Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CZ 77/15
POSTANOWIENIE
Dnia 10 grudnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Grzegorz Misiurek (przewodniczący)
SSN Bogumiła Ustjanicz (sprawozdawca)
SSN Jan Górowski
w sprawie z powództwa Gminy Z.
przeciwko K. R.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 10 grudnia 2015 r.,
zażalenia pozwanego na wyrok Sądu Okręgowego w G.
z dnia 11 czerwca 2015 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i pozostawia orzeczenie o kosztach
postępowania zażaleniowego w końcowym rozstrzygnięciu.
2
UZASADNIENIE
Powódka domagała się zasądzenia od pozwanego kwoty 69 906,81 zł
z ustawowymi odsetkami od kwot szczegółowo w pozwie opisanych.
Wyrokiem z dnia 3 stycznia 2013 r. Sąd Rejonowy w Z. zasądził
od pozwanego na rzecz powódki kwotę 60 332,17 zł z ustawowymi odsetkami od
wyszczególnionych kwot, a w pozostałym zakresie powództwo oddalił. Ustalił, że
pozwany pełnił funkcję radnego Rady Miejskiej w Z. w okresie od 12 listopada 2006
r. do 12 listopada 2010 r. Jeszcze jako kandydat na radnego został złożył
oświadczenie o wyrażeniu zgody na kandydowanie oraz o przysługiwaniu mu
biernego prawa wyborczego („prawa wybieralności”), którego elementem była
niekaralność za przestępstwo umyślne ścigane z urzędu. Wyrokiem Sądu
Rejonowego w Z. z dnia 8 lutego 2008 r. pozwany został skazany za popełnienie
umyślnych przestępstw opisanych w art. 233 § 1 oraz w art. 271 § 1 k.k., które były
ścigane zaskarżenia publicznego. Do uprawomocnienia się wyroku doszło w dniu
15 lutego 2008 r. i z tym dniem pozwany utracił prawo do kandydowania oraz
pełnienia funkcji radnego. Z uwagi na to, że nie poinformował Rady Miejskiej o tym
fakcie, jak też Rada nie powzięła wiedzy o tym skazaniu z innych źródeł, pozwany
pełnił funkcję radnego do końca kadencji i pobierał diety. Na etapie rejestracji
kandydatów do rady gminy, rad powiatów i sejmiku województw na następną
kadencję powódka uzyskała informację z Krajowego Rejestru Karnego, że mandat
pozwanego wygasł z upływem kadencji, wobec skazania go za popełnienie
umyślnych przestępstw, ściganych z oskarżenia publicznego.
Sąd Rejonowy stwierdził, że do oceny powództwa mają zastosowanie
przepisy ustawy z dnia 16 lipca 1998 r. – Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad
powiatów i sejmików województw (jedn. tekst: Dz. U. z 2010 r., Nr 176, poz. 1190).
Z art. 7 ust. 2 pkt 1 tej ustawy wynika, że nie mają prawa wybieralności osoby
skazane za przestępstwo umyślne ścigane z oskarżenia publicznego, a z art.
190 ust. 1 pkt 3, że utrata prawa wybieralności powoduje wygaśnięcie mandatu
radnego. Zaistnienie tego skutku powinno być stwierdzone uchwałą rady gminy,
najpóźniej trzy miesiące od wystąpienia przyczyny wygaśnięcia mandatu. Uchwała
ma charakter deklaratoryjny, a termin do jej podjęcia jest instrukcyjny. Niepodjęcie
uchwały nie może prowadzić do zachowania przez radnego mandatu, który wygasł
3
z mocy prawa. Pobrane przez pozwanego diety za okres od uprawomocnienia się
wyroku skazującego do końca kadencji były świadczeniami nienależnymi, z których
zwrotem powinien był liczyć się. Zgłoszone roszczenie spełniło przesłanki
wskazane w art. 410 § 2 k.c.
Sąd Okręgowy w G. po rozpoznaniu sprawy na skutek apelacji pozwanego
uznał, że Sąd Rejonowy prawidłowo zakwalifikował roszczenie powódki. Stwierdził,
że dla skutecznego wygaśnięcia mandatu radnego konieczne było zaistnienie
łączne dwóch wymagań: przesłanki objętej art. 190 ust. 1 pkt 3 Ordynacji wyborczej
oraz podjęcia uchwały przez radę gminy. Wobec braku wymaganej uchwały, nie
było podstaw do uznania, że mandat pozwanego wygasł. Wyrokiem z dnia 21
listopada 2013 r. Sąd Okręgowy zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji i oddalił
powództwo.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu skargi kasacyjnej powódki, wyrokiem z dnia
23 stycznia 2015 r. uchylił wyrok Sądu Okręgowego i przekazał sprawę temu
Sądowi do ponownego rozpoznania. Wskazane zostało, że do oceny skutków
prawnych zdarzenia w postaci prawomocnego skazania pozwanego za popełnienie
przestępstw umyślnych, ściganych z oskarżenia publicznego mają zastosowanie
przepisy ustawy z dnia 16 lipca 1998 r. Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad
powiatów i sejmików województw w brzmieniu obowiązującym przed zmianą
dokonaną ustawą z dnia 5 września 2008 r. o zmianie ustawy o samorządzie
gminnym oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 180, poz. 1111), która
weszła w życie z dniem 25 października 2008 r. i miała zastosowanie do kadencji
następujących po kadencji, w czasie której weszła w życie (art. 6). Zgodnie z art.
190 ust. 1 Ordynacji wyborczej obowiązującej do dnia 24 października 2008 r., od
uchwały rady gminy o wygaśnięciu mandatu radnego z przyczyn, o których mowa
w art. 190 ust. 1 pkt 3, zainteresowanemu przysługiwało odwołanie do właściwego
sądu okręgowego, w terminie tygodnia od dnia jej doręczenia, rozpoznawane
w trybie postępowania nieprocesowego. Uchwała podjęta po wysłuchaniu radnego
miała charakter czynności cywilnoprawnej. Stosownie do art. 191 ust. 2 Ordynacji
wyborczej, wygaśnięcie mandatu radnego następowało z dniem wydania przez sąd
orzeczenia oddalającego odwołanie bądź z dniem, w którym upłynął termin do
wniesienia takiego odwołania. Niepodjęcie uchwały oznacza, że do wygaśnięcia
4
mandatu radnego nie doszło. Sąd Najwyższy zwrócił uwagę na treść art. 23
a ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (jedn. tekst: Dz. U.
z 2013 r., poz. 594 ze zm.), który zawiera rotę ślubowania radnego, zapewniającą
o godnym i uczciwym wykonywaniu obowiązków radnego. Wskazał też na art. 414
k.c., przewidujący zbieg podstaw odpowiedzialności z tytułu bezpodstawnego
wzbogacenia z roszczeniami odszkodowawczymi oraz na wybór przez
uprawnionego jednego z nich. Z twierdzeń pozwu wynikało powołanie się powódki
na to, że zatajenie faktu skazania i pobieranie diet pozostawało w sprzeczności
z zapewnieniem uczciwego postępowania oraz z zasadami współżycia
społecznego. Sąd Najwyższy uznał, że zaszła potrzeba dokonania oceny zdarzenia
pod kątem przepisów dotyczących czynu niedozwolonego, skoro analiza przepisów
Ordynacji wyborczej nie dawała podstaw do skonstruowania kondykcji objętej art.
410 § 2 k.c.
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Okręgowy uchylił wyrok Sądu Rejonowego
z dnia 3 stycznia 2013 r. i przekazał sprawę temu Sądowi do ponownego
rozpoznania, ponieważ nie doszło do rozpoznania istoty sprawy. Sąd pierwszej
instancji zbadał żądanie powódki pod kątem przepisów Ordynacji wyborczej
i w kontekście instytucji nienależnego świadczenia. Nie dostrzegł jednak, że
w sprawie miał miejsce zbieg roszczeń. Powódka już w pozwie powołała się na
zatajenie przez pozwanego faktu popełnienia przestępstw z winy umyślnej, co
prowadziło do wygaśnięcia mandatu i nie mieściło się w kategoriach postępowania
uczciwego, uwzględniającego dobro gminnej wspólnoty samorządowej. Doszło do
wykorzystania prawa do diety w sposób niezgodny z jej przeznaczeniem. Zarzuciła
zatem pozwanemu działanie bezprawne i sprzeczne z zasadami współżycia
społecznego. Sąd Rejonowy nie ocenił roszczenia powódki według przepisów
regulujących odpowiedzialność wynikającą z czynu niedozwolonego, przy
uwzględnieniu jego uprawnienia do uwolnienia się od tej odpowiedzialności. W tej
sytuacji Sąd pierwszej instancji nie rozstrzygnął o tym, co było przedmiotem sprawy.
Sąd Okręgowy uznał, że nie było podstaw do wydania orzeczenia reformatoryjnego,
ponieważ prowadziłoby to do pozbawienia strony jednej instancji. Ponadto istotne
luki i braki dotyczące ustaleń faktycznych muszą być usunięte w postępowaniu
5
przed Sądem Rejonowym, co jest zgodne z prawem strony do dwuinstancyjnego
postępowania.
Pozwany w zażaleniu powołał zarzuty naruszenia art. 386 § 4 k.p.c. przez
niewłaściwe zastosowanie, polegające na przyjęciu, że nie doszło do rozpoznania
istoty sprawy, chociaż przeprowadzone dowody dawały podstawę do oddalenia
roszczenia dotyczącego zwrotu nienależnego świadczenia, a powódka nie złożyła
żadnych wniosków dowodowych i nie została wykazana konieczność
przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości dla wykazania przesłanek
odpowiedzialności z art. 415 k.c. Niewłaściwe zastosowanie dotyczy także art. 5
k.p.c. przez udzielenie profesjonalnemu pełnomocnikowi powódki instrukcji
i pouczeń co do dalszych czynności procesowych i podstaw prawnych
nieprecyzyjnych wniosków. Domagał się uchylenia zaskarżonego wyroku
i przekazania sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania roszczenia.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W postępowaniu wywołanym wniesieniem zażalenia, przewidzianego w art.
3941
§ 11
k.p.c., Sąd Najwyższy bada jedynie, czy sąd drugiej instancji prawidłowo
przyjął, że zachodzi jedna z przyczyn uzasadniająca uchylenie wyroku sądu
pierwszej instancji i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania, objętych art.
386 § 2 i 4 k.p.c. Zażalenie nie zmierza do oceny zasadności żądania pozwu ani
apelacji, czy merytorycznego stanowiska prawnego sądu drugiej instancji.
Dokonywana kontrola ma charakter formalny. Istota tego środka zaskarżenia była
przedmiotem analizy Sądu Najwyższego w wielu orzeczeniach (por. postanowienia:
z dnia 9 stycznia 2014 r., V CZ 77/13; z dnia 19 grudnia 2013 r., II CZ 86/13; z dnia
22 listopada 2013 r., II CZ 79/13; z 7 listopada 2014 r., II CZ 82/14; dnia z dnia
18 marca 2015 r., I CZ 30/15; z dnia 25 czerwca 2015 r., V CZ 29/15,
niepublikowane). Sąd Najwyższy wyraził w nich pogląd, akceptowany także
w innych sprawach, że zakresem kontroli w postępowaniu zażaleniowym jest
zbadanie, czy sąd drugiej instancji prawidłowo pojmował przyczynę uzasadniającą
wydanie orzeczenia kasatoryjnego i czy jego merytoryczne stanowisko uprawniało
do podjęcia takiej decyzji procesowej. Konsekwencją tego jest ograniczenie
dopuszczalnych zarzutów do związanych z kwestionowaniem wystąpienia
przesłanek stosowania art. 386 § 4 k.p.c.
6
Jeżeli przyczyną uchylenia wyroku było nierozpoznanie przez sąd pierwszej
instancji istoty sprawy, to kontrola Sądu Najwyższego ogranicza się do oceny
prawidłowości zastosowania art. 386 § 4 k.p.c., a więc trafności zakwalifikowania
przez sąd drugiej instancji stanu sprawy jako występowania w niej tej podstawy.
Nie obejmuje natomiast ewentualnych wad postępowania wyjaśniającego.
Wszelkie nieprawidłowości dotyczące naruszeń prawa materialnego, czy też
procesowego, poza wskazanymi w art. 386 § 2 k.p.c. i w art. 386 § 4 in fine k.p.c.,
powinny być, w systemie apelacji pełnej, załatwione bezpośrednio w postępowaniu
apelacyjnym. Do nierozpoznania istoty sprawy, o którym mowa w art. 386 § 4 k.p.c.,
dochodzi wtedy, gdy rozstrzygnięcie sądu pierwszej instancji nie odnosi się do tego,
co było przedmiotem sprawy, gdy sąd ten zaniechał zbadania materialnej podstawy
żądania albo merytorycznych zarzutów strony, bezpodstawnie przyjmując, że
istnieje przesłanka materialnoprawna lub procesowa unicestwiająca roszczenie
(por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 9 stycznia 1936 r., C 1839/36, Zb. Orz.
1936, poz. 315; z dnia 12 lutego 2002 r., I CKN 486/00, OSP 2003, nr 3 poz. 36;
z dnia 21 października 2005 r., III CK 161/05; z dnia 12 listopada 2007 r., I PK
140/07, OSNP 2009, nr 1-2, poz. 2; z dnia 26 stycznia 2011 r., IV CSK 299/10,
niepubl.; z dnia 12 stycznia 2012 r., II CSK 274/11, niepubl.).
Nie zasługiwało na podzielenie stanowisko Sądu Okręgowego, że Sąd
Rejonowy nie rozpoznał istoty sprawy. Wyrokiem z dnia 3 stycznia 2013 r.
powództwo zostało częściowo uwzględnione, a dokonane ustalenia faktyczne,
w ocenie tego Sądu, wypełniały przesłanki objęte art. 410 § 2 k.c.
Zakwestionowanie przez sąd odwoławczy poglądu sądu pierwszej instancji co do
podstawy prawnej rozpoznawanego roszczenia nie oznacza, że sąd ten nie
rozpoznał istoty sprawy. Błędna kwalifikacja prawna roszczenia powódki dokonana
przez Sąd pierwszej instancji była przyczyną wydania przez Sąd Okręgowy wyroku
reformatoryjnego i oddalenia powództwa. Nietrafnie przyjął Sąd Okręgowy, że na tę
przyczynę uchylenia wyroku Sądu pierwszej instancji wskazują wywody Sądu
Najwyższego pomieszczone w wyroku z dnia 23 stycznia 2015 r., zwłaszcza
dotyczące wykładni art. 414 k.c. Możliwość oceny roszczenia według przepisów
regulujących inną podstawę prawną, nie należy do zakresu pojęciowego
nierozpoznania istoty sprawy przewidzianego w art. 386 § 4 k.p.c. Podkreślenia
7
wymaga, że w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
31 stycznia 2008 r., III CZP 49/07 (OSNC 2008, nr 6, poz. 55) przyjęte zostało
wiążąco, że rozpoznanie sprawy na skutek apelacji, określone w art. 378 k.p.c.,
obejmuje obowiązek sądu drugiej instancji dokonania samodzielnie jurydycznej
oceny dochodzonego żądania i skonfrontowania jej z zaskarżonym orzeczeniem
oraz jego motywami; zarzuty mają charakter pomocniczy i nie ograniczają swobody
sądu. Wiążą natomiast sąd zarzuty naruszenia prawa procesowego. Sąd drugiej
instancji nie może wyjść poza granice zaskarżenia. Ocena roszczenia według innej
podstawy prawnej, wynikającej z przytoczonych w pozwie okoliczności faktycznych,
nie może być traktowana jako zmiana żądania; objęta jest zakresem kognicji sądu
drugiej instancji. Z tej uchwały Sądu Najwyższego wynika także, że uregulowanie
apelacji w kodeksie postępowania cywilnego jako rozpoznawczej apelacji pełnej
przesądza, iż celem postępowania apelacyjnego jest naprawienie wszystkich
błędów popełnionych zarówno przez sąd, jak i przez strony, przy czym chodzi
zarówno o błędy natury prawnej, jak i faktycznej. Powinnością sądu drugiej instancji
jest dokonanie własnych ustaleń faktycznych, także przez podzielenie i uznanie za
własne ustaleń sądu pierwszej instancji oraz przeprowadzenie lub ponowienie
dowodów albo poprzestanie na materiale zebranym w pierwszej instancji (art. 381
i 382 k.p.c.). Zamieszczenie w § 4 art. 386 k.p.c. zwrotu "tylko w razie" jest
wyrazem założenia, że rozpoznanie sprawy na skutek apelacji powinno
doprowadzić do wydania orzeczenia reformatoryjnego, a wyjątkowo jedynie do
wydania orzeczenia uchylającego zaskarżony wyrok i przekazującego sprawę do
ponownego rozpoznania. Ograniczona do minimum funkcja kasacyjna sądu drugiej
instancji jest wyznacznikiem rozpoznawczego charakteru apelacji jako środka
odwoławczego od wyroków sądów pierwszej instancji. Z tego względu wykładnia
przyczyn uchylenia wyroku sądu pierwszej instancji może dotyczyć tylko ściśle
określonych przypadków.
Zarzut pozwanego naruszenia art. 386 § 4 k.p.c. należało uznać za
uzasadniony, poza określeniem kierunku rozstrzygnięcia jakiego powinien dokonać
Sąd po rozpoznaniu sprawy na nowo, co nie jest objęte zakresem rozpoznania
w postępowaniu zażaleniowym. Nie podlegał także rozpoznaniu zarzut naruszenia
8
art. 5 k.p.c., ponieważ również nie należy do zakresu kognicji Sądu Najwyższego
na tym etapie postępowania.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok na podstawie
art. 39815
§ 1 w związku z art. 3941
§ 3 k.p.c., a kosztach postępowania
zażaleniowego orzekł, stosownie do art. 108 § 2 w związku z art. 39821
i art. 3941
§ 3 k.p.c.
kc