28 uokik.
Sąd Najwyższy nie podziela także zarzutu naruszenia art. 105 ust. 1-3
Prawa telekomunikacyjnego. Przepis ten, jak i art. 104 Prawa telekomunikacyjnego,
odnosi się do odpowiedzialności przedsiębiorcy wyznaczonego do świadczenia
usługi powszechnej, a nie przedsiębiorcy telekomunikacyjnego świadczącego
usługi telekomunikacyjne wchodzące w skład usługi powszechnej.
Uwzględnienie skargi kasacyjnej powoda rzutuje na uznanie skargi
kasacyjnej Prezesa Urzędu za bezzasadną, jako że podniesione w niej zarzuty
odnoszą się wyłącznie do wysokości kary pieniężnej.
Prezes Urzędu wymierzając karę w wydanej decyzji ustalił kwotę bazową, a
następnie zwiększył ją o 20% z tytułu ogólnokrajowej działalności powoda. Z kolei
Sąd Apelacyjny zakwestionował celowość podwyższenia kwoty bazowej o 20%,
ponieważ nie uwzględniono, że ogólnopolski charakter działalności powoda
21
skutkował nałożeniem na niego obowiązku publikacyjnego, co stanowi rodzaj
sankcji i powoduje brak uzasadnienia dla zwiększenia z tego tytułu wyjściowego
poziomu kwoty bazowej. Dokonując oceny poziomu wysokości kary pieniężnej
nałożonej na powoda przez Prezesa Urzędu Sąd Apelacyjny wskazał, że organ
ochrony konsumentów nie uwzględnił wszystkich okoliczności przemawiających na
korzyść powoda, a dodatkowo uznał, iż nałożenie obowiązku publikacyjnego
stanowi rodzaj sankcji i w jego ocenie skutkuje brakiem potrzeby zwiększenia
wyjściowego poziomu kwoty bazowej będącej podstawą wymierzenia kary o 20%.
Podsumowując swoje stanowisko odnośnie poziomu kary pieniężnej Sąd
Apelacyjny wskazał wyraźnie, że biorąc pod uwagę okoliczności przemawiające na
korzyść powoda, zasadne jest obniżenie kary z poziomu odpowiadającego przyjętej
przez Prezesa Urzędu kwoty bazowej 0,19% przychodu o 30%. Kwalifikacja
obowiązku publikacji decyzji (jej sentencji) jako sankcji jest prawidłowa. Z
uzasadnienia wyroku nie wynika, by sankcji tej został przypisany tylko represyjny
charakter. Mając na względzie, że kary pieniężne powinny być wymierzane w
uwzględnieniem szeregu okoliczności faktycznych danej sprawy, uwzględnienie
nałożenia dodatkowej sankcji w postaci obowiązku publikacyjnego przy ocenie
proporcjonalności wysokości kary pieniężnej nałożonej na powoda, nie prowadzi
żadną miarą do naruszenia przepisów powołanych w skardze kasacyjnej przez
Prezesa Urzędu.
Niezależnie od nasuwających się w kontekście stanu faktycznego sprawy
(zachowania przedsiębiorcy przed i w toku postępowania) wątpliwości co do
zasadności (z punktu widzenia przesłanki interesu publicznego, zob. wyrok Sądu
Najwyższego z 3 października 2013 r., III SK 50/12) skorzystania przez Prezesa
Urzędu z uprawnienia do nałożenia kary pieniężnej, Sąd Najwyższy nie podziela
stanowiska Prezesa Urzędu, zgodnie z którym nałożony w niniejszej sprawie
obowiązek publikacyjny miał na celu usunięcie trwających skutków naruszania
zbiorowych interesów konsumentów, skoro w toku postępowania nie wykazano, by
powód stosował w praktyce zakwestionowane postanowienia w odniesieniu do
indywidualnych konsumentów. Sąd Najwyższy podziela stanowisko doktryny
przywołane w uzasadnieniu wniosku Prezesa Urzędu o przyjęcie skargi do
rozpoznania, zgodnie z którym obowiązki publikacyjne (analogicznie do roszczenia
22
o złożenie oświadczenia) nie mogą stanowić represji. Jednakże nie ma podstaw do
wywiedzenia z tego poglądu tezy, zgodnie z którą obowiązek publikacyjny nałożony
w decyzji Prezesa Urzędu nie może mieć represyjnego charakteru. Z przywołanych
przez Prezesa Urzędu poglądów piśmiennictwa wynika jedynie, że roszczenia o
złożenie oświadczenia nie można wykorzystywać w celach represyjnych. W
okolicznościach niniejszej sprawy uznanie przez Sąd Apelacyjny nałożonego na
powoda obowiązku publikacyjnego za sankcję o charakterze represyjnym (z uwagi
na kontekst sprawy) ma taką konsekwencję, że charakter ten powinien znaleźć
odzwierciedlenie w ocenie proporcjonalności kary pieniężnej nałożonej na
przedsiębiorcę. Sąd Apelacyjny zachował się zgodnie z wynikającym z powyższego
rozumowania wzorcem uznając, w sposób przekonywujący dla Sądu Najwyższego,
że obowiązek publikacyjny nałożony przez Prezesa Urzędu był na tyle dolegliwy dla
powoda, że zasadne było skorygowanie nałożonej na niego kary w ten sposób, że
wstępnie została ona zredukowana o kwotę wynikającą z zastosowania przez
Prezesa Urzędu współczynnika podwyższającego jej wysokość o 20% z tytułu
ogólnokrajowej skali działania powoda.
Mając powyższe na względzie, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji.