Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 90/15
UCHWAŁA
Dnia 3 grudnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Kazimierz Zawada
Protokolant Katarzyna Bartczak
w sprawie z powództwa E. S.A. w G.
przeciwko A. S.
o zapłatę,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 3 grudnia 2015 r.
zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w T.
postanowieniem z dnia 25 września 2015 r.,
"Czy wynagrodzenie radcy prawnego ustanowionego z urzędu,
zasądzone na rzecz strony reprezentowanej przez tego pełnomocnika
od strony przeciwnej, podlega podwyższeniu o podatek od towarów
i usług (VAT)?"
podjął uchwałę:
Wynagrodzenie radcy prawnego ustanowionego z urzędu,
zasądzone od strony przeciwnej na rzecz strony reprezentowanej
przez tego radcę, podlega podwyższeniu o należny podatek od
towarów i usług.
2
UZASADNIENIE
Przedstawione zagadnienie prawne powstało w sprawie, w której Sąd
Rejonowy w T. w wyroku z dnia 3 sierpnia 2015 r. w pkt 1 oddalił powództwo w
całości, a w pkt 2, zasądził od przegrywającego powoda na rzecz wygrywającej
strony pozwanej kwotę 600 zł, tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego
wykonywanego przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu dla pozwanej.
Pełnomocnik pozwanej złożył w terminie ustawowym wniosek o uzupełnienie
wyroku poprzez podwyższenie przyznanego pełnomocnikowi pozwanego
wynagrodzenia w kwocie 600 zł o wartość podatku VAT. Sąd Rejonowy
postanowieniem z dnia 12 sierpnia 2015 r. oddalił wniosek o uzupełnienie wyroku.
Zdaniem, Sądu Rejonowego, § 2 ust. 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości
z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz
ponoszenia przez Skarg Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej z urzędu
przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu jedn. tekst Dz. U. 2013.490 ze zm.
dalej jako rozporządzenie), który przewiduje podwyższenia przez sąd stawki
wynagrodzenia pełnomocnika z urzędu o podatek VAT gdy jest ono zasądzane od
przegrywającego przeciwnika strony reprezentowanej w postępowaniu cywilnym
przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu.
Sąd Okręgowy w T. rozpoznając powyższe zażalenie, powziął poważną
wątpliwość związaną z wykładnią § 2 ust. 3 rozporządzenia. Według Sądu
Okręgowego, trzeba odróżnić sytuację, w której koszt wynagrodzenia pełnomocnika
ustawionego z urzędu jest zasądzany od strony przeciwnej, od sytuacji, w której
od Skarbu Państwa po uprzednim wykazaniu bezskuteczności egzekucji
poprzednio zasądzonej należności. W pierwszym przypadku, wynagrodzenie
pełnomocnika ma charakter prywatnoprawny, może być zasądzone do wysokości
6–krotności minimalnej stawki określonego w rozporządzeniu wynagrodzenia
pełnomocnika i nie może być powiększone o podatek VAT.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zagadnienie wpływu opodatkowania usług adwokackich (radcowskich) na
wysokość kosztów procesu strony zastąpionej przez adwokata wynagrodzenia
3
profesjonalnego pełnomocnika było przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego
głównie w odniesieniu do wynagrodzenia pełnomocnika z wyboru.
W orzecznictwie, jeszcze na tle przepisów poprzednio obowiązującej ustawy
z dnia 8 stycznia 1993 r. o podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym
(Dz. U. Nr 11, poz. 50 ze zm.) oraz rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia
4 czerwca 1992 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie w postępowaniu przed
organami wymiaru sprawiedliwości (Dz. U. Nr 48, poz. 220 ze zm.) ukształtował się
jednolity pogląd, że do wynagrodzenia i wydatków jednego adwokata lub radcy
prawnego z wyboru, zaliczanych do niezbędnych kosztów procesu strony
reprezentowanej przez adwokata (art. 98 § 3 k.p.c.), nie dolicza się podatku VAT.
Takie stanowisko zajął Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 10 lutego 1995 r. (III CZP
4/95, OSNC 1995, nr 5, poz. 79) przyjmując w jej uzasadnieniu, że obowiązujące
wówczas przepisy nie dawały podstaw do wyciągnięcia wniosku, iż adwokat może
pobrać od klienta, z możliwością obciążenia strony przegrywającej sprawę, kwotę,
którą zobowiązany jest odprowadzić do Skarbu Państwa tytułem podatku od
towarów i usług. Poza tym, za wydatki w pojęciu użytym w art. 98 § 3 k.p.c. oraz
w przepisach wydanych na podstawie art. 98 § 4 k.p.c. można uznać jedynie opłaty
za takie świadczenia adwokata, które mają charakter cywilnoprawny. Nie można
natomiast traktować jako wydatku związanego z reprezentowaniem przez adwokata
strony w postępowaniu sądowym, kwot płaconych przez adwokata tytułem podatku,
a więc tytułem świadczenia mającego charakter typowo publicznoprawny.
Wykładnia ta była na tyle aprobowana w orzecznictwie sądowym, że Sąd
Najwyższy postanowieniem z dnia 27 listopada 2002 r., III CZP 13/02 (OSNC 2004,
nr 1, poz. 6) odmówił podjęcia uchwały mającej rozstrzygnąć zagadnienie prawne:
"Czy do kosztów niezbędnych do celowego dochodzenia praw i celowej obrony (art.
98 § 1 k.p.c.) strony reprezentowanej przez adwokata lub radcę prawnego zalicza
się podatek od towarów i usług uregulowany w ustawie z dnia 8 stycznia 1993 r.
o podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym (Dz.U. Nr 11, poz. 50 ze
zm.)".
W pozostającej w tym samym nurcie orzecznictwa uzasadnieniu uchwały
z dnia 25 stycznia 2007 r. (III CZP 95/06, OSNC 2007/12/179 - por. też
postanowienie z dnia 14 września 2012 r. I UZ 86/12, niepubl.) Sąd Najwyższy
4
zaznaczył, iż po podjęciu uchwały z dnia 10 lutego 1995 r. zostały wydane nowe
akty prawne dotyczące podatku od towarów i usług w związku z kosztami strony
reprezentowanej przez adwokata lub radcę prawnego, w tym także rozporządzenie
Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. Zdaniem Sądu Najwyższego,
§ 2 rozporządzenia w brzmieniu obowiązującym od dnia 15 listopada 2005 r. (§ pkt
1 oraz § 3 rozporządzenia zmieniającego Ministra Sprawiedliwości z dnia
27 października 2005 r. Dz. U. z 2005 r., nr 219, poz. 1872) określa przesłanki
orzekania przez sąd o wysokości opłat adwokackich w sposób całościowy,
różnicując wyraźnie oba rodzaje zastępstwa prawnego. Nakaz podwyższenia
wynagrodzenia o stawkę podatku od towarów i usług dotyczy tylko pomocy prawnej
udzielonej z urzędu, a więc nie dotyczy zastępstwa adwokackiego z wyboru. W ten
sposób prawodawca uwzględnił różnice między zastępstwem prawnym udzielonym
z urzędu a zastępstwem prawnym z wyboru, odnoszące się w szczególności do
podstawy umocowania, ustania zastępstwa oraz wysokości opłat.
Poczynione przez Sąd Najwyższy uwagi mają w pełni zastosowanie do
analogicznych rozwiązań przyjętych od dnia 15 listopada 2005 r. (§ 1 pkt 1 oraz § 3
rozporządzenia zmieniającego Ministra Sprawiedliwości z dnia 27 października
2005 r. Dz. U. z 2005 r., nr 219, poz. 1873) w § 2 rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców
prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej
udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (jedn. tekst Dz. U.
z 2013 r., poz. 490, ze zm. - dalej jako rozporządzenie).
Brak przepisu odpowiadającego treści zawartych w § 2 wymienionych
rozporządzeń z dnia 28 września 2002 r. nakazujących podwyższenie opłat za
czynności adwokackie lub radcy prawnego ustanowionych z urzędu o podatek VAT
stanowił istotny argument uzasadniający stanowisko przyjęte przez Sąd Najwyższy
w uchwale z dnia 21 grudnia 2006 r., (III CZP 127/06, OSNC 2007/10/150), zgodnie
z którym sąd przyznaje biegłemu będącemu podatnikiem w zakresie podatku od
towarów i usług wynagrodzenie bez uwzględnienia tego podatku. Stanowisko to
stało się nieaktualne wobec zmiany wprowadzonej z dniem 5 listopada 2012 r. w art.
89 ust. 4 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach
cywilnych (jedn. tekst Dz. U. 2014.1025 ze zm.) w którym przyjęto, że
5
wynagrodzenie biegłego będącego podatnikiem obowiązanym do rozliczenia
podatku od towarów i usług podwyższa się o kwotę podatku od towarów i usług,
określoną zgodnie ze stawką tego podatku obowiązującą w dniu orzekania o tym
wynagrodzeniu”.
Analiza dotychczasowego orzecznictwa Sądu Najwyższego pozwala przyjąć,
że jedyną podstawę prawną do uwzględnienia w łącznej wysokości wynagrodzenia
pełnomocnika także stawki podatku od towarów i usług (VAT), poprzez
podwyższenie ustalonej stawki wynagrodzenia, w stosunku do radców prawnych
ustanowionych z urzędu na rzecz strony, stanowi § 2 ust. 3 rozporządzenia, a to
z kolei prowadziło do wniosku, że opłata zasądzana na rzecz strony
reprezentowanej przez adwokata z wyboru, ustalana według wskazań
zamieszczonych w § 2 ust. 1 i 2 rozporządzenia nie została podwyższona o stawkę
podatku od towarów i usług przewidzianą w ustawie o podatku od towarów i usług
dla tego rodzaju czynności.
Zgodnie z treścią § 2 ust. 3 rozporządzenia w sprawach, w których strona
korzysta z pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego
z urzędu, opłaty, o których mowa w ust. 1, sąd podwyższa o stawkę podatku od
towarów i usług przewidzianą dla tego rodzaju czynności w przepisach o podatku
od towarów i usług, obowiązującą w dniu orzekania o tych opłatach. Oznacza to,
że w każdej sprawie, w której strona korzysta z pomocy prawnej udzielonej przez
radcę prawnego ustanowionego z urzędu, wynagrodzenie tego radcy prawnego,
zasądzone na rzecz reprezentowanej przez niego strony, podlega podwyższeniu
o należny podatek od towarów i usług. Ten wynik wykładni językowej jest
jednoznaczny i nie nasuwa żadnych wątpliwości.
W postanowieniu z dnia 22 kwietnia 2010 r. (sygn. akt II CZ 25/10 niepubl.),
Sąd Najwyższy odwołując się do treści analogicznego § 2 ust. 3 rozporządzenia
Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności
adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy
prawnej udzielonej z urzędu w brzmieniu nadanym mu w § 1 pkt rozporządzenia
Ministra Sprawiedliwości z dnia 27 października 2005 r. zmieniającego to
rozporządzenie (Dz. U. Nr 219, poz. 1872) przyjął, że przewidziany tym przepisem
obowiązek Sądu nie został ograniczony wyłącznie do sytuacji przyznania przez Sąd
6
określonej kwoty adwokatowi z urzędu tytułem wynagrodzenia należnego od
Skarbu Państwa. Przeciwnie, wymieniony przepis rozporządzenia określił ten
obowiązek Sądu podwyższenia opłaty o stawkę podatku we wszystkich sprawach,
w których strona korzysta z pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu,
a więc niezależnie od tego, czy strona taka proces przegrała (i wówczas koszty
pomocy prawnej z urzędu ponosi Skarb Państwa), czy też go wygrała i z mocy art.
98 § 1 k.p.c. koszty pomocy prawnej takiego pełnomocnika procesowego musi
ponieść strona przeciwna zgodnie z zasadą odpowiedzialności za wynik sporu.
Podobnie w postanowieniu z dnia 8 grudnia 2010 r. (sygn. akt V CZ 84/10, niepubl.)
Sąd Najwyższy uwzględniając zażalenie na orzeczenie o kosztach podwyższył
zasądzone od przegrywających pozwanych koszty zastępstwa procesowego
adwokata ustanowionego z urzędu.
Odstępstwo od jasnego i oczywistego sensu przepisu wyznaczonego jego
jednoznacznym brzmieniem mogłyby uzasadniać tylko szczególnie istotne
i doniosłe racje prawne, społeczne, ekonomiczne lub moralne; jeśli wykładnia
językowa prowadzi do wyników absurdalnych lub rażąco niesprawiedliwych lub
irracjonalnych konsekwencji (por. uzasadnienie uchwały Pełnego Składu Izby
Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 14 października 2004 r., III CZP 37/04, OSNC
2005, nr 3, poz. 42, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 lipca 2004 r., V CK 21/04,
OSNC 2005, nr 7-8, poz. 137 oraz uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 20 lipca
2005 r., I KZP 18/05, OSNKW 2005, nr 9, poz. 74 oraz uchwałę składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego z dnia 1 marca 20078 r., III CZP 95/06).
Odstąpienia od wyniku poprawnie przeprowadzonej wykładni językowej § 2
ust. 3 rozporządzenia nie usprawiedliwiają wątpliwości Sądu Okręgowego,
związane z zasądzaniem wynagrodzenia pełnomocnika z urzędu od strony
przeciwnej (w granicach stawek określonych w rozdziałach 2-4) w przypadku
zasądzenia tego wynagrodzenia w maksymalnej wysokości. Przewidziany w § 2
ust. 3 rozporządzenia obowiązek podwyższenia wynagrodzenia radcy prawnego
ustanowionego z urzędu odnosi się do każdej zasądzonej opłaty, której podstawą
stanowią minimalne stawki określone w rozdziałach 3-4 rozporządzenia, przy czym
ich wysokość zależy w każdym przypadku od oceny niezbędnego nakładu pracy
radcy prawnego, a także charakteru sprawy i wkładu radcy prawnego
7
w przyczynienie się do jej wyjaśnienia i rozstrzygnięcia (zob. też uzasadnienie
wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 29 sierpnia 2006 r., SK 23/05, OTK-A
2006/8/94).
Dodatkowym wzmocnieniem jednoznacznego wyniku wykładni językowej jest
odwołanie się do reguł wykładni systemowej i celowościowej.
Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r.
w prawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb
Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego
ustanowionego z urzędu, stosownie do § 1 normuje trzy grupy zagadnień,
a mianowicie: 1) opłat za czynności radców prawnych przed organami wymiaru
sprawiedliwości, zwane dalej "opłatami"; 2) stawki minimalne opłat za czynności
radców prawnych, zwane dalej "stawkami minimalnymi"; 3) szczegółowe zasady
ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej,
udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu.
Delegacja ustawowa dla Ministra Sprawiedliwości do unormowania
powyższych zagadnień nie jest jednolita. Wynika z dwóch odrębnych norm
prawnych kompetencyjnych dotyczących różnych zagadnień. Delegacja ustawowa
w zakresie uregulowania zasad ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów
nieopłaconej pomocy prawnej, udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego
z urzędu, wynika z art. 223
ust. 2 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych
(j.t. Dz.U.2015.507, ze zm. dalej jako ustawa o radcach prawnych), natomiast co do
zagadnień wskazanych powyżej w pkt 1) i w pkt 2), delegację przewiduje art. 225
ust. 2 i 3 ustawy o radcach prawnych. Zagadnienia te nie dotyczą bezpośrednio
zastępstwa prawnego wykonywanego przez radcę prawnego ustawionego
z urzędu, lecz zasad ustalania wysokości wynagrodzeń pełnomocników
wyznaczonych z wyboru przez mocodawców. Podział materii uregulowanej
w rozporządzeniu z dnia 28 września 2002 r. zasadniczo odpowiada jego
systematyce. Rozdziały 2-4 regulują zagadnienia wynikające z delegacji ustawowej
z art. 225
ust. 2 i 3 ustawy radcach prawnych, zaś przedostatni rozdział
zatytułowany „Koszty nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu,
ponoszone przez Skarb Państwa”, poświęcono zagadnieniom, o których mowa
w art. 223
ust. 1 ustawy o radcach prawnych. Poza materią uregulowaną tymi
8
rozdziałami, rozporządzenie zawiera rozdział 1, w którym zawarto 1 przepis ogólny,
tj. wspólny dla obu grup zagadnień, oraz rozdział 6, w którym zamieszczono
(także wspólne dla całego aktu prawnego) przepisy przejściowe.
Przedstawiona systematyka całego aktu prawnego wskazuje, że wprowadzony
w § 2 ust. 3 rozporządzenia nakaz podwyższenia opłat za czynności radcy
prawnego został zamieszczony w rozdziale drugim dotyczącym ogólnie opłat
czynności radców prawnych przed organami wymiaru sprawiedliwości. Dlatego
przepis ten bez wątpienia odnosi się do zwrotu niezbędnych kosztów procesu
zasądzonych na rzecz wygrywającej strony, reprezentowanej przez pełnomocnika
ustanowionego z urzędu.
Obowiązek ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy
prawnej nie podlega regulacji dotyczącej zasad rozliczania kosztów procesu między
stronami ani ustawie o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, lecz ma swe
źródło w ustawach ustrojowych regulujących działalność adwokatów i radców
prawnych (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 5 kwietnia 1991 r., III CZP 22/91,
OSNCP 1992, nr 2, poz. 18). Obowiązek pokrycia przez Skarb Państwa kosztów
nieopłaconej pomocy prawnej nie jest więc obowiązkiem mieszczącym się
w formule zwrotu kosztów procesu między stronami, lecz ma charakter
publicznoprawny. Powstaje dopiero wówczas, gdy egzekucja kosztów zasądzonych
od przeciwnika procesowego strony korzystającej z pomocy prawnej udzielonej
z urzędu okazała się bezskuteczna (por. § 21 rozporządzenia), albo gdy kosztami
procesu została obciążona strona korzystająca z pomocy prawnej z urzędu, czy też
jeżeli koszty procesu zostały stosunkowo rozdzielone lub wzajemnie zniesione,
a opłaty z tytułu udzielonej pomocy prawnej nie zostały zapłacone w całości
(tak Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 8 marca 2012 r., III CZP 2/12, OSNC
2012/10/115).
Przedstawione wnioski wynikające z różnych delegacji ustawowych
potwierdzają nowe regulacje wprowadzone z dniem 1 stycznia 2016 r. zawarte
w oddzielnych aktach prawnych. Chodzi mianowicie o rozporządzenie Ministra
Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie ponoszenia przez Skarb
Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez radcę z urzędu
(Dz. 2015.1805) wydane na podstawie art. 223
ust. 2 ustawy o radcach prawnych
9
oraz o rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r.
w sprawie opłat za czynności radców prawnych (Dz. U. 2015.1804) wydane na
podstawie art. 225
ust. 2 i 3 ustawy o radcach prawnych.
Poza wskazaniami dyrektywami wykładni językowymi popartymi względami
systemowej, trzeba też mieć na względzie, że odmienna, zawężająca interpretacja
obowiązku Sądu określonego w § 2 ust. 3 rozporządzenia, przy przyjęciu
obowiązku podwyższenia opłat za czynności z tytułu zastępstwa prawnego
o stawkę podatku VAT w ramach przyznawanych od Skarbu Państwa kosztów
pomocy prawnej udzielonej przez profesjonalnych pełnomocników ustanowionych
z urzędu (tak. m. in. w wymienionym postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia
22 kwietnia 2010 r., II CZ 25/10; a także w postanowienie Naczelnego Sądu
Administracyjnego z dnia 28 marca 2012 r., I OZ 95/12, niepubl.) stawiałaby
w gorszej sytuacji tego pełnomocnika procesowego z urzędu, który reprezentował
stronę wygrywającą proces, aniżeli tego, który reprezentował stronę, która proces
przegrała, skoro w każdej z tych sytuacji świadczenie ustanowionej przez sąd
pomocy prawnej z urzędu w postępowaniu sądowym jest identyfikowane na
podstawie art. 15 ust. 2 ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów
i usług (jedn. tekst Dz. U. z 2011, Nr 17, poz. 1054 ze zm.) jako świadczenie usług,
czyli czynność podlegająca opodatkowaniu w rozumieniu (art. 5 ust. 1), a radca
prawny lub adwokat są podatnikami podatku VAT w rozumieniu art. 15 ust. 1 tej
ustawy (zob. m. innymi wyroki Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 8 lutego
2012 r., I FSK 733/11, niepubl.; z dnia 11 grudnia 2008 r., I FSK 1569/08, niepubl.;
z dnia 2 października 2007 r., I FSK 1265/07, niepubl.).
W podsumowaniu przeprowadzonych rozważań należy przyjąć,
że obowiązek podwyższenia przez Sąd opłaty za czynności radcy prawnego
ustanowionego z urzędu o stawkę podatku od towarów i usług odnosi się do
kosztów procesu, którymi został obciążony przeciwnik procesowy strony
korzystającej z pomocy udzielonej przez tego radcę prawnego.
Z tych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę jak wyżej.
kc