Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 118/15
POSTANOWIENIE
Dnia 16 grudnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
SSN Maria Szulc
w sprawie z wniosku Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z siedzibą w W. Oddziału
w B. przy uczestnictwie J. N. i A. N.
o wpis,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 16 grudnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w B.
z dnia 5 listopada 2014 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w B. do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Zaskarżonym postanowieniem z dnia 5 listopada 2014 r. Sąd Okręgowy w B.
oddalił apelację wnioskodawcy od postanowienia Sądu pierwszej instancji
oddalającego wniosek Zakładu Ubezpieczeń Społecznych o dokonanie w
określonej księdze wieczystej wpisu hipoteki przymusowej w kwocie 33 413,57 zł
na udziale ½ części nieruchomości należącym do A. i J. małżonków N., tytułem
zabezpieczenia spłaty zaległych składek na Fundusz Ubezpieczenia Zdrowotnego,
Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych. Do wniosku
dołączono, jako podstawę wpisu, dwie decyzje administracyjne z dnia 17 stycznia
2014 r.: jedną na nazwisko J. N. stwierdzającą, że jest on dłużnikiem ZUS z
powyższych tytułów, na łączną kwotę wraz z odsetkami 86 864,96 zł oraz drugą
wystawioną na nazwisko A. N., stwierdzającą, że płatnik składek J. N. jest
dłużnikiem ZUS z powyższych tytułów na wskazaną wyżej kwotę. Dołączono
też dowody doręczenia tych decyzji J. N. i A. N.
Sądy obu instancji wskazały, że w księdze wieczystej ujawnieni są jako
użytkownicy wieczyści uczestnicy postępowania na zasadach wspólności
ustawowej małżeńskiej do udziału wynoszącego ½ części. Z załączonych
do wniosku decyzji wynika, że dłużnikiem wnioskodawcy jest tylko uczestnik J. N.,
decyzja dotycząca A. N. w części orzekającej nie zawiera żadnego rozstrzygnięcia
wobec niej a jedynie stwierdza odpowiedzialność wobec ZUS J. N. a w
uzasadnieniu wskazuje na odpowiedzialność osób pozostających w związku
małżeńskim z majątku osobistego płatnika i z majątku wspólnego płatnika i jego
małżonka.
Sądy stwierdziły, że podstawą uzyskania przez ZUS hipoteki przymusowej
na nieruchomości stanowiącej własność zobowiązanego w oparciu o doręczoną
decyzję administracyjną jest art. 26 ust. 3 ustawy z dnia 13 października 1998 r.
o systemie ubezpieczeń społecznych (j.t: Dz.U. z 2013 r., poz. 1442 ze zm. - dalej:
„u.s.u.s.”). Podzieliły stanowisko wyrażone w postanowieniu Sądu Najwyższego
z dnia 9 stycznia 2013 r. III CSK 69/12 (OSNC 2013/7-8/93), że z uwagi na treść
art. 26 ust. 3a pkt 3, 3c i 4 tej ustawy oraz art. 27c ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r.
o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (j.t: Dz.U. z 2002 r., Nr 110, poz. 968
3
ze zm. - dalej: „u.p.e.a.”), jak również art. 109 ust. 1 i art. 110 u.k.w.h. - podstawę
wpisu hipoteki przymusowej na rzecz ZUS na nieruchomości będącej przedmiotem
współwłasności łącznej zobowiązanego i jego małżonka może stanowić tylko tytuł
wykonawczy wystawiony przeciwko obojgu małżonkom. Samo doręczenie
uczestniczce postępowania decyzji stwierdzającej istnienie zaległości składkowych
uczestnika nie daje podstawy do wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości
objętej ich majątkiem wspólnym. Nie jest to bowiem decyzja odnosząca się
do uczestniczki. Powołując się na stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone
w postanowieniu z dnia 24 października 2013 r. IV CSK 7/13 (niepubl.), Sądy
stwierdziły, że hipoteka przymusowa może zostać wpisana na podstawie
dokumentu, który wystawiony jest przeciwko wszystkim osobom wpisanym
do księgi wieczystej jako właściciele, co dotyczy także nieostatecznej decyzji
administracyjnej.
W skardze kasacyjnej opartej na pierwszej podstawie wnioskodawca zarzucił
naruszenie art. 110 u.k.w.h. w zw. z art. 26 ust. 3 i 3a u.s.u.s. przez błędną
wykładnię i przyjęcie, że doręczona dłużnikowi i jego małżonkowi decyzja
administracyjna stwierdzająca istnienie zaległości składkowych ZUS, nie może
stanowić podstawy wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości wchodzącej
w skład majątku wspólnego dłużnika i jego małżonka oraz art. 107 § 1, art. 28
i art. 40 k.p.a. w zw. z art. 123 u.s.u.s. i art. 29 § 1 ustawy z dnia 29 sierpnia
1997 r.- Ordynacja podatkowa (j.t: Dz.U. z 2012 r., poz. 749, ze zm. - dalej:
„Ord. pod.”) w zw. z art. 31 u.s.u.s. przez błędną wykładnię i stwierdzenie,
że dołączona do wniosku o wpis hipoteki decyzja ZUS z dnia 17 stycznia 2013 r.
skierowana do uczestniczki A. N. nie może być uznana za wydaną w stosunku do
niej z uwagi na brak rozstrzygnięcia w jej sentencji o odpowiedzialności
uczestniczki.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozpoznając skargę kasacyjną w sprawie o identycznym stanie faktycznym
i prawnych Sąd Najwyższy powziął wątpliwość co do tego, czy po zmianie
przepisów u.k.w.h. dokonanej ustawą nowelizującą z dnia 26 czerwca 2009 r.
(Dz. U. Nr 131, poz. 1075), doręczona zobowiązanemu decyzja ZUS ustalająca
4
wysokość jego należności z tytułu składek może być podstawą wpisu hipoteki
przymusowej na nieruchomości wchodzącej w skład majątku wspólnego
zobowiązanego i jego małżonka i przedstawił to zagadnienie do rozstrzygnięcia
powiększonemu składowi Sądu Najwyższego.
W dniu 10 października 2014 r. skład siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
podjął w sprawie III CZP 28/14 uchwałę stwierdzającą, że decyzja Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych ustalająca wysokość należności z tytułu składek może
być podstawą wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości wchodzącej w skład
majątku wspólnego dłużnika i jego małżonka tylko wtedy, gdy została doręczona
obojgu małżonkom (OSNC 2015/2/14).
Wprawdzie uchwała ta nie jest wiążąca w rozpoznawanej sprawie, jednak
Sąd Najwyższy w obecnym składzie podziela w całości wyrażone w niej stanowisko
i przedstawione w uzasadnieniu argumenty. Przytaczając najistotniejsze z nich
należy wskazać, że Sąd Najwyższy stwierdził, iż w wyniku reformy przepisów
o hipotece dokonanej ustawą nowelizującą z dnia 26 czerwca 2009 r., znoszącej
podział na hipotekę zwykłą i kaucyjną, wprowadzona została jedna hipoteka oparta
na konstrukcji dotychczasowej hipoteki kaucyjnej. Wobec tego obecnie, inaczej
niż przed nowelizacją, wierzytelności stwierdzone tytułem wykonawczym
i wierzytelności określone nieostateczną decyzją administracyjną podlegają
zabezpieczeniu jednolitą konstrukcyjnie hipoteką przymusową.
Przepis art. 26 ust. 3 u.s.u.s. dotyczący jedynie wpisania hipoteki
przymusowej na nieruchomości dłużnika przewiduje, że podstawą jej wpisu jest
doręczona decyzja. Natomiast art. 26 ust. 3a pkt 2 u.s.u.s., przewidujący
ustanowienie hipoteki przymusowej na nieruchomości należącej do majątku
wspólnego małżonków nie wskazuje podstawy wpisu tej hipoteki. Jednakże zawarte
w zdaniu pierwszym art. 26 ust. 3 u.s.u.s. odesłanie włączające ustępy 3a i 3b
do treści ustępu 3 tego artykułu pozwala przyjąć, że hipotekę przymusową
na wymienionych w art. 26 ust. 3a i 3b nieruchomościach można ustanowić również
jedynie na podstawie doręczonej decyzji.
Przepis art. 26 ust. 3 u.s.u.s. nie określa podmiotu, któremu należy decyzję
doręczyć. W tym zakresie w postępowaniu przed ZUS mają zastosowanie - na
5
podstawie odesłania przewidzianego w art. 123 u.s.u.s. - przepisy art. 28 i art. 40
k.p.a., bowiem ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych nie zawiera własnej
regulacji i nie odsyła do stosowania art. 133 i art. 145 Ord. pod., co wynika
z art. 31 u.s.u.s. Zgodnie z art. 40 § 1 k.p.a., pisma doręcza się stronie, a w świetle
art. 28 k.p.a. stroną jest każdy, czyjego interesu prawnego lub obowiązku dotyczy
postępowanie albo kto żąda czynności organu ze względu na swój interes prawny
lub obowiązek. Małżonek dłużnika mieści się w tym pojęciu strony, bowiem już
samo ustanowienie hipoteki przymusowej na nieruchomości objętej wspólnością
ustawową jest ingerencją w sferę jego praw, co wynika przede wszystkim
z odpowiedzialności za zobowiązania dłużnika majątkiem wspólnym (art. 29 § 1
Ord. pod. w zw. z art. 31 u.s.u.s.). Przewidziane zatem w art. 23 ust. 3 u.s.u.s.
wymaganie doręczenia decyzji stanowiącej podstawę wpisu hipoteki przymusowej,
obejmuje doręczenie jej także małżonkowi dłużnika, który powinien znać jej treść
i mieć możliwość obrony swoich praw również przez kwestionowanie decyzji.
Trafność tej wykładni potwierdza także art. 4771
§ 1 k.p.c., bowiem na jego
podstawie za inną osobę, której praw i obowiązków dotyczy decyzja ZUS uznaje się
np. żonę wspólnika spółki cywilnej zobowiązaną do uiszczenia z majątku
wspólnego małżonków zaległych świadczeń z ubezpieczenia społecznego oraz
zwrotu nienależnie wpłaconych świadczeń (por. uchwałę Sądu Najwyższego
z dnia 5 kwietnia 1995 r. II UZP 9/95, OSNAPiUS 1995/18/231).
Sąd Najwyższy w omawianej uchwale siedmiu sędziów z dnia
10 października 2014 r. III CZP 28/14 wyjaśnił także, że na skutek zniesienia
podziału hipoteki przymusowej na kaucyjną i zwykłą zdezaktualizowały się
zasadnicze argumenty uzasadniające rozstrzygnięcie zagadnienia prawnego
w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 28 października 2004 r. III CZP 33/04
(OSNC 2005/3/43), powołanej przez Sąd Okręgowy.
Jednocześnie stwierdził, że konsekwencje zniesienia tego podziału
nie uzasadniają jednak poglądu wyrażonego między innymi w postanowieniu
Sądu Najwyższego z dnia 9 stycznia 2013 r. III CSK 69/12 ( OSNC 2013/7-8/93),
że w obecnym stanie prawnym podstawą wpisu hipoteki przymusowej
na nieruchomości objętej wspólnością ustawową, ustanowionej w celu
zabezpieczenia wierzytelności ZUS z tytułu składek może być jedynie
6
administracyjny tytuł wykonawczy wystawiony przeciwko dłużnikowi i jego
małżonkowi. Zmiana konstrukcji hipoteki nie oznacza bowiem uchylenia możliwości
ustanowienia hipoteki przymusowej na podstawie art. 26 ust. 3 i ust. 3a pkt 2
u.s.u.s. ponieważ dopuszczalność jej ustanowienia nie zależała przed nowelizacją
ani po niej, od charakteru hipoteki. Uchylony art. 111 u.k.w.h. określał jedynie
charakter hipoteki ustanowionej na jego podstawach, w tym na podstawie
nieostatecznej decyzji, określając ją jako hipotekę kaucyjną. Również obecnie,
w świetle art. 26 ust. 3 i ust. 3a pkt 2 u.s.u.s., doręczona decyzja ZUS, ustalająca
wysokość należności z tytułu składek, stanowi podstawę ustanowienia hipoteki
przymusowej. Wykładnia wymagająca by podstawą wpisu hipoteki przymusowej
w takiej sytuacji mógł być jedynie administracyjny tytuł wykonawczy wystawiony
przeciwko dłużnikowi i jego małżonkowi prowadziłaby do pozbawienia znaczenia
prawnego przepisów art. 26 ust. 3 i ust. 3a pkt 2 usus, jak również oznaczałaby,
że mimo wymagania przewidzianego w art. 26 ust. 3 ustanowienie hipoteki
w stosunku do jednego ze współwłaścicieli nieruchomości następowałoby
na podstawie niedoręczonej decyzji administracyjnej. Sąd Najwyższy odwołał się
też do postanowień art. 7431
i art. 9231
k.p.c., które przewidują środki obrony
małżonka w określonych w ustawie wypadkach dopuszczających podjęcie
czynności związanych z wykonaniem zabezpieczenia, a także z egzekucją z mienia
wchodzącego w skład majątku wspólnego na podstawie postanowienia o udzieleniu
zabezpieczenia wydanego przeciwko osobie pozostającej w związku małżeńskim.
W konsekwencji uznał, że wszystkie powyższe argumenty prowadzą
do wniosku, iż decyzja ZUS ustalająca wysokość należności z tytułu składek może
być podstawą wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości wchodzącej w skład
majątku wspólnego dłużnika i jego małżonka jeżeli została doręczona obojgu
małżonkom.
Skoro zatem nie budzi wątpliwości, że w sprawie będącej przedmiotem
rozpoznawanej skargi kasacyjnej do wniosku o dokonanie wpisu hipoteki
przymusowej na nieruchomości wchodzącej w skład majątku wspólnego
małżonków N. wnioskodawca dołączył decyzje administracyjne ustalające
wysokość należności dłużnika J. N. z tytułu składek doręczone obojgu małżonkom,
zarzuty skargi kasacyjnej wnioskodawcy należało uznać za uzasadnione, co
7
prowadziło do uchylenia zaskarżonego postanowienia i przekazania sprawy Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego (art. 39815
§ 1 k.p.c. i art. 108 § 2 w zw. z art. 391 § 1 i
art. 39821
k.p.c.).
eb