Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 119/15
POSTANOWIENIE
Dnia 16 grudnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Maria Szulc (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z siedzibą w W. Oddziału
w B.
przy uczestnictwie A. J. i E.J.
o wpis,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 16 grudnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w B.
z dnia 5 listopada 2014 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i sprawę przekazuje Sądowi
Okręgowemu w B. do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Zaskarżonym postanowieniem Sąd Okręgowy w B. oddalił apelację od
postanowienia Sądu Rejonowego w B., którym oddalono wniosek Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych z siedzibą w W. o wpis hipoteki przymusowej w kwocie
10.710,31 zł w księdze wieczystej prowadzonej dla nieruchomości stanowiącej
własność uczestników.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że wnioskodawca do wniosku dołączył
decyzję stwierdzającą, że uczestnik A. J. jest dłużnikiem i określającą stan jego
należności z tytułu zaległych składek oraz decyzję wskazującą w części wstępnej
uczestniczkę E. J. i stwierdzającą fakt zadłużenia i stan należności w stosunku do
uczestnika. Część orzekająca decyzji skierowanej do uczestniczki nie zawiera
żadnego rozstrzygnięcia względem niej, a jedynie w uzasadnieniu wskazano na
odpowiedzialność osób pozostających w związku małżeńskim z majątku osobistego
płatnika i z majątku wspólnego płatnika i jego małżonka. Podstawą wpisu hipoteki
przymusowej na rzecz ZUS na podstawie doręczonej decyzji jest art. 26 ust. 3
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (j. t. Dz.
U. z 2013 r., poz. 1442 ze zm.; dalej u.s.u.s.), zaś z uwagi na treść art. 26 ust. 3a
pkt 3, 3c i 4 u.s.u.s. oraz art. 27c ustawy z dnia 27 czerwca 1966 r. o postępowaniu
egzekucyjnym w administracji (j.t. Dz. U z 2012 r., poz. 1015 ze zm.; dalej u.p.e.a.)
podstawą tą jest tytuł wykonawczy wystawiony przeciwko obojgu małżonkom. Obie
decyzje dotyczą zaległości uczestnika i fakt doręczenia jednej z nich uczestniczce
nie sprawia, że istnieją podstawy do dokonania wpisu hipoteki. Sąd ten odwołał się
do art. 109 ust. 1 i 110 u.k.w.h. i postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 17
kwietnia 2013 r. I CSK 433/12 (OSNC-ZD z 2014 r., nr 1, poz. 20), stwierdzających,
że hipoteka może być wpisana na podstawie dokumentu, który jest wystawiony
przeciwko wszystkim osobom wpisanym jako właściciele nieruchomości, co odnosi
się nie tylko do tytułu wykonawczego ale też do nieostatecznej decyzji ZUS.
Podniósł także, iż w myśl art. 29 § 1 ustawy z dnia 29.VIII.1997 r. Ordynacja
podatkowa (j.t. Dz.U. z 2015 r., poz. 613; dalej Ordynacja) w zw. z art. 31 u.s.u.s.
małżonek płatnika nie jest zobowiązany do uiszczania należnych składek ale
odpowiada z majątku wspólnego, co polega na znoszeniu egzekucji z tego majątku.
3
W rezultacie uznał, że tylko administracyjny tytuł wykonawczy wydany na oboje
małżonków może stanowić podstawę wpisu hipoteki przymusowej na rzecz
wnioskodawcy.
Sąd drugiej instancji podzielił to stanowisko i wskazał, że skoro decyzja
wydana w stosunku do uczestniczki nie zawiera w sentencji odniesienia do jej
odpowiedzialności, to nie można uznać jej za decyzję wydaną w stosunku do
niej. Powołał pogląd Sądu Najwyższego wyrażony w postanowieniu z dnia
24 października 2013 r., IV CSK 7/13 (nie publ.), zgodnie z którym hipoteka
przymusowa może zostać wpisana na podstawie dokumentu wystawionego
przeciwko wszystkim osobom wpisanym w księdze wieczystej i stwierdził, że odnosi
się to nie tylko do tytułu wykonawczego ale też do nieostatecznej decyzji.
Podkreślił, że prowadzenie egzekucji administracyjnej wymaga wystawienia
administracyjnego tytułu wykonawczego także przeciwko małżonkowi, który
to pogląd wywiódł z analizy art. 27 c u.p.e.a. w zw. z art. 29 § 1, 26 i 1a pkt
20 Ordynacji. W konsekwencji nie podzielił więc stanowiska, że art. 26 ust. 3, 3a
pkt 2 u.s.u.s. wyraża zasadę odpowiedzialności majątkiem wspólnym za należności
składkowe i uznał, że uprawnienie wierzyciela o charakterze materialnoprawnym
nie oznacza zwolnienia go od zachowania trybu postępowania służącego
zaspokojeniu, czyli uzyskania - w rozpoznawanym przypadku - administracyjnego
tytułu wykonawczego.
W skardze kasacyjnej wnioskodawca wniósł o uchylenie zaskarżonego
postanowienia i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego
rozpoznania. W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej zarzucił naruszenie
przez błędną wykładnię art. 110 u.k.w.h. w zw. z art. 26 ust. 3 i 3a pkt 2 u.s.u.s.
oraz naruszenie art. 107 § 1 k.p.a., art. 28 i 40 k.p.a. w zw. z art. 123 u.s.u.s. oraz
art. 29 § 1 Ordynacji w zw. z art. 31 u.s.u.s.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Od wejścia w życie z dniem 20 lutego 2011 r. ustawy z dnia 26 czerwca
2009 r. o zmianie ustawy o księgach wieczystych i hipotece oraz niektórych
innych ustaw (Dz. U. Nr 131, poz. 1075; dalej ustawa nowelizująca)
nastąpiła istotna zmiana ustawy o księgach wieczystych i hipotece (dalej u.k.w.h.)
4
polegająca na zniesieniu podziału na hipotekę zwykłą i kaucyjną oraz
wprowadzeniu jednej hipoteki opartej na konstrukcji dotychczasowej hipoteki
kaucyjnej. Poprzednio prawo ubezpieczeń społecznych i prawo podatkowe
przewidywały nieostateczną decyzję administracyjną jako podstawę wpisu hipoteki
przymusowej kaucyjnej (art. 26 ust. 3, ust. 3a pkt 2 i ust. 4 u.s.u.s., art. 29 § 1
Ordynacji w zw. z 31 u.s.u.s. i art. 105 u.k.w.h. w brzmieniu obowiązującym przed
dniem 20 lutego 2012 r.) oraz administracyjny tytuł wykonawczy jako podstawę
wpisu hipoteki przymusowej zwykłej (art. 35 § 2 Ordynacji i art. 109 ust. 1 u.k.w.h.).
Obecnie zarówno wierzytelności objęte tytułem wykonawczym, jak i wierzytelności
określone nieostateczną decyzją administracyjną podlegają zabezpieczeniu
jedną hipoteką przymusową.
W stanie prawnym obowiązującym przed nowelizacją rozbieżności stanowisk
co do podstawy wpisu na rzecz ZUS hipoteki przymusowej kaucyjnej i zwykłej do
księgi wieczystej prowadzonej dla nieruchomości będącej przedmiotem
współwłasności łącznej dłużnika i jego małżonka usunęła uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 28 października 2004 r., III CZP 33/04 (OSNC z 2005 r., nr 3,
poz. 43). Sąd Najwyższy orzekł, że w takim wypadku doręczona dłużnikowi
nieostateczna decyzja ZUS, ustalająca wysokość należności z tytułu składek,
stanowi podstawę wpisu w księdze wieczystej hipoteki przymusowej kaucyjnej, zaś
administracyjny tytuł wykonawczy wystawiony na oboje małżonków stanowi
podstawę wpisu hipoteki przymusowej zwykłej.
Po nowelizacji u.k.w.h., w powoływanym przez Sądy obu instancji
postanowieniu z dnia 9 stycznia 2012 r., III CSK 69/12 (OSNC z 2013 r., Nr 7 - 8,
poz. 93, OSP z 2013 r. nr 12, poz. 124, M. Prawn. z 2013 r., nr 19, poz. 1043)
Sąd Najwyższy odstąpił od stanowiska prezentowanego w powyższej uchwale
stwierdzając, że decyzja ZUS, ustalająca wysokość należności z tytułu składek,
doręczona jedynie dłużnikowi po zmianie u.k.w.h. z dniem 20 lutego 2011 r., nie
stanowi podstawy wpisu w księdze wieczystej hipoteki przymusowej na
nieruchomości będącej przedmiotem współwłasności łącznej dłużnika i jego
małżonka. Wyraził również pogląd, że podstawę wpisu tej hipoteki ustanawianej
w celu zabezpieczenia wierzytelności Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z tytułu
5
składek, ustalonych nieostateczną decyzją, może stanowić tylko administracyjny
tytuł wykonawczy wystawiony na podstawie art. 27 c u.p.e.a.
Zagadnienie to było także przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego
w postanowieniach z dnia 17 kwietnia 2013 r., I CSK 433/12, z dnia 24 października
2013 r., IV CSK 7/13 i z dnia 7 listopada 2013 r., V CSK 547/12 (nie publ.),
w których stwierdził, że w obecnym stanie prawnym hipoteka przymusowa może
zostać wpisana na podstawie dokumentu, który jest wystawiony przeciwko
wszystkim osobom wpisanym w księdze wieczystej jako właściciele nieruchomości,
przy czym dokumentem tym jest nie tylko tytuł wykonawczy ale też nieostateczna
decyzja Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, ustalająca istnienie należności z tytułu
składek i jej wysokość, wydana w stosunku do dłużnika i jego małżonka.
Rozbieżności w poglądach judykatury zostały ostatecznie rozstrzygnięte
uchwałą siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 10 października 2014 r.,
III CZP 28/14 (OSNC z 2015 r., nr 2, poz. 14, Biul. SN z 2014 r., nr 10, poz. 6,
KSAG z 2014 r., nr 4, poz. 64), którą orzeczono, że decyzja Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych ustalająca wysokość należności z tytułu składek może być podstawą
wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości wchodzącej w skład majątku
wspólnego dłużnika i jego małżonka tylko wtedy, gdy została doręczona obojgu
małżonkom.
Sąd Najwyższy stwierdził, że zgodnie z art. 26 ust. 3 u.s.u.s. podstawą wpisu
hipoteki przymusowej jest doręczona decyzja, zaś artykuł 26 ust. 3a pkt 2 u.s.u.s.
reguluje ustanowienie hipoteki na nieruchomości należącej do majątku wspólnego
i chociaż nie wskazuje podstawy wpisu hipoteki, to odesłanie zawarte w ustępie 3
włączające ust. 3a i 3b do treści ustępu 3 pozwala na przyjęcie, że hipotekę
przymusową na tych nieruchomościach można ustanowić na podstawie doręczonej
decyzji. Art. 28 i 40 k.p.a., na podstawie odesłania z art. 123 u.s.u.s., określają
natomiast komu należy decyzję doręczyć w postępowaniu przed Zakładem
Ubezpieczeń Społecznych - stronie, czyli temu, czyjego interesu prawnego dotyczy
postępowanie, a więc też małżonkowi dłużnika. Ponadto konsekwencje zniesienia
podziału hipoteki nie uzasadniają poglądu, że po zmianie stanu prawnego
podstawą wpisu hipoteki przymusowej może być tylko administracyjny tytuł
6
wykonawczy. Nie została bowiem uchylona możliwość ustanowienia hipoteki
przymusowej na podstawie 26 ust. 3 i 3a pkt 2 u.s.u.s., skoro dopuszczalność
jej ustanowienia na tej podstawie zarówno w poprzednim stanie prawnym jak
i obecnie nie zależy od charakteru hipoteki. Wyjaśnił również, że przeciwko
poglądowi traktującemu hipotekę przymusową jako szczególny środek egzekucyjny
w szerokim znaczeniu przemawia to, że występuje ona jako środek zabezpieczenia
oznaczonej wierzytelności a wpis odbywa się na podstawie przepisów
kodeksu postępowania cywilnego regulujących postępowanie wieczystoksięgowe;
ustanowienie hipoteki nie jest ani sposobem ani rodzajem egzekucji,
bo skutkiem nie jest wyegzekwowanie roszczenia lecz zabezpieczenie wykonania
zobowiązania. Hipoteka przymusowa jest środkiem zabezpieczenia wierzytelności
a postępowanie o jej ustanowienie jest postępowaniem rozpoznawczym nie
mającym odniesień do postępowania egzekucyjnego. Tożsamy pogląd wyraził
też Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 21 sierpnia 2013 r., II CSK 17/13
(OSNC z 2013 r., nr 5, poz. 50).
Sąd Najwyższy w składzie orzekającym w niniejszej sprawie podziela pogląd
wyrażony w wyżej omówionej uchwale.
Zgodnie z art. 110 ust. 3 u.k.w.h. podstawą wpisu hipoteki przymusowej jest
także decyzja administracyjna, o ile przepisy szczególne tak stanowią, chociażby
decyzja nie była ostateczna. Przepisem szczególnym jest art. 26 ust. 3 u.s.u.s.,
który stanowi, że dla zabezpieczenia należności z tytułu składek Zakładowi
Ubezpieczeń Społecznych przysługuje hipoteka przymusowa na wszystkich
nieruchomościach dłużnika, a podstawą jej ustanowienia jest doręczona decyzja
o określeniu wysokości należności z tytułu składek, o odpowiedzialności osoby
trzeciej lub o odpowiedzialności następcy prawnego. Poprzez odesłanie do art. 3a
ustęp trzeci ma zastosowanie także wówczas, gdy przedmiotem hipoteki jest
nieruchomość stanowiąca przedmiot współwłasności łącznej dłużnika i jego
małżonka. Konsekwencją tych uregulowań jest prawo uczestniczenia przez
małżonka w postępowaniu administracyjnym dotyczącym zaległości dłużnika
z tytułu składek (art. 28 i 40 k.p.a. w zw. z art. 123 u.s.u.s.) oraz obowiązek
doręczenia małżonkowi dłużnika decyzji stanowiącej podstawę ustanowienia
hipoteki przymusowej, a więc decyzji o określeniu wysokości należności dłużnika
7
z tytułu składek (art. 26 ust. 3 u.s.u.s.). Skoro podstawą wpisu jest ta decyzja,
to wymóg przedstawienia tytułu wykonawczego przeciwko obojgu małżonkom albo
wymóg decyzji stwierdzającej w sentencji odpowiedzialność współmałżonka jest
wymogiem pozaustawowym i nie może stanowić podstawy odmowy wpisu.
Umknęło uwadze Sądu drugiej instancji, że na etapie wydania powyższej decyzji
i wpisu hipoteki przymusowej nie można mówić o odpowiedzialności małżonka za
zaległości składkowe dłużnika, skoro małżonek za te długi nie odpowiada i nie jest
zobowiązany do ich zapłaty, a jedynie jest - po ustanowieniu hipoteki - zobowiązany
do znoszenia zabezpieczenia tej wierzytelności na majątku wspólnym. Dopiero na
etapie egzekucji wierzyciel zmierzając do przymusowego wyegzekwowania
należności składkowych będzie zobowiązany do uzyskania tytułu wykonawczego
przeciwko obojgu małżonkom (art. 29 ust. 1 Ordynacji w zw. z art. 31 u.s.u.s.
i art. 27 u.p.e.a.). To wyklucza wydanie decyzji stwierdzającej istnienie należności
w stosunku do małżonka dłużnika lub jego odpowiedzialności, tym bardziej
że w postępowaniu administracyjnym postępowanie prowadzone w jednej sprawie
kończy się zawsze wydaniem jednej decyzji, niezależnie od tego czy występuje
w nim jedna strona czy zachodzi wielość stron. Trudno więc określić, jaka zdaniem
Sądu drugiej instancji powinna być treść decyzji „wydanej przeciwko uczestniczce”.
Treść decyzji, która ma być doręczona małżonkowi dłużnika, stanowiącej
podstawę wpisu hipoteki przymusowej zabezpieczającej należności z tytułu składek
należnych Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych na nieruchomości stanowiącej
przedmiot współwłasności łącznej dłużnika i jego małżonka, określa art. 26 ust. 3
zd. 2 u.s.u.s. - określenie wysokości należności z tytułu składek.
W tej sprawie uczestniczka była stroną postępowania administracyjnego, bo
była powiadomiona o jego wszczęciu i doręczono jej decyzję. W treści decyzji,
skierowanej do niej imiennie, stwierdzono, że jej małżonek jest dłużnikiem Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych z tytułu nieopłaconych składek na ubezpieczenie
zdrowotne, społeczne i Fundusz Pracy i szczegółowo wskazano wysokość
zadłużenia. Treść decyzji wyczerpuje zatem wymagania, które ustawodawca zawarł
w art. 26 ust. 3 zd. 2 u.s.u.s. Uczestniczka została poinformowana w uzasadnieniu
decyzji o podstawie prawnej wpisu hipoteki do księgi wieczystej prowadzonej
dla nieruchomości stanowiącej przedmiot współwłasności łącznej dłużnika i jego
8
małżonka, jak również o treści art. 29 Ordynacji, dalszym ewentualnym
postępowaniu egzekucyjnym oraz sposobie i terminie wniesienia odwołania.
Nie zostały więc w żaden sposób naruszone prawa uczestniczki do obrony
w postępowaniu administracyjnym, bo w tym postępowaniu mogła podnosić
argumenty wyłączające dopuszczalność wpisu hipoteki na przedmiotowej
nieruchomości.
Z tych względów orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 39815
k.p.c.
i art. 108 § 1 k.p.c.
eb