Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 22 marca 2017 r.

Sąd Apelacyjny w Warszawie VI Wydział Cywilny w składzie:

Przewodniczący – Sędzia SA Jolanta Pyźlak

Sędziowie: SA Jacek Sadomski (spr.)

SO del. Joanna Mrozek

Protokolant: Izabela Nowak

po rozpoznaniu w dniu 22 marca 2017 r. w Warszawie

na rozprawie sprawy z powództwa Biura (...) spółka z ograniczoną odpowiedzialnością spółki komandytowej w D.

przeciwko Prezesowi Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów

o stwierdzenie praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów i nałożenie kary pieniężnej

na skutek apelacji powoda

od wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie – Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów

z dnia 19 listopada 2013 r.

sygn. akt XVII AmA 34/12

I.  zmienia zaskarżony wyrok w całości w ten sposób, że uchyla zaskarżoną decyzję w części, tj. w zakresie rozstrzygnięć zawartych w punktach pierwszym, drugim, trzecim, szóstym i siódmym oraz zasądza od pozwanego na rzecz powoda kwotę 1 360 zł (jeden tysiąc trzysta sześćdziesiąt złotych) tytułem zwrotu kosztów procesu;

II.  zasądza od pozwanego na rzecz powoda kwotę 1 270 zł (jeden tysiąc dwieście siedemdziesiąt złotych) tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego.

Sygn. akt VI ACa 165/14

UZASADNIENIE

Decyzją z dnia 22 listopada 2011 r. Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów uznał za praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów, określoną w art. 24 ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów, działanie poprzednika prawnego powoda - (...) sp. z o.o. z siedzibą w D. - polegające na stosowaniu postanowień wzorców umów, które zostały wpisane do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone, o których mowa w art. 479 ⁴⁵ ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego. Z tego tytułu na podstawie art. 106 ust. 1 pkt 4 u.o.k.k. wymierzona została kara pieniężna w wysokości 27.127 zł. W uzasadnieniu wydanej decyzji Prezes UOKiK stwierdził, że za praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów może być uznane posługiwanie się postanowieniami wzorca umownego, które zostały wpisane do rejestru, bez względu na to, czy wpis dotyczy tego przedsiębiorcy, przeciwko któremu jest prowadzone postępowanie, czy też innego przedsiębiorcy. Dla uznania, że określona klauzula jest niedozwolonym postanowieniem umownym wpisanym do rejestru klauzul niedozwolonych wystarczy stwierdzenie, że mieści się ona w hipotezie klauzuli wpisanej uprzednio do rejestru i nie jest konieczna literalna zgodność porównywalnych klauzul. Czynnikiem przesądzającym o podobieństwie dwóch klauzul powinien być zamiar, cel, jakiemu ma służyć kwestionowane postanowienie. Jeśli cel utworzenia spornej klauzuli odpowiada celowi sformułowania klauzuli uznanej za niedozwoloną, oba zapisy można uznać za tożsame. Uznając w tej sprawie tożsamość postanowień zawartych w stosowanym przez (...) sp. z o.o. z siedzibą w D. wzorcu umowy z postanowieniami uznanymi uprzednio w postępowaniach prowadzonych w ramach tzw. kontroli abstrakcyjnej przeciwko innym przedsiębiorcom, w których (...) sp. z o.o. z siedzibą w D. nie był stroną, za niedozwolone i wpisanymi do rejestru klauzul uznanych za niedozwolone, Prezes UOKiK stwierdził stosowanie przez (...) sp. z o.o. z siedzibą w D. praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów w rozumieniu art. 24 ust. 2 pkt 1 u.o.k.k. i za to na podstawie art. 106 ust. 1 pkt 4 u.o.k.k. wymierzył karę pieniężną. W prowadzonym przez Prezesa UOKiK rejestrze klauzul niedozwolonych znajduje się wprawdzie jeden wpis dotyczący (...) sp. z o.o. z siedzibą w D. (nr wpisu (...)), jednakże wpisana klauzula nie została objęta decyzją z dnia 22 listopada 2011 r. Tym samym decyzja Prezesa UOKiK dotyczy stosowania przez powoda klauzul umownych, których stosowanie nie zostało uprzednio zakazane powodowi w ramach tzw. kontroli abstrakcyjnej i które nie zostały wpisane do rejestru klauzul niedozwolonych, o którym mowa w art. 479 ⁴⁵ § 2 w stosunku do powoda, Jednakże w ocenie Prezesa UOKiK są one tożsame z innymi klauzulami wpisanymi do rejestru klauzul niedozwolonych na skutek kontroli abstrakcyjnej, która prowadzona była w stosunku do innych przedsiębiorców.

Odwołanie do Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów od wydanej decyzji Prezesa UOKiK wniosła spółka (...) z siedzibą w D., zaskarżając decyzję w zakresie punktów I, II, III, VI i VII i wnosząc o jej uchylenie, ewentualnie zmianę poprzez stwierdzenie, że działanie powoda nie narusza zbiorowych interesów konsumentów, ewentualnie zmianę decyzji w części dotyczącej nałożenia kary pieniężnej. W szczególności skarżący zakwestionował tożsamość stosowanych przez niego postanowień wzorca z klauzulami wpisanymi do rejestru.

Prezes UOKiK wniósł o oddalenie odwołania w całości. Podtrzymał stanowisko zawarte w zaskarżonej decyzji, zgodnie z którym za praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów, określoną w art. 24 ust. 1 pkt 2 u.o.k.k., uznać należy posługiwanie się, tak jak ma to miejsce w tej sprawie, wzorcem umownym zawierającym postanowienia tożsame z postanowieniami, które zostały wpisane do rejestru klauzul niedozwolonych w odniesieniu do innego przedsiębiorcy. W ocenie Prezesa UOKiK tożsamość taka zachodzi w stosunku do klauzul zawartych we wzorcu umownym, którym posługiwała się spółka (...).

W toku postępowania przed sądem okręgowym doszło do podziału spółki (...). W wyniku dokonanego następnie przekształcenia, w ogół jej praw i obowiązków związanych z prowadzoną działalnością turystyczną wstąpił ostatecznie powód.

Wyrokiem z dnia 19 listopada 2013 r. Sąd Okręgowy w Warszawie – Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów oddalił odwołanie powoda od decyzji Prezesa UOKiK z dnia 22 listopada 2011 r. W uzasadnieniu wyroku sąd okręgowy podzielił w całości pogląd Prezesa UOKiK co do rozszerzonej skuteczności wpisu do rejestru klauzul niedozwolonych uznając, że postanowienia zawarte we wzorcu umownym, który był wykorzystywany przez powoda (jego poprzednika prawnego), są tożsame z innymi klauzulami niedozwolonymi wpisanymi do rejestru w stosunku do innych przedsiębiorców. W efekcie sąd okręgowy uznał, że powód dopuścił się praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów, która została określona w art. 24 ust. 1 pkt 2 u.o.k.k. Tym samym istniała podstawa do wymierzenia mu kary pieniężnej, zgodnie z art. 106 ust. 1 pkt 4 u.o.k.k. Z tych względów odwołanie powoda zostało przez sąd pierwszej instancji oddalone.

Apelację od wyroku wydanego przez Sąd Okręgowy w Warszawie – Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów wniósł powód, zaskarżając ten wyrok w całości i wnosząc o jego zmianę poprzez uwzględnienie odwołania i uchylenie decyzji Prezesa UOKiK z dnia 22 listopada 2011 r., ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania.

Prezes UOKiK w odpowiedzi na apelację wniósł o jej oddalenie. Podtrzymał w całości swoje stanowisko co do rozszerzonej skuteczności wpisu do rejestru klauzul niedozwolonych i prezentowanej w zaskarżonej decyzji wykładni art. 24 ust. 1 pkt 2 u.o.k.k.

W toku rozpoznawania apelacji sąd apelacyjny powziął wątpliwości dotyczące wykładni art. 24 ust. 1 pkt 2 u.o.k.k. w świetle regulacji prawa unijnego, w szczególności regulacji zawartych w art. 6 ust. 1 i art. 7 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.U. L 95, s. 29) oraz w art. 1 i 2 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/22/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawie nakazów zaprzestania szkodliwych praktyk w celu ochrony interesów konsumentów (Dz.U. L 110, s. 30), a także zasad wynikających z Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej, w szczególności art. 47 Karty. Z tych względów postanowieniem z dnia 19 listopada 2014 r. Sąd Apelacyjny w Warszawie na podstawie art. 267 Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej zwrócił się do Trybunału Sprawiedliwości z następującym pytaniem prawnym: „Czy w świetle art. 6 ust. 1 i art. 7 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.U. L 95, s. 29) w zw. z art. 1 i 2 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/22/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawie nakazów zaprzestania szkodliwych praktyk w celu ochrony interesów konsumentów (Dz.U. L 110, s. 30) stosowanie postanowień wzorców umów o treści tożsamej z treścią postanowień uznanych za niedozwolone prawomocnym wyrokiem sądu i wpisanych do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone, może być uznane w stosunku do innego przedsiębiorcy, który nie brał udziału w postępowaniu zakończonym wpisem do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone, za działanie bezprawne, stanowiące w świetle prawa krajowego praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów i stanowiące podstawę nałożenia kary pieniężnej z tego tytułu w krajowym postępowaniu administracyjnym?”. Ponadto sąd apelacyjny w okolicznościach niniejszej sprawy chciał również wiedzieć, czy w świetle art. 267 akapit 3 Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej powinien on być uznany za sąd, którego przyszłe orzeczenie wydane w tej sprawie nie podlega zaskarżeniu według prawa wewnętrznego i tym samym w świetle Traktatu jest on zobowiązany do przedstawienia pytania prejudycjalnego. Z tych względów sąd apelacyjny skierował do Trybunału również pytanie drugie o treści: „Czy w świetle art. 267 akapit 3 Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej sąd drugiej instancji, od orzeczenia którego, wydanego na skutek rozpoznania apelacji, przysługuje skarga kasacyjna, taka jak przewidziana w polskim kodeksie postępowania cywilnego, jest sądem, którego orzeczenia nie podlegają zaskarżeniu według prawa wewnętrznego, czy też sądem takim jest Sąd Najwyższy, właściwy do rozpoznania skargi kasacyjnej”?

Wyrokiem z dnia 21 grudnia 2016 wydanym w sprawie Biuro (...) sp. z o.o. sp.k. w D., C‑119/15, Trybunał Sprawiedliwości wskazał, że artykuł 6 ust. 1 i art. 7 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich w związku z art. 1 i 2 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/22/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawie nakazów zaprzestania szkodliwych praktyk w celu ochrony interesów konsumentów, należy w świetle art. 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej interpretować w ten sposób, że nie stoją one na przeszkodzie temu, by stosowanie postanowień wzorców umów o treści tożsamej z treścią postanowień uznanych za niedozwolone prawomocnym wyrokiem sądu i wpisanych do krajowego rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone mogło zostać uznane w stosunku do innego przedsiębiorcy, który nie brał udziału w postępowaniu zakończonym wpisem owych postanowień do wspomnianego rejestru, za działanie bezprawne, stanowiące podstawę nałożenia kary pieniężnej z tego tytułu, pod warunkiem – czego zweryfikowanie należy do sądu odsyłającego – że przedsiębiorcy temu przysługuje skuteczny środek prawny zarówno przeciwko decyzji uznającej tożsamość porównywanych postanowień, obejmujący kwestię, czy – przy uwzględnieniu wszystkich istotnych okoliczności właściwych danej sprawie – owe postanowienia są materialnie identyczne, zwłaszcza pod względem wywoływanych przez nie szkodliwych dla konsumentów skutków, jak i przeciwko decyzji ustalającej w danym wypadku kwotę kary pieniężnej. Ponadto, odpowiadając na pytanie drugie, dotyczące wykładni art. 267 Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Trybunał Sprawiedliwości uznał, że artykuł 267 akapit trzeci TFUE należy interpretować w ten sposób, że sąd taki jak sąd odsyłający, którego orzeczenia wydane w ramach sporu takiego jak spór w postępowaniu głównym mogą stać się przedmiotem skargi kasacyjnej, nie może zostać zakwalifikowany jako „sąd krajowy, którego orzeczenia nie podlegają zaskarżeniu według prawa wewnętrznego”.

Sąd apelacyjny zważył, co następuje.

W rozpoznawanej sprawie zaskarżona decyzja Prezesa UOKiK, uznająca wskazane w decyzji działania powoda za praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów, określoną w art. 24 ust. 1 i 2 pkt 1 u.o.k.k., opierała się na założeniu rozszerzonej podmiotowo prawomocności wyroku sądu zakazującego wykorzystywanie uznanych za niedozwolone postanowień wzorca umowy, wydanego w ramach tak zwanej abstrakcyjnej kontroli postanowień wzorca umowy (uchylone z dniem 17 kwietnia 2016 - na mocy ustawy z dnia 5 sierpnia 2015 r. o zmianie ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów oraz niektórych innych ustaw - przepisy działu IVB tytułu VII księgi pierwszej Kodeksu postępowania cywilnego). Zgodnie z obowiązującym wówczas art. 479 ⁴³ k.p.c., prawomocny wyrok zakazujący wykorzystywanie uznanych za niedozwolone postanowień wzorca umowy od chwili wpisania tych postanowień do rejestru, miał skutek wobec osób trzecich. Z tych względów Prezes UOKiK w zaskarżonej decyzji uznał, że wskazane w niej postanowienia wzorca umowy są niedozwolone, zaś ich wykorzystywanie przez poprzednika prawnego powoda stanowiło praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów w świetle art. 24 ust. 2 pkt 1 u.o.k.k. i tym samym objęte było zakazem określonym w art. 24 ust. 1 u.o.k.k. W uzasadnieniu zaskarżonej decyzji wskazano, że stosowanie przez poprzednika prawnego powoda we wzorcu umownym postanowień o treści: „uczestnik odpowiada za szkody powstałe z jego winy lub winy osób będących pod jego opieką i zobowiązany jest do pokrycia kosztów naprawy w miejscu ich powstania”, (...) sp. z o.o. nie ponosi odpowiedzialności za skradziony, zniszczony lub zaginiony bagaż Uczestnika w trakcie trwania imprezy”, (...) sp. z o.o. nie ponosi odpowiedzialności za opóźnienia spowodowane postojami na granicach (…)” stanowi praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów, albowiem powyższe postanowienia są tożsame z innymi postanowieniami, uznanymi za niedozwolone, których wykorzystanie zostało prawomocnie zakazane innym przedsiębiorcom i które zostały wpisane do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone, o którym mowa w art. 479 ⁴⁵ k.p.c. Podkreślając tożsamość znaczeniową klauzul wykorzystywanych przez powoda oraz klauzul zakazanych w wyniku kontroli abstrakcyjnej dokonanej w stosunku do innych wzorców umownych, którymi posługiwali się inni przedsiębiorcy i które wpisane zostały do rejestru klauzul niedozwolonych, Prezes UOKiK uznał, że działanie powoda w tym zakresie stanowi praktykę, o której mowa w art. 24 ust. 2 pkt 1 u.o.k.k. i tym samym jest podstawą do wymierzenia kary pieniężnej na podstawie art. 106 ust. 1 pkt 4 u.o.k.k.

Zawarte w zaskarżonej decyzji Prezesa UOKiK wywody zostały w całości podzielone przez sąd okręgowy. Sąd okręgowy podniósł, że za praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów uznać należy stosowanie postanowień wzorców umów, które zostały wpisane do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone, o którym mowa w art. 479 ⁴⁵ k.p.c. Powołując się na uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 13 lipca 2006 r., III SZP 3/06, sąd okręgowy uznał, że stosowanie postanowień wzorców umów o treści tożsamej z treścią postanowień uznanych za niedozwolone i wpisanych do rejestru, może być uznane w stosunku do innego przedsiębiorcy za praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów. Nie jest przy tym wymagane, aby klauzule stosowane przez przedsiębiorców były dokładnie tej samej treści, co wpisane do rejestru, mogą to być klauzule o treści tożsamej, przy czym w tym ostatnim przypadku należy brać pod uwagę skutek jaki obydwie wywierają na prawa i obowiązki konsumentów w podobnych stosunkach prawnych.

Podnieść należy, że wykładnia art. 24 ust. 2 pkt 1 u.o.k.k. oraz art. 479 ⁴³ § 2 k.p.c. stanowiła przedmiot rozbieżności zarówno w krajowym orzecznictwie sądowym, jak i w wypowiedziach doktryny. Można w tym zakresie wskazać na dwa sprzeczne stanowiska.

Zgodnie z pierwszym z nich, prezentowanym również przez Prezesa UOKiK i sąd okręgowy w tej sprawie, uznanie określonej klauzuli za niedozwoloną i wpisanie jej do rejestru sprawia, że zakazane i nielegalne jest posługiwanie się w obrocie prawnym taką klauzulą przez wszystkich przedsiębiorców i w stosunku do wszystkich kontrahentów występujących w stosunkach prawnych określonego rodzaju. Zgodnie z literalnym brzmieniem art. 479 ⁴³ § 2 k.p.c., wpis do rejestru jest skuteczny erga omnes, zaś zakaz stosowania postanowienia uznanego za niedozwolone jest skierowany nie tylko do konkretnego wzorca stosowanego przez pozwanego przedsiębiorcy, ale obejmuje także takie same postanowienia zamieszczone w innych wzorcach pozwanego przedsiębiorcy, jak i we wzorcach innych przedsiębiorców. W efekcie stosowanie w obrocie postanowień wzorców umów o treści identycznej lub tożsamej z treścią postanowień uznanych za niedozwolone prawomocnym wyrokiem i wpisanych do rejestru, o którym mowa w art. 479 ⁴⁵ § 2 k.p.c., może być uznane w stosunku do innego przedsiębiorcy, niebędącego stroną postępowania w przedmiocie uznania danego postanowienia wzorca za niedozwolony, za praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów w rozumieniu art. 24 ust. 2 pkt 1 u.o.k.k. Takie poglądy można odnaleźć w następujących orzeczeniach Sądu Najwyższego: uchwała z 19 grudnia 2003 r., III CZP 95/03, OSNC 2005, nr 2, poz. 25, wyrok z 20 czerwca 2006 r., III SK 7/06, OSNP 2007, nr 13-14, poz. 207, uchwała z 13 lipca 2006 r., III SZP 3/06, OSNP 2007, nr 1-2, poz. 35, wyrok z 5 czerwca 2007 r., I CSK 117/07, LEX nr 351189, wyrok z 11 października 2007 r., III SK 19/07, LEX nr 496411, postanowienie z 19 marca 2014 r., I CSK 20/14, LEX nr 1460974, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14 stycznia 2015 r., I CSK 124/14].

Drugie stanowisko uznaje natomiast, że skutki wyroku uznającego określone postanowienie wzorca za niedozwolone i zakazującego jego stosowania dotyczą jedynie postanowienia konkretnego wzorca stosowanego przez pozwanego przedsiębiorcę, ewentualnie tożsamego wzorca stosowanego przez tego przedsiębiorcę. Rozszerzona prawomocność, o której mowa w art. 479 ⁴³ § 2 k.p.c. nie obejmuje więc innych przedsiębiorców, niebędących stroną postępowania zakończonego wpisem do rejestru, którzy stosują identyczne albo tożsame postanowienia umowne w swoich wzorcach. W efekcie w świetle art. 24 ust. 2 pkt 1 u.o.k.k. za praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów może być uznane dalsze stosowanie postanowienia, którego treść jest identyczna z treścią postanowienia i które zostało wpisane do rejestru, jedynie przez tego przedsiębiorcę, który uczestniczył w postępowaniu zakończonym wpisem do rejestru. Tak więc adresatem zakazu stosowania postanowienia wzorca umowy, które zostało wpisane do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone, jest wyłącznie przedsiębiorca, który był stroną postępowania zakończonego tym wpisem. Pogląd ten zawarty został w szczególności w następujących orzeczeniach Sądu Najwyższego: uchwała z 7 października 2008 r., III CZP 80/08, OSNC 2009, nr 9, poz. 118; wyrok z 13 maja 2010 r., III SK 29/09, LEX nr 694238, wyrok z 12 kwietnia 2011 r. III SK 44/10, LEX nr 1027693, wyrok z 20 września 2013 r., II CSK 708/12, LEX nr 1385871, wyrok z 23 października 2013 r., IV CSK 142/13, LEX nr 1385868, uchwała z 13 grudnia 2013 r., III CZP 73/13, LEX nr 1405243, wyrok z 12 lutego 2014 r., III SK 18/13, LEX nr 1448753 oraz wyrok z 30 maja 2014 r. III CSK 204/13, Lex nr 1466608.

Mając na uwadze wskazane powyżej warianty argumentacyjne, sąd apelacyjny, kierując odesłanie prejudycjalne do Trybunału Sprawiedliwości, chciał wiedzieć, czy w sprzeczności z pierwszym ze wskazanych wariantów interpretacyjnych nie stoją zasady wynikające z prawa unijnego, w tym prawo do bycia wysłuchanym przewidziane w art. 47 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej. Zważyć bowiem należy, że krajowe regulacje dotyczące postępowania w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone (art. 479 ³⁶ – 479 ⁴⁵ k.p.c.) stanowią transpozycję rozwiązań przewidzianych w dyrektywie Rady 93/13/EWG, zaś regulacje dotyczące praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów, w tym art. 24 u.o.k.k., są efektem dostosowania prawa polskiego do Dyrektywy Rady 98/27, zastąpionej następnie Dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/22/WE. Zauważyć należy również, że pierwszy ze wskazanych powyżej wariantów interpretacyjnych, a więc dopuszczający podmiotowe rozszerzenie zakresu prawomocności zakazu stosowania klauzul abuzywnych, uznany został w orzecznictwie Sądu Najwyższego za sprzeczny z regułami wynikającymi z prawa unijnego. W wyroku z dnia 12 lutego 2014 r., III SK 18/13, Sąd Najwyższy odwołując się do orzeczenia Trybunału Sprawiedliwości z dnia 26 kwietnia 2012 r. w sprawie I., C-472/10, a w szczególności nawiązując do sporządzonej w tej sprawie opinii Rzecznika Generalnego, stwierdził, że zasada efektywności prawa unijnego nie przemawia za rozszerzeniem podmiotowym zakazu stosowania klauzul abuzywnych w stosunku do innych przedsiębiorców, zaś interpretacja zakładająca takie rozszerzenie mogłaby by być uznana za pozostającą w sprzeczności z zasadami prawa unijnego. Mając wątpliwości co do tego stanowiska, sąd apelacyjny uznał za stosowne przedstawienie tych wątpliwości pod rozwagę Trybunału Sprawiedliwości, który z mocy art. 267 TFUE jest właściwy do wykładni prawa unijnego.

Wskazać należy, że już po zwróceniu się z odesłaniem prejudycjalnym przez sąd apelacyjny w tej sprawie, Sąd Najwyższy w dniu 20 listopada 2015 r. podjął w składzie siedmiu sędziów uchwałę, III CZP 17/15, w której dokonał wykładni art. 479 ⁴³ k.p.c. Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego, norma zawarta w art. 479 ⁴³ k.p.c. rozszerza prawomocność materialną wpisu do rejestru klauzul niedozwolonych na osoby niebędące stronami procesu zakończonego tym wyrokiem. Zarazem jednak Sąd Najwyższy interpretując przepis art. 479 ⁴³ k.p.c. dokonał, jak sam to określił, tak zwanej „redukcji teleologicznej” uznając, że przewidziana w art. 479 ⁴³ k.p.c. rozszerzona podmiotowo prawomocność materialna wyroku uwzględniającego powództwo o uznanie postanowienia wzorca umowy za niedozwolone działa jedynie jednokierunkowo, to jest działa na rzecz wszystkich osób trzecich (konsumentów), ale wyłącznie przeciwko pozwanemu przedsiębiorcy, to jest przedsiębiorcy, przeciwko któremu ten wyrok został wydany. Rozszerzona prawomocność zawartego w tym wyroku zakazu wykorzystywania klauzul abuzywnych nie obejmuje natomiast innych przedsiębiorców, niebędących stroną postępowania w przedmiocie kontroli abstrakcyjnej postanowień wzorca, które doprowadziło do wydania tego wyroku.

W świetle dokonanej w uchwale Sądu Najwyższego wykładni art. 479 ⁴³ k.p.c. uznać należy, że zakaz stosowania postanowień wzorców umowy, które zostały wpisane do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone, nie obejmuje innych przedsiębiorców, w stosunku do których dany zakaz nie został orzeczony. W efekcie stosowanie przez przedsiębiorcę wzorców nawet tożsamych, czy zbliżonych znaczeniowo do wzorców prawomocnie zakazanych innym przedsiębiorcom, nie może być uznane za praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów, o której mowa w art. 24 ust. 1 pkt 2 u.o.k.k. i tym samym stanowić źródła naruszenia zakazu przewidzianego w art. 24 ust. 1 u.o.k.k. Z tych względów takie działanie przedsiębiorcy nie stanowi podstawy do wymierzenia kary pieniężnej na podstawie art. 106 ust. 1 pkt 4 u.o.k.k.

Wbrew stanowisku strony pozwanej zajętemu przed sądem apelacyjnym (załącznik do protokołu rozprawy: k. 297 – 302), nie można uznać, że pomiędzy przywołaną uchwałą siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 20 listopada 2015 r. w sprawie III CZP 17/15 oraz wyrokiem Trybunału Sprawiedliwości z dnia 21 grudnia 2016, wydanym w sprawie Biuro (...) sp. z o.o. sp.k. w D., C‑119/15, zachodzi sprzeczność. Przede wszystkim podnieść należy, że inny był przedmiot orzekania obydwu organów sądowych. Przedmiotem orzeczenia Sądu Najwyższego była bowiem wykładnia przepisów prawa krajowego (prawa polskiego), podczas gdy Trybunał Sprawiedliwości dokonywał wyłącznie wykładni przepisów prawa unijnego. Zgodnie bowiem z utrwalonym stanowiskiem, akcentowanym w wielu orzeczeniach Trybunału, kompetencja Trybunału Sprawiedliwości ograniczona jest wyłącznie do interpretacji prawa unijnego i nie obejmuje wykładni przepisów prawa krajowego. Tym samym rozłączność kompetencyjna obu organów orzeczniczych nie mogła prowadzić do kolizji pomiędzy wydanymi orzeczeniami.

Brak również sprzeczności na poziomie argumentacyjnym obydwu orzeczeń.

Z wyroku Trybunału Sprawiedliwości z dnia 21 grudnia 2016 r. wynika, że wykładnia art. 479 ⁴³ k.p.c. i art. 24 ust. 2 pkt 1 u.o.k.k., zgodnie z którą stosowanie postanowień wzorców umów o treści tożsamej z treścią postanowień uznanych za niedozwolone prawomocnym wyrokiem sądu i wpisanych do krajowego rejestru może zostać uznane w stosunku do innego przedsiębiorcy, który nie brał udziału w postępowaniu zakończonym wpisem owych postanowień do wspomnianego rejestru, za działanie bezprawne, stanowiące podstawę nałożenia kary pieniężnej, nie stoi w sprzeczności z regułami prawa unijnego, przewidzianymi w art. 6 ust. 1 i art. 7 dyrektywy 93/13 w związku z art. 1 i 2 dyrektywy 2009/22, a także zasadami wynikającymi z art. 47 karty praw podstawowych. Trybunał Sprawiedliwości podkreślił przy tym, że warunkiem koniecznym jest w tym wypadku, aby przedsiębiorcy objętemu skutkiem prawomocności rozszerzonej i w efekcie zakazem przewidzianym w art. 24 ust. 1 u.o.k.k. przysługiwał skuteczny środek prawny zarówno przeciwko decyzji uznającej tożsamość porównywanych postanowień, jak i przeciwko wydanej na podstawie art. 106 ust. 1 pkt 4 u.o.k.k. decyzji ustalającej w danym wypadku karę pieniężną. Podnieść należy, że wskazana powyżej wykładnia przepisów prawa polskiego, stanowiąca dla Trybunału Sprawiedliwości punkt odniesienia dla wykładni prawa unijnego, nie jest w świetle prawa unijnego wykładnią konieczną, a jedynie wykładnią dopuszczalną. Nie można w szczególności z orzeczenia Trybunału Sprawiedliwości wywodzić, że dla realizacji celów ochrony konsumenta na poziomie unijnym, w szczególności zaś zapewnienia efektywności tej ochrony, konieczne jest przyjęcie w prawie krajowym regulacji przewidujących rozszerzenie podmiotowe prawomocności wyroków sądowych nakładających zakaz stosowania określonych postanowień wzorca, na innych przedsiębiorców, nie objętych wprost treścią tego zakazu. W tym zakresie zawarty w przywołanym powyżej wyroku Sądu Najwyższego z dnia 12 lutego 2014 r., III SK 18/13 pogląd pozostaje aktualny.

W uchwale siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 20 listopada 2015 r. przyjmując jednokierunkowe rozszerzenie, pod względem podmiotowym, prawomocności materialnej wyroku uwzględniającego powództwo o uznanie postanowienia wzorca umowy za niedozwolone, wskazano na konieczność dokonania w tym zakresie tak zwanej redukcji teleologicznej. Za dokonaniem takiej redukcji przedstawione zostały zarówno argumenty odwołujące się do regulacji prawa unijnego, jak i argumenty znajdujące swoją podstawę w Konstytucji RP. W świetle wskazanego powyżej wyroku Trybunału Sprawiedliwości i dokonanej w nim wykładni regulacji prawa unijnego (przepisów dyrektywy 93/13, dyrektywy 2009/22, a także art. 47 karty praw podstawowych) stwierdzić należy, że przywołana w uchwale 7 sędziów Sądu Najwyższego argumentacja interpretacyjna, w tym zakresie, w którym odwoływała się do wykładni prawa unijnego, uległa istotnemu osłabieniu. Podobnie zresztą ocenić należy wcześniejsze stanowisko Sądu Najwyższego, zajęte między innymi w wyroku z dnia 12 lutego 2014 r., III SK 18/13, w tej części, w której wskazywał on na potencją sprzeczność koncepcji zakładającej rozszerzoną podmiotowo skuteczność zakazu stosowania klauzul abuzywnych z zasadami prawa unijnego.

Jednakże, co należy z całą mocą podkreślić, wywody Trybunału Sprawiedliwości zwarte w wyroku z dnia 21 grudnia 2016 r. nie podważają argumentacji zawartej w uchwale 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 20 listopada 2015 r. w tej części, w której Sąd Najwyższy odwołuje się do argumentów wywiedzionych z krajowych norm konstytucyjnych. W tym zakresie Sąd Najwyższy w powyższej uchwale wskazał, że stanowisko zgodnie z którym wyrok uwzględniający powództwo o uznanie postanowienia wzorca umowy za niedozwolone działa na rzecz wszystkich konsumentów, ale wyłącznie przeciwko pozwanemu przedsiębiorcy, harmonizuje z postulatem zagwarantowania prawa do wysłuchania (art. 45 Konstytucji). Ponadto takie ukształtowanie granic podmiotowych prawomocności materialnej art. 479 ⁴³ k.p.c., w kontekście regulacji przewidzianych w art. 24 i 106 u.o.k.k., odpowiada dyrektywie proporcjonalności (art. 31 ust. 3 Konstytucji), nakazującej zachowanie równowagi pomiędzy potrzebą zapewnienia efektywnej kontroli abstrakcyjnej wzorców, a koniecznością respektowania prawa do wysłuchania, jako podstawowego elementu prawa do rzetelnego postępowania, wynikającego z zawartego w art. 45 Konstytucji, a także art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, prawa do sądu.

Podzielić należy pogląd, zgodnie z którym przedmiotowy i podmiotowy zakres skutków uznania postanowienia wzorca umowy za niedozwolone, w ramach kontroli abstrakcyjnej, pozostaje w związku z przedmiotowym i podmiotowym zakresem zakazu stosowania praktyki określonej w art. 24 ust. 2 pkt 1 u.o.k.k. Zakres zastosowania zakazu, o którym mowa w art. 24 ust. 1 uokik w zw. z art. 24 ust. 2 pkt 1 uokik, zależy więc od podmiotowego i przedmiotowego zakresu zakazu wykorzystywania postanowień wzorca umowy uznanych za niedozwolone w ramach abstrakcyjnej kontroli postanowień wzorców (art. 479 ⁴² w zw. z art. 479 ⁴³ k.p.c.). Takie stanowisko zajął również Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 7 marca 2017 r., III SK1/15.

Nie można podzielić poglądu prezentowanego przez stronę pozwaną w toku postępowania, że art. 24 ust. 2 u.o.k.k. stanowi samoistne źródło zakazu stosowania klauzul abuzywnych, uprzednio wpisanych do rejestru klauzul niedozwolonych i tym samym przepis ten samodzielnie rozstrzyga o kwalifikowaniu zachowania przedsiębiorcy jako delikt administracyjny (zob. również: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 23 kwietnia 2015 r., III SK 60/14). Dyspozycja art. 24 ust. 2 pkt 1 u.o.k.k. znajduje zastosowanie w razie naruszenia uprzednio istniejącego zakazu, którego źródłem jest prawomocne orzeczenie sądu, wydane w ramach tak zwanej kontroli abstrakcyjnej. Jeżeli więc adresatem zakazu stosowania postanowienia wzorca umowy, które zostało wpisane do rejestru klauzul abuzywnych (art. 24 ust. 2 pkt 1 u.o.k.ik.), jest wyłącznie przedsiębiorca, który był stroną postępowania zakończonego tym wpisem, a taki wniosek wynika z wykładni art. 479 ⁴³ k.p.c. przedstawionej w uchwale 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 20 listopada 2015 r., wówczas decyzja Prezesa UOKiK nakładająca karę pieniężną na innego przedsiębiorcę za naruszenie tego zakazu, musi być uznana za pozbawioną podstawy prawnej. Uzasadnia to jej uchylenie na podstawie art. 479 ^31a § 3 k.p.c. w zakresie objętym wniesionym w tej sprawie odwołaniem.

Z tych względów sąd apelacyjny na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. zmienił zaskarżony wyrok i decyzję Prezesa UOKiK w zaskarżonej części uchylił.

O kosztach postępowania apelacyjnego orzeczono zgodnie z zasadą odpowiedzialności za wynik procesu (art. 98 § 1 k.p.c.). Na koszty należne pozwanemu składała się opłata od wniesionej apelacji oraz wynagrodzenie pełnomocnika procesowego ustalone w stawce minimalnej, zgodnie z § 14 ust. 3 pkt 1 w zw. z § 12 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu w zw. z § 21 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych.