Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 88/15
UCHWAŁA
Dnia 11 grudnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Józef Frąckowiak (przewodniczący)
SSN Barbara Myszka
SSN Marta Romańska (sprawozdawca)
Protokolant Bożena Kowalska
w sprawie z wniosku Ł.P.
przy uczestnictwie Operatora Gazociągów Przesyłowych G.
S.A. w W.
o ustanowienie służebności przesyłu,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 11 grudnia 2015 r.
zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w B.
postanowieniem z dnia 11 sierpnia 2015 r.,
"1. Czy służebność przesyłu dla gazociągu wybudowanego przed
dniem 12 grudnia 2001 r. obejmuje obszar strefy kontrolowanej
określonej w § 10 w zw. z § 110 i w załączniku nr 2 do rozporządzenia
Ministra Gospodarki z dnia 26 kwietnia 2013 r. w sprawie warunków
technicznych, jakim powinny odpowiadać sieci gazowe i ich
usytuowanie (Dz.U.2013.640)?
a w razie pozytywnej odpowiedzi na pytanie 1,
2. Czy służebność przesyłu dla gazociągu może obciążać
nieruchomość, na której nie znajduje się urządzenie przesyłowe, ale
która jest objęta obszarem strefy kontrolowanej określonej w § 10
w zw. z § 110 i w załączniku nr 2 do rozporządzenia Ministra
Gospodarki z dnia 26 kwietnia 2013 r. w sprawie warunków
technicznych, jakim powinny odpowiadać sieci gazowe i ich
usytuowanie (Dz.U.2013.640)?
2
a w razie negatywnej odpowiedzi na pytanie 1,
3. Czy wynagrodzenie za ustanowienie służebności przesyłu dla
gazociągu wybudowanego przed dniem 12 grudnia 2001 r. obejmuje
również wynagrodzenie za istnienie obciążenia nieruchomości
wynikającego ze strefy kontrolowanej określonej w § 10 w zw. z § 110
i w załączniku Nr 2 do rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia
26 kwietnia 2013 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny
odpowiadać sieci gazowe i ich usytuowanie (Dz.U.2013.640) poza
pasem służebności przesyłu, a jeśli tak, to czy takie wynagrodzenie
dotyczy również, należącej do tego samego właściciela,
nieruchomości, na której nie znajduje się urządzenie przesyłowe?"
podjął uchwałę:
1. Obszar strefy kontrolowanej określonej w § 10 w związku
z § 110 rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 26 kwietnia
2013 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny
odpowiadać sieci gazowe i ich usytuowanie (Dz.U. 2013, poz.
640) oraz w załączniku nr 2 do tego rozporządzenia, nie pokrywa
się z zakresem obciążenia nieruchomości służebnością przesyłu
(art. 3051
k.c.), ustanowioną dla gazociągu wybudowanego przed
dniem 12 grudnia 2001 r.
2. W pozostałym zakresie odmawia podjęcia uchwały.
3
UZASADNIENIE
Wnioskodawczyni Ł. P. wniosła o ustanowienie na rzecz Operatora
Gazociągów Przesyłowych G. Spółki Akcyjnej w W. służebności przesyłu gazu
obciążającej nieruchomość złożoną z działek nr 2093/9 i 2093/10, objętą Kw […],
położoną w B., obręb S. Wskazała, że przez tę nieruchomość biegnie pod ziemią
sieć gazowa wysokiego ciśnienia DN300 PN 6,3 MPa, której właścicielem jest
uczestnik. Przebiega ona pasem gruntu o długości 45,50 m, a strefa kontrolowana
gazociągu wynosi 30 m (po 15 m od osi). Posadowienie gazociągu znacznie
ogranicza możliwość zabudowy nieruchomości, co powinno podlegać
skompensowaniu przez wynagrodzenie.
Uczestnik Operator Gazociągów Przesyłowych G. Spółka Akcyjna w W., po
oddaleniu w odrębnym postępowaniu wniosku o stwierdzenie na jego rzecz
zasiedzenia służebności o treści służebności przesyłu na nieruchomości
wnioskodawczyni, zgodził się na ustanowienie służebności przesyłu zgodnie z
żądaniem wniosku, ale obszar nią obciążony identyfikował jako 3 m od osi
gazociągu, na całej jego długości, i do takiego obciążenia ograniczył proponowane
wnioskodawczyni wynagrodzenie.
Postanowieniem z dnia 25 czerwca 2014 r. Sąd Rejonowy w B. ustanowił na
rzecz uczestnika, na czas nieoznaczony, na nieruchomości objętej księgą
wieczystą […] i stanowiącej działkę nr 2093/9 o pow. 179 m2
, służebność przesyłu
gazu wysokiego ciśnienia pasem szerokości 6 m (po 3 m od osi), upoważniającą do
posadowienia gazociągu DN 300 PN 6,3 MPa oraz dostępie do niego w celu
konserwacji, naprawy, modernizacji, usunięcia awarii, wymiany elementów; tytułem
wynagrodzenia za obciążenie nieruchomości zasądził od uczestnika na rzecz
wnioskodawczyni kwotę 7.560 zł, płatną w terminie do 14 dni od daty
prawomocności postanowienia, z ustawowymi odsetkami w przypadku opóźnienia
w terminie płatności.
Sąd Rejonowy ustalił, że sieć gazowa wysokiego ciśnienia DN 300 PN 6,3
MPa przebiega w poprzek nieruchomości wnioskodawczyni i jest oznaczona
znakiem gazociągu wysokiego ciśnienia na działce nr 2093/9. W nawiązaniu do tej
4
okoliczności biegły geodeta J. H. zaprojektował przebieg służebności przesyłu gazu
na powierzchni 179 m2
(po 3 m od osi). Biegły rzeczoznawca majątkowy E. M.
wyliczyła wynagrodzenie za obciążenie nieruchomości służebnością przesyłu na
7.560 zł. Na żądanie wnioskodawczyni biegła wyliczyła też wysokość
wynagrodzenia dla strefy kontrolowanej o szerokości 30 m, i określiła je na 38.000
zł. Opinie te Sąd Rejonowy uznał za rzetelne.
Zdaniem Sądu Rejonowego, wniosek znajdował podstawę w art. 3051
k.c.
Gdy chodzi o wysokość odpowiedniego wynagrodzenia dla właściciela
nieruchomości obciążonej za ustanowienie służebności przesyłu (art. 3052
§ 2 k.c.),
to Sąd Rejonowy odwołał się do kryteriów jego określania wskazanych
w orzecznictwie. Uznał jednak, że strefa kontrolowana ustanawiana na podstawie
rozporządzenia z dnia 26 kwietnia 2013 r. nie jest tożsama ze strefą eksploatacyjną
służebności przesyłu, stąd też odpowiednie wynagrodzenie za ustanowioną
służebność przesyłu nie może obejmować również wynagrodzenia za ustalenie na
nieruchomości strefy kontrolowanej. „Odpowiednie wynagrodzenie” jest ściśle
związane z szerokością wyznaczonego pasa służebności i nie może dotyczyć
czynników, które poza niego wykraczają. Wnioskodawczyni należy się zatem
wynagrodzenie za ograniczenia w korzystaniu z nieruchomości w pasie
o szerokości 3 m wzdłuż linii gazociągu, a zatem na powierzchni 179 m2
dla
działek nr 2093/9 i nr 2093/10, co odpowiada warunkom eksploatacji sieci
obowiązującym w przedsiębiorstwie uczestnika. Kwota 7.560 zł jest „odpowiednim
wynagrodzeniem” w rozumieniu art. 3052
§ 2 k.c. za ustanowioną służebność
przesyłu gazu.
Postanowienie Sądu Rejonowego z dnia 25 czerwca 2014 r. zaskarżyła
wnioskodawczyni w części co do rozstrzygnięcia o określeniu wysokości
wynagrodzenia za ustanowienie służebności i zarzuciła, że Sąd Rejonowy dowolnie
przyjął, iż odpowiednie wynagrodzenie za obciążenie jej nieruchomości
służebnością przesyłu ma być obliczone w związku z oddziaływaniem na grunt
w pasie 3 m wzdłuż linii gazociągu, podczas gdy ograniczenie wnioskodawczyni
w jej prawie własności spowodowane ustanowieniem służebności dotyczy 30 m na
całej długości gazociągu (po 15 m od osi), w związku z istnieniem na takim
5
obszarze strefy kontrolowanej; wynagrodzenie za ograniczenia w prawie własności
dla takiej strefy wynosi 38.000 zł.
Przy rozpoznawaniu apelacji wnioskodawczyni od postanowienia Sądu
Rejonowego powstało zagadnienie prawne o treści przytoczonej w sentencji, które
Sąd Okręgowy w B. postanowieniem z dnia 11 sierpnia 2015 r. przedstawił do
rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu.
Sąd Okręgowy wyjaśnił, że w całości akceptuje ustalenia faktyczne Sądu
Rejonowego. Zaakcentował przy tym, że gazociąg biegnie tylko po działce nr
2093/9 i ustanowiona przez Sąd Rejonowy służebność przesyłu o szerokości 3 m
z każdej strony gazociągu obciąża tylko tę działkę. Jeżeli obejmie ona strefę
kontrolowaną o szerokości 30 m (po 15 m od osi gazociągu), to dotknie również
działki nr 2093/10. Przyjęcie, że służebność przesyłu nie obejmuje strefy
kontrolowanej wiąże się z pytaniem o możliwości przyznania w ramach
wynagrodzenia za ustanowienie służebności przesyłu po działce nr 2093/9,
odszkodowania także za obniżenie wartości działki nr 2093/10, jako efektu istnienia
gazociągu na działce nr 2093/9, oddziałującego na działkę nr 2093/10.
Zdaniem Sądu Okręgowego, ewentualne poszerzenie szerokości
służebności nie naruszałoby zakazu reformationis in peius określonego w art. 383
k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Skoro bowiem wnioskodawczyni żąda
podwyższenia wynagrodzenia za obciążenie nieruchomości z uwagi na objęcie jej
strefą kontrolowaną, to chociaż wprost nie domaga się wpisania strefy w zakres
pasa służebnego, to naturalne jest jego poszerzenie w drodze zmiany
zaskarżonego postanowienia o ustanowieniu służebności, o ile ma z nim
korespondować orzeczenie o odpowiednio wyższym wynagrodzeniu.
Sąd Okręgowy wskazał, że rozporządzenie z dnia 26 kwietnia 2013 r.
zostało wydane na podstawie art. 5 i 7 ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. - Prawo
budowlane (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r., Nr 243, poz. 1623 ze zm.; dalej: „pr. bud.”),
w ramach regulowania warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać obiekty
budowlane i ich usytuowanie. Przewiduje ono daleko idące ograniczenia uprawnień
właścicieli nieruchomości, na których przebiegają gazociągi. Wprowadzenie tego
6
rodzaju ograniczeń Sąd Okręgowy uznał za dopuszczalne z racji przedmiotu
regulacji rozporządzania z dnia 26 kwietnia 2013 r. odnoszącej się do urządzeń
technicznych stwarzających niebezpieczeństwo dla życia i zdrowia, a w założeniu
mających funkcjonować przez długi czas. Sąd Okręgowy odwołał się w tym
zakresie do ocen wyrażonych w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego.
Przeanalizował także orzecznictwo Sądu Najwyższego oraz sądów powszechnych
i dostrzegł w nim rozbieżność co do sposobu rozstrzygania kwestii, czy obszar,
w zakresie którego ustanawia się na nieruchomości służebność przesyłu jest
tożsamy z obszarem strefy kontrolowanej wyznaczonej w rozporządzeniu z dnia
26 kwietnia 2013 r. dla gazociągu. W ocenie Sądu Okręgowego odpowiedź na to
pytanie powinna być jednak negatywna, gdyż przemawiają za nią liczne
przytoczone przez ten Sąd argumenty, a w szczególności inne źródło powstania
obu ograniczeń oraz to, że służebność przesyłu ma charakter czynny, podczas gdy
wyznaczenie strefy kontrolowanej jest dla właściciela nieruchomości położonej w jej
obrębie źródłem obowiązków biernego zachowania. Podstawowym obowiązkiem
właściciela nieruchomości będącym konsekwencją ustanowienia służebności
przesyłu jest znoszenie tego, że na jego nieruchomości położone są urządzenia
przesyłowe, a przedsiębiorca będzie korzystał z nieruchomości w celu ich naprawy,
konserwacji, wymiany. Obowiązki właściciela nieruchomości w strefie kontrolowanej
gazociągu wynikające z przepisów administracyjnych polegają nie tyle na
znoszeniu samego korzystania z nieruchomości przez przedsiębiorcę będącego
właścicielem urządzeń przesyłowych, co również na powstrzymywaniu się od
korzystania z niej w określony sposób, (tj. zaniechanie zabudowy i nasadzeń
w określonych miejscach). Te zachowania, co do zasady, odpowiadałyby
konstrukcji służebności biernej. Taka służebność nie wiąże się z korzystaniem
z trwałego i widocznego urządzenia, a zatem nie można jej nabyć przez
zasiedzenie.
Sąd Okręgowy zauważył, że z negatywnej odpowiedzi na pytanie
o konieczność włączenia strefy kontrolowanej do zakresu przestrzennego
obciążenia nieruchomości służebnością przesyłu nie musi wynikać, że jej istnienie
nie ma znaczenia dla wysokości wynagrodzenia przyznawanego właścicielowi
7
za ustanawianie obciążenia. W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się
bowiem, że wynagrodzenie za ustanowienie służebności przesyłu ma
rekompensować wszelki uszczerbek wywołany ustanowieniem służebności, w tym
także będący konsekwencją obniżenia wartości nieruchomości (tak według uchwały
Sądu Najwyższego z dnia 8 września 2011 r., III CZP 43/11, OSNC 2012, nr 2,
poz. 18). W wyroku z 14 listopada 2014 r., II CSK 69/13 (OSNC 2014, nr 9,
poz. 91), Sąd Najwyższy przyjął, że ustalenie obszaru strefy kontrolowanej
następuje wprawdzie na drodze administracyjnej i z przepisów tej dziedziny prawa
wynika też będący jej konsekwencją zakres ograniczeń w prawach właściciela,
niemniej aktualizują się one w odniesieniu do konkretnej nieruchomości w chwili
wybudowania urządzenia przesyłowego i właściciel gruntu powinien uzyskać
rekompensatę za ich istnienie.
W ocenie Sądu Okręgowego, skoro wynagrodzenie za ustanowienie
służebności ma rekompensować wszystkie uciążliwości wynikające z ustanowienia
tego obciążenia, to obok wynagrodzenia za ograniczenia praw właściciela
w obszarze eksploatacyjnym dla urządzeń przesyłowych, powinno ono
objąć również wynagrodzenie za uciążliwości wynikające z regulacji
administracyjnoprawnej, będące konsekwencją posadowienia na nieruchomości
urządzenia przesyłowego. Przyjęcie, że powstanie strefy kontrolowanej wynika
jedynie z prawa administracyjnego i nie podlega kompensacie w postępowaniu
o ustanowienie służebności prowadziłoby do uznania, iż takie obciążenie
nieruchomości nie wymaga stosownego wynagrodzenia, co jest trudne do
zaakceptowania.
Zdaniem Sąd Okręgowego, nie ma potrzeby włączania strefy kontrolowanej
do obszaru obciążenia służebnością przesyłu, ale trwałe konsekwencje jej istnienia
należy uwzględnić w wymiarze wynagrodzenia za jej ustanowienie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Rozważania trzeba zacząć od przypomnienia, że przedmiotem obciążenia
służebnością przesyłu, tak samo jak służebnością gruntową, ma być nieruchomość,
którą należy definiować w sposób ustalony na gruncie prawa rzeczowego.
8
Według art. 46 § 1 k.c. nieruchomością gruntową jest część powierzchni ziemskiej
stanowiąca odrębny przedmiot własności. Zgodnie z art. 24 ust. 1 u.k.w.h.,
dla każdej nieruchomości prowadzi się odrębną księgę wieczystą, w której ujawnia
się także jej obciążenia. W efekcie, w celu uzgodnienia obu definicji, za odrębny
przedmiot własności i tym samym osobną nieruchomość trzeba uznawać grunt
objęty księgą wieczystą (por. w odniesieniu do pojęcia nieruchomości gruntowej
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 lutego 2003 r., II CKN 1306/00, Biul. SN 2003,
nr 3, s. 8 oraz postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 października 2003 r.,
IV CK 114/02, OSNC 2004, nr 12, poz. 201, a w odniesieniu do oznaczenia
nieruchomości uprawnionej - postanowienie Sądu Najwyższego z 12 kwietnia
2013 r., IV CSK 527/12, nie publ.). Powyższe oznacza, że przedmiotem obciążenia
służebnością przesyłu w niniejszej sprawie jest nieruchomość wnioskodawczyni
objęta księgą wieczystą Kw […], a nie tylko jedna działka składająca się na tę
nieruchomość.
To, że służebność jako prawo rzeczowe obciąża całą nieruchomość
jako jedną rzecz, nie oznacza, że uprawnienia będące jej treścią muszą i mogą być
wykonywane na całej rzeczy. Z reguły bowiem dotyczą one tylko jakiejś części
obciążonej nieruchomości. Część gruntu na jednej z dwóch działek tworzących
według księgi wieczystej nieruchomość wnioskodawczyni wskazana
w postanowieniu o ustanowieniu służebności przesyłu jest zatem tylko miejscem,
w obrębie którego mają być wykonywane uprawnienia wynikające z jej
ustanowienia. Ta okoliczność jest istotna dla opisania treści ustanowionej
służebności.
2. Rozstrzygnięcie przedstawionego zagadnienia wymaga zbadania, jakie
znaczenie dla praw właściciela nieruchomości ma jej objęcie strefą kontrolowaną
i obciążenie służebnością, w tym służebnością przesyłu, ale także zbadania, w jaki
sposób dochodzi do objęcia nieruchomości strefą kontrolowaną i jej obciążenia
służebnością oraz czy uprawnienia osób trzecich dotyczące nieruchomości,
a powiązane z jej położeniem w obrębie strefy kontrolowanej są w jakiś sposób
zależne od obciążenia służebnością przesyłu.
Z art. 140 k.c. wynika, że treść prawa własności wyznaczają ustawy i zasady
9
współżycia społecznego. Właściciel w określonych nimi graniach może ze swej
rzeczy korzystać z wyłączeniem innych osób i zgodnie ze społeczno-gospodarczym
przeznaczeniem przysługującego mu prawa. O rodzaju i zakresie uprawnień
właściciela nieruchomości do korzystania z niej należy wnioskować nie tylko na
podstawie przepisów prawa cywilnego, ale i administracyjnego. Przepisy te albo
wprost, na poziomie regulacji ustawowej i w przepisach wykonawczych, określają
sposób, w jaki właściciel nieruchomości może z niej korzystać, albo też przewidują
podstawy do wydawania wkraczających w te sfery życia społecznego aktów
generalnych o krajowym lub lokalnym oddziaływaniu, czy też aktów indywidualnych,
w tym decyzji administracyjnych. Właściwości nieruchomości jako rzeczy, w tym
przede wszystkim relacje sąsiedzkie, w jakich pozostają one z innymi
nieruchomościami, sprawiają, iż określenie sposobu korzystania z nich,
nawet aktem indywidulanym, wpływa na sytuację faktyczną i prawną
nieruchomości w ich otoczeniu.
Jednym ze sposobów korzystania z nieruchomości jest jej zabudowanie.
O tym, które nieruchomości i w jaki sposób mogą być zabudowane decydują
w pierwszym rzędzie przepisy ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu
i zagospodarowaniu przestrzennym (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r., poz. 199 ze zm.;
dalej: „u.p.z.p.”) oraz wydane na ich podstawie plany zagospodarowania
przestrzennego, względnie - w ich braku - decyzje o warunkach zabudowy lub
o lokalizacji inwestycji celu publicznego. Inwestor, którego zamiary inwestycyjne są
zgodne z planem zagospodarowania przestrzennego lub zostały zaaprobowane
w decyzji o warunkach zabudowy albo o lokalizacji inwestycji celu publicznego
może dokonać zgłoszenia budowlanego (dla inwestycji o drobnym charakterze) lub
ubiegać się o wydanie mu pozwolenia na budowę. Inwestycja zrealizowania bez
zachowania tej procedury jest samowolą budowlaną wymagającą zalegalizowania
lub usunięcia.
Przepisy ustaw o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym i prawa
budowlanego obowiązują nie tylko właścicieli nieruchomości, którzy na swoich
gruntach realizują własne plany inwestycyjne, ale także osoby zamierzające
je zrealizować na cudzym gruncie. Przedsiębiorstwa prowadzące działalność
10
gospodarczą przy wykorzystaniu urządzeń wymienionych w art. 49 § 1 k.c. muszą
spełnić wymagania określone w powyższych ustawach zanim posadowią swoje
urządzenia na cudzych nieruchomościach.
Z art. 5 ust. 1 pr. bud. wynika, że obiekty budowlane należy, biorąc pod
uwagę przewidywany okres użytkowania, projektować i budować w sposób
określony w przepisach, w tym techniczno-budowlanych. Do takich przepisów
zalicza się m.in. warunki techniczne, jakim powinny odpowiadać obiekty budowlane
i ich usytuowanie, określone przez ministrów upoważnionych do tego w art. 7
ust. 2 pr. bud.
W wyrokach z dnia 11 maja 1999 r., P 9/98 (OTKA 1999, nr 4, poz. 75),
z dnia 6 marca 2000 r., P 10/99 (OTK 2000, nr 2, poz. 56) Trybunał Konstytucyjny
podkreślił, że art. 7 ust. 2 pr. bud. jest podstawą wyłącznie do wydania norm
technicznych obowiązujących w budownictwie, ale nie jest podstawą do wydania
przepisów regulujących sferę praw i wolności właścicieli nieruchomości sąsiednich
przez narzucenie im ograniczeń lub przyznanie wolności w szerszym zakresie niż
określony ustawą. W wyroku z dnia 2 lipca 2001r., P 11/01 (OTKA 2002, nr 4,
poz. 47), Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że warunki, jakim powinny odpowiadać
obiekty budowlane muszą być zróżnicowane w zależności od ich charakteru
i przeznaczenia, i to tak w zakresie konstrukcji budowali, jak i jej usytuowania oraz
dostępu i otoczenia, w jakim funkcjonuje, natomiast w wyroku z dnia 24 marca
2003 r., P 14/01 (OTKA 2003, nr 3, poz. 22), uznał, że przepisy określające sposób
zagospodarowania nieruchomości położonych w sąsiedztwie linii kolejowych należą
do norm ingerujących w prawo własności w celu zapewnienia bezpieczeństwa
i prawidłowości ruchu kolejowego, a wydanie takich norm technicznych jest
dopuszczalne.
Rozporządzenie z dnia 26 kwietnia 2013 r. zostało wydane na podstawie
art. 7 ust. 2 pkt 2 pr. bud. Określa ono warunki, jakie należy spełnić
przy projektowaniu, budowie i przebudowie sieci gazowej służącej do transportu
gazu ziemnego (§ 1). Wynika z niego, że sieć gazową projektuje się,
buduje, przebudowuje w sposób zapewniający jej bezpieczne użytkowanie
i utrzymanie oraz transport gazu ziemnego (§ 4). W rozporządzeniu tym
11
wprowadzone zostało pojęcie strefy kontrolowanej (§ 2 pkt 30), za którą Minister
Gospodarki uznał obszar wyznaczony po obu stronach osi gazociągu, którego linia
środkowa pokrywa się z osią gazociągu, w którym przedsiębiorca podejmuje
czynności w celu zapobieżenia działalności mogącej mieć negatywny wpływ na
trwałość i prawidłowe użytkowanie gazociągu.
W § 10 ust. 1 rozporządzenia z dnia 26 kwietnia 2013 r. Minister Gospodarki
wskazał, że strefy kontrolowane należy wyznaczyć dla gazociągów na okres ich
użytkowania, co oznacza, że taka strefa powinna być wyznaczona najpóźniej
w momencie oddania gazociągu do użytkowania, ale skoro rozporządzenie stosuje
się na wcześniejszych etapach procesu inwestycyjnego, to jej istnienie powinny
przewidzieć osoby projektujące przebieg gazociągu, jak i organy orzekające
w procesie budowlanym, do których należy określenie sposobu, w jaki inwestycja
ma być zrealizowana i warunków użytkowania obiektu powstałego po jej
zakończeniu.
W rozporządzeniu z dnia 26 kwietnia 2013 r. Minister Gospodarki określił
także szerokość stref kontrolowanych dla gazociągów wybudowanych przed dniem
5 września 2013 r., jako datą jego wejścia w życie. Według § 110 rozporządzenia
z dnia 26 kwietnia 2013 r. dla gazociągów wybudowanych przed dniem 12 grudnia
2001 r. lub dla których przed tym dniem wydano pozwolenie na budowę oraz
wybudowanych w okresie od dnia 12 grudnia 2001 r. do dnia 5 września 2013 r. lub
dla których w tym okresie wydano pozwolenie na budowę - stosuje się szerokość
stref kontrolowanych określoną w załączniku nr 2 do tego rozporządzenia.
Ograniczenia, jakie wiążą się z ustanowieniem strefy kontrolowanej zostały
określone w § 10 rozporządzenia z dnia 26 kwietnia 2013 r., z którego wynika,
że w strefach kontrolowanych nie należy wznosić obiektów budowlanych, urządzać
stałych składów i magazynów oraz podejmować działań mogących spowodować
uszkodzenia gazociągu podczas jego użytkowania. Nie mogą w nich rosnąć drzewa
w odległości mniejszej niż 2,0 m i 3,0 m od gazociągów, a wszelkie prace
w strefach kontrolowanych mogą być prowadzone tylko po wcześniejszym
uzgodnieniu sposobu ich wykonania z właściwym operatorem sieci gazowej (ust. 3
i 4 § 10). Obowiązki właściciela gazociągu wynikające z istnienia strefy
12
kontrolowanej wynikają z § 10 ust. 2 rozporządzenia z dnia 26 kwietnia 2013 r.
i sprowadzają się do konieczności kontrolowania wszelkich działań, które
mogłyby spowodować uszkodzenie gazociągu lub mieć negatywny wpływ na jego
użytkowanie i funkcjonowanie.
Z powyższego wynika, że ustalenie strefy kontrolowanej wiąże się nie tylko
z nałożeniem na właściciela nieruchomości, przez którą przebiega sieć gazowa
określonych obowiązków, ale także z ich nałożeniem na przedsiębiorcę, który
korzysta z sieci. Obowiązki nałożone na oba te podmioty służą nie tylko
zapewnieniu utrzymania sieci gazowej we właściwym stanie technicznym,
co ich właścicielowi pozwala na wykonywanie zadań gospodarczych,
ale i zagwarantowaniu bezpiecznego korzystania z nieruchomości, przez którą
sieć przebiega i z nieruchomości sąsiednich. Jej ustanowienie nie chroni zatem
wyłącznie interesów przedsiębiorcy będącego właścicielem urządzeń
przesyłowych, chociaż to na nim spoczywa obowiązek zapewnienia
bezpieczeństwa eksploatacji sieci gazowej. Istnienie strefy kontrolowanej musi
być respektowane przez organy administracji przy wykonywaniu zadań z zakresu
planowania przestrzennego, budownictwa, ochrony środowiska i innych, w tym
także wtedy, gdy orzekają w sprawach indywidualnych z tego zakresu stosunków.
Z istnienia strefy kontrolowanej wynikają także liczne ograniczenia dla właścicieli
nieruchomości nią objętych, gdy chodzi o sposób korzystania z tych nieruchomości.
Powstanie strefy kontrolowanej na czas użytkowania gazociągu nie
pozostaje w bezpośrednim związku z regulowaniem tytułu prawnego przedsiębiorcy
zamierzającego na cudzych nieruchomościach wybudować gazociąg, do ich
wykorzystania na własne cele inwestycyjne. Strefa kontrolowana ma być
wyznaczona dla wszystkich gazociągów, na okres ich użytkowania, nawet jeśli
zostały posadowione na cudzych gruntach bez tytułu prawnego, ale i wtedy, gdy
tytułem tym staje się służebność o treści służebności przesyłu, nabyta przez
przedsiębiorcę w drodze zasiedzenia tylko w tych granicach przestrzennych,
w których przedsiębiorca manifestował, że korzysta z cudzej nieruchomości przy
wykorzystaniu trwałego i widocznego urządzenia.
3. Przedsiębiorca, który na cudzej nieruchomości zamierza zrealizować
13
inwestycję budowlaną polegającą na posadowieniu na niej urządzeń, o których
mowa w art. 49 § 1 k.c., w celu uzyskania pozwolenia na budowę powinien
legitymować się tytułem do jej wykorzystania na cele budowlane. Taki tytuł może
dla niego wynikać z obciążenia nieruchomości służebnością przesyłu, ale też
z umowy zawartej z właścicielem nieruchomości, kreującej stosunek obligacyjny
upoważniający przedsiębiorcę do korzystania z cudzego gruntu na określone cele,
czy z umowy zawartej ze Skarbem Państwa, o ile ten ograniczył właściciela
nieruchomości w jego prawach na podstawie przepisów wywłaszczeniowych.
Służebność przesyłu może powstać na podstawie umowy, orzeczenia sądu
oraz przez zasiedzenie. Według art. 3051
k.c. obciążenie nieruchomości
służebnością przesyłu wiąże się przyznaniem przedsiębiorcy, który zamierza
wybudować lub którego własność stanowią urządzenia, o których mowa w art. 49
§ 1 k.c., na tej nieruchomości prawa polegającego na korzystaniu z niej
w oznaczonym zakresie, zgodnie z przeznaczeniem tych urządzeń.
Przepisy o służebnościach gruntowych mają do służebności przesyłu tylko
odpowiednie zastosowanie.
W świetle art. 3051
k.c., służebność przesyłu postrzega się jako czynną, bo
jej ustanowienie upoważnia przedsiębiorcę do określonych działań na
nieruchomości obciążonej, a ich cel ma być podporządkowany utrzymaniu we
właściwym stanie technicznym urządzeń niezbędnych mu do wykonywania
działalności gospodarczej polegającej na dostarczaniu odbiorcom energii, płynów,
czy świadczeniu usług polegających na odbiorze ścieków i zapewnieniu łączności.
W praktyce oznacza to upoważnienie do wejścia przez przedsiębiorcę (jego
pracowników, podwykonawców) na obciążony grunt, zajęcia go na czas budowy
urządzeń, ich trwałego osadzenia na nim, a następnie upoważnienie do
wchodzenia na grunt w celu podejmowania czynności niezbędnych do utrzymania,
konserwacji, remontu, modernizacji, dozoru czy usunięcia awarii urządzeń
przesyłowych.
Uprawnieniu przedsiębiorcy do podejmowania określonych wyżej działań
odpowiada obowiązek właściciela nieruchomości obciążonej ich znoszenia (pati).
Wiąże się to także z ograniczeniami właściciela nieruchomości obciążonej co do
14
sposobu korzystania z niej i takiego jej zagospodarowania, by przedsiębiorca miał
zagwarantowaną stałą możliwość dostępu do swoich urządzeń w celu usunięcia
awarii, konserwacji, demontażu, wymiany itp. Należące do istoty tego ograniczenia
obowiązki ciążą na każdoczesnym właścicielu nieruchomości.
Z istoty służebności przesyłu nie wynikają innego rodzaju ograniczenia
właściciela nieruchomości obciążonej w jego uprawnieniach związanych ze
sposobem wykonywania władztwa nad tą nią, a w szczególności takie, które
odpowiadałyby przewidzianemu w art. 285 § 1 k.c. pozbawieniu możności
dokonywania w stosunku do niej określonych działań. Uprawnienia przedsiębiorcy
w odniesieniu do obszaru objętego zasięgiem strefy kontrolowanej będące
konsekwencją jej ustanowienia wykraczają zatem poza ten zakres uprawnień, jaki
daje się wyprowadzić z art. 3051
k.c. To samo trzeba powiedzieć o będących ich
korelatem ograniczeniach właściciela nieruchomości w sposobie korzystania z niej.
Powierzchnia nieruchomości zajęta pod służebność powinna odpowiadać
warunkom eksploatacji sieci przyjętym w przedsiębiorstwie będącym właścicielem
urządzeń przesyłowych. Wyznaczona w ten sposób strefa ma zabezpieczać
potrzeby eksploatowania urządzeń, zapewniając przedsiębiorcy możliwość
prawidłowego korzystania z nich, ale także ich konserwacji, naprawy, modernizacji,
usuwania awarii, wymiany elementów, zgodnie z art. 3051
i 3052
k.c.
Te okoliczności bierze zatem pod uwagę sąd ustanawiając służebność przesyłu.
Nie są one tożsame z przesłankami decydującymi o wyznaczeniu strefy, w obrębie
której trzeba liczyć się z istnieniem urządzenia w celu zapewnienia bezpiecznych
warunków jego eksploatowania i funkcjonowania w jego otoczeniu. Jeśli urządzenie
przesyłowe ma być położone przy granicy z inną nieruchomością, to oczywiście,
może się zdarzyć, że także tę inną nieruchomość trzeba będzie obciążyć
służebnością przesyłu, której treścią nie będzie samo posadowienie na niej
urządzenia przesyłowego, ale upoważnienie przedsiębiorcy do wchodzenia na
nieruchomość w celu wykonania na niej robót niezbędnych do utrzymania urządzeń
we właściwym stanie technicznym.
Ochronę uprawnionego do służebności przesyłu zapewnia system przepisów
prawa cywilnego, gdyż znajdują w tym zakresie zastosowanie przepisy o ochronie
15
własności (art. 251 k.c.)
Z powyższego wynika, że obszar strefy kontrolowanej określonej w § 10
w związku z § 110 oraz w załączniku nr 2 do rozporządzenia Ministra Gospodarki
z dnia 26 kwietnia 2013 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny
odpowiadać sieci gazowe i ich usytuowanie (Dz.U. 2013, poz. 640) oraz
w załączniku nr 2 do tego rozporządzenia, nie pokrywa się z zakresem obciążenia
nieruchomości służebnością przesyłu (art. 3051
k.c.), ustanowioną dla gazociągu
wybudowanego przed dniem 12 grudnia 2001 r.
5. Problem wynagrodzenia za ustanowenie służebności przesyłu pozostaje
w związku z odpowiedzią na pytanie o zakres obciążenia wynikającego z jej
ustanowienia, ale nie oznacza to, że wysokość owego wynagrodzenia musi być
determinowana tylko przez ten czynnik.
Sąd Okręgowy trafnie zwrócił uwagę, że ustawodawca nie określił
jakichkolwiek kryteriów, które należałoby uwzględnić przy określaniu wysokości
wynagrodzenia za obciążenie nieruchomości służebnością przesyłu. Kryteria te są
wypracowywane w orzecznictwie, a wnioski, które do tej pory w nim sformułowano
powinny być uwzględnione także w związku z formułowaniem odpowiedzi na
pytanie przedstawione przez Sąd Okręgowy. Trzeba jednak zaakcentować,
że „odpowiednie wynagrodzenie”, o którym mowa w art. 3052
§ 1 k.c. jest
świadczeniem ustalanym w związku z ustanawianiem tytułu prawnego do
korzystania z cudzej nieruchomości w postaci służebności przesyłu. Nie można
go utożsamiać ze świadczeniami, do dochodzenia których uprawnia art. 224-226
k.c. w związku z art. 352 § 2 i art. 230 k.c. (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia
8 września 2011 r., III CZP 43/11, OSNC 2012, nr 2, poz. 18).
W postanowieniu z dnia 3 lutego 2010 r., II CSK 444/09 (nie publ.)
i w wyroku z dnia 18 kwietnia 2013 r., II CSK 504/12 (niepubl.), Sąd Najwyższy
wyjaśnił, że obciążenie nieruchomości służebnością przesyłu nie wiąże się zwykle
z faktycznym pozbawieniem właściciela władztwa nad jego nieruchomością
i dlatego wynagrodzenie należne właścicielowi powinno uwzględniać stopień,
w jakim obciążenie ingeruje w treść przysługującego mu prawa, a zatem to, w jakim
16
zakresie przed jej ustanowieniem i po ustanowieniu mógł on i może korzystać
ze swojego prawa ze względu na sposób posadowienia urządzeń i jego
konsekwencje.
W postanowieniu z 8 lutego 2013 r., IV CSK 317/12 (nie publ.), Sąd
Najwyższy wyjaśnił natomiast, iż „kontekst, w jakim ustawodawca odwołuje się do
pojęcia „wynagrodzenie” wskazuje na to, że w pierwszej kolejności ma ono
odpowiadać wartości świadczenia spełnionego na rzecz strony obowiązanej do
jego zapłaty lub korzyści, którą obowiązany uzyskał w związku ze świadczeniem
spełnionym wzajemnie, co nie oznacza, że nie może ono odpowiadać wysokości
uszczerbku w majątku uprawnionej osoby, o ile tylko powstaje on w związku
z sytuacją rodząca obowiązek zapłaty.(…) Charakter służebności przesyłu sprawia,
że wynagrodzenie za jej ustanowienie niezwykle trudno jest wyliczyć na podstawie
korzyści, które uprawniony przedsiębiorca czerpie z prowadzonej przez siebie
działalności gospodarczej, chociaż wykorzystanie obciążonej służebnością
nieruchomości jest czynnikiem pozwalającym na działanie jego przedsiębiorstwa
w określonej skali i w określony sposób (…) pozostaje ocenić je z perspektywy
interesów ekonomicznych właściciela nieruchomości obciążonej. Płatne
jednorazowo wynagrodzenie za ustanowienie służebności przesyłu powinno
stanowić ekwiwalent wszystkich korzyści, których właściciel nieruchomości zostanie
pozbawiony w związku z jej obciążeniem. Punktem wyjścia przy ocenie rozmiaru
niedogodności wynikających z obciążenia nieruchomości służebnością przesyłu
musi być rozważenie charakteru obciążonej nieruchomości, a mianowicie jej
przeznaczenia w planie zagospodarowania przestrzennego oraz - w braku planu -
właściwości terenu, na którym leży nieruchomość i sposobu wykorzystania
nieruchomości sąsiednich, bo te czynniki decydują o tym, jak właściciel mógłby ze
swojej nieruchomości korzystać, gdyby nie jej obciążenie. Następnie ocenić trzeba
właściwości urządzeń, które uprawniony przedsiębiorca posadowił lub zamierza
posadowić na obciążonej nieruchomości oraz określić uciążliwości wynikające z ich
stałej obecności na gruncie, nad nim lub pod nim, względnie także uciążliwości
wynikające z ich działania, a nadto jeszcze rozważyć stopień ich natężenia.
Czynniki te należy oceniać we wzajemnym powiązaniu (…). Wynagrodzenie za
obciążenie nieruchomości służebnością przesyłu musi być indywidualizowane,
17
stosownie do doniosłych dla jego określenia okoliczności konkretnego przypadku.
(…) Nie ma żadnych przeszkód, by wynagrodzenie za ustanowioną służebność,
zarówno ustalone przez strony umownie, jaki i określone orzeczeniem sądu,
kompensowało właścicielowi ten uszczerbek w jego majątku, który jest
konsekwencją obniżenia się wartości nieruchomości, jako składnika jego majątku
w związku z jej obciążeniem służebnością”.
Trzeba jednak zwrócić uwagę, że w normalnym toku rzeczy, jeśli
przedsiębiorca po ustanowieniu na jego rzecz służebności przesyłu na obciążonej
nią nieruchomości przeprowadzi inwestycję i posadowi na niej urządzenia
przesyłające gaz, a ich oddanie do użytkowania będzie wiązało się z powstaniem
strefy kontrolowanej na obciążonej nieruchomości lub także na nieruchomościach
sąsiednich, to spowodowane przez to uszczerbki w majątku właścicieli
nieruchomości pozostających w zakresie oddziaływania inwestycji mogą być
naprawione na podstawie innych przepisów niż art. 3052
§ 1 k.c. Ustawodawca
przewidział bowiem podstawy do kompensowania uszczerbków, jakich doznaje
właściciel nieruchomości zarówno w związku z legalnymi działaniami administracji
w zakresie planowania przestrzennego, jak i w związku legalnymi działaniami
inwestorów realizujących swoje zamierzenia na jego nieruchomości, czy w jej
sąsiedztwie. Z art. 36 u.p.z.p. wynika podstawa do dochodzenia odszkodowania lub
wykupienia nieruchomości na własność w razie uchwalenia miejscowego planu
zagospodarowania przestrzennego lub jego zmiany w taki sposób, że korzystanie
z nieruchomości w dotychczasowy sposób lub zgodnie z dotychczasowym
przeznaczeniem stało się niemożliwe bądź istotnie ograniczone. Art. 58 ust. 2
u.p.z.p. tworzy podstawę do odpowiedniego stosowania powyższego przepisu
w razie wprowadzenia takich ograniczeń w korzystaniu z nieruchomości w związku
z wydaniem decyzji o lokalizacji inwestycji celu publicznego, zaś art. 63 ust. 3
u.p.z.p. wtedy, gdy są one konsekwencją wydania decyzji o warunkach zabudowy.
Szkody spowodowane zgodnym z prawem wykonywaniem zadań planistycznych
przez organy jednostek samorządu terytorialnego podlegają naprawieniu, jeśli są
konsekwencją zdarzeń mających miejsce po dniu 1 stycznia 1995 r. Wcześniej
system prawny nie przywidywał podstaw prawnych odpowiedzialności za nie
18
(szerzej w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 27 marca 2014 r., III CSK 161/13,
OSNC 2015, nr 4, poz. 45).
Uszczerbek, który podlegał wyrównaniu na podstawie powołanych wyżej
przepisów ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym nie może być
wyrównany w związku z określeniem wynagrodzenia za obciążenie nieruchomości
służebnością przesyłu, na podstawie art. 3052
§ 1 k.c. Uszczerbek innego rodzaju
takiemu wyrównaniu może podlegać, o ile pozostaje w związku z obciążeniem
nieruchomości służebnością przesyłu.
Mając powyższe na uwadze, orzeczono jak w sentencji.
eb