Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 149/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 27 stycznia 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Anna Owczarek (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Jan Górowski
SSN Krzysztof Strzelczyk
Protokolant Agnieszka Łuniewska
w sprawie z powództwa Skarbu Państwa - Dyrektora Izby Celnej w S.
przeciwko M. C.
o uznanie czynności prawnych za bezskuteczne,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 27 stycznia 2016 r.,
skargi kasacyjnej pozwanej M. C.
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 1 sierpnia 2014 r.,
1. oddala skargę kasacyjną,
2. zasądza od pozwanej na rzecz Skarbu Państwa -
Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa kwotę 5.400,- (pięć
tysięcy czterysta) zł tytułem kosztów postępowania kasacyjnego,
3. przyznaje adwokatowi G. M., prowadzącemu Kancelarię
Adwokacką od Skarbu Państwa - Sądu Apelacyjnego kwotę
5.400,- (pięć tysięcy czterysta) zł, powiększoną o należną stawkę
podatku od towarów i usług, tytułem wynagrodzenia za
2
nieopłaconą pomoc prawną świadczoną pozwanej M. C. z urzędu
w postępowaniu kasacyjnym.
UZASADNIENIE
3
Skarb Państwa - Dyrektor Izby Celnej pozwem z dnia 12 marca 2010 r.
przeciwko M. C. wniósł o uznanie umowy o częściowym podziale majątku
wspólnego, zawartej w dniu 22 lutego 2006 r. pomiędzy pozwaną a Z. C., za
bezskuteczną w stosunku do powoda w zakresie wierzytelności z tytułu zaległego
zobowiązania podatkowego Z. C. w podatku akcyzowym w łącznej kwocie
7.833.102 zł z odsetkami za zwłokę liczonymi jak od zaległości podatkowych, które
określono w indywidualnie wskazanych decyzjach Naczelnika Urzędu Celnego w S.
Ponadto Skarb Państwa - Naczelnik Izby Celnej w S. wniósł w dniu 30 kwietnia
2012 r. pozew przeciwko „D.” sp. z o.o. o uznanie za bezskuteczną umowy z dnia 4
lipca 2007 r. o przeniesieniu tytułem aportu na jej rzecz przez M. C. prawa
użytkowania wieczystego gruntu i prawa własności budynków dotyczących trzech
oznaczonych nieruchomości, a przez Z. C. prawa użytkowania wieczystego gruntu
i prawa własności budynków dotyczących jednej oznaczonej nieruchomości - w
zakresie wierzytelności z tytułu zaległego zobowiązania podatkowego Z. C.
w podatku akcyzowym w łącznej kwocie 7.833.102 zł, określonego w indywidualnie
wskazanych decyzjach Naczelnika Urzędu Celnego. Sprawy powyższe zostały
połączone do wspólnego rozpoznania.
Wyrokiem z dnia 13 września 2013 r. Sąd Okręgowy w S.:
- w zakresie pierwszego ze wskazanych powództw uznał za bezskuteczną
umowę z dnia 22 lutego 2006r. o częściowym podziale majątku wspólnego, zawartą
przez M. C. i Z. C., na podstawie której pozwana M. C. nabyła (1) prawo
użytkowania wieczystego nieruchomości gruntowej stanowiącej działkę numer 98,
położoną w S. przy ulicy Ż. […] wraz z własnością usytuowanego na tym gruncie
budynku mieszkalnego, dla których prowadzona jest księga wieczysta numer […],
(2) prawo użytkowania wieczystego nieruchomości gruntowej stanowiącej działkę
numer 8/4, położoną w S. przy ulicy N.. wraz z własnością usytuowanych na tym
gruncie budynków, dla których prowadzona jest księga wieczysta numer […], (3)
prawo użytkowania wieczystego nieruchomości gruntowej stanowiącej działkę
numer 8/11, położoną w S. przy ulicy N. […] wraz z własnością usytuowanych na
tym gruncie budynków, dla których prowadzona jest księga wieczysta numer […], (4)
4
prawo własności samochodu osobowego marki […], (5) prawo własności
samochodu osobowego marki […], (6) prawo własności samochodu osobowego
marki […], (7) wyposażenie budynku mieszkalnego położonego w S. przy ulicy Ż.
[…] – wobec powoda w zakresie wierzytelności z tytułu zaległego zobowiązania
podatkowego w podatku akcyzowym w łącznej kwocie 6.890.077 zł z odsetkami za
zwłokę liczonymi jak od zaległości podatkowych, określonego w oznaczonych
decyzjach Naczelnika Urzędu Celnego dotyczących dłużnika Z. C., ponadto oddalił
powództwo w pozostałej części;
- w zakresie drugiego ze wskazanych powództw uznał za bezskuteczną
umowę z dnia 4 lipca 2007 r. na podstawie której pozwana „D. PHU” sp. z o.o.
nabyła (1) od M. C. prawo użytkowania wieczystego nieruchomości gruntowej
stanowiącej działkę numer 98, położoną w S. przy ulicy Ż. […] wraz z własnością
usytuowanego na tym gruncie budynku mieszkalnego, dla których prowadzona jest
księga wieczysta numer […], (2) od M. C. prawo użytkowania wieczystego
nieruchomości gruntowej stanowiącej działkę numer 8/4, położoną w S. przy ulicy N.
wraz z własnością usytuowanych na tym gruncie budynków, dla których
prowadzona jest księga wieczysta numer […], (3) od M. C. prawo użytkowania
wieczystego nieruchomości gruntowej stanowiącej działkę numer 8/11, położoną w
S. przy ulicy N. wraz z własnością usytuowanych na tym gruncie budynków, dla
których prowadzona jest księga wieczysta numer […], (4) od Z. C. prawo
użytkowania wieczystego nieruchomości gruntowej stanowiącej działkę numer 8/5,
położoną w S. przy ulicy N. wraz z własnością usytuowanych na tym gruncie
budynków, dla których prowadzona jest księga wieczysta numer […] – wobec
powoda co do zaległego zobowiązania podatkowego w podatku akcyzowym
w łącznej kwocie 6.890.077 zł, określonego w oznaczonych decyzjach Naczelnika
Urzędu Celnego w S. dotyczących dłużnika Z. C., ponadto oddalił powództwo w
pozostałej części.
Wyrokiem z dnia 1 sierpnia 2014 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelacje
pozwanych. Sąd drugiej instancji podzielił podstawę faktyczną i prawną
zaskarżonego rozstrzygnięcia. Ustalił, że związek małżeński M. i Z. C., zawarty
dnia 13 czerwca 1981 r. został rozwiązany przez rozwód na podstawie wyroku z
dnia 2 września 2009 r. Dłużnik Z. C. prowadzący działalność gospodarczą pod
5
firmą PHU D. Z. C. w okresie od marca 2005 r. do sierpnia 2006 r. zawarł z
przedsiębiorstwem S. w Słowacji umowy nabycia wewnątrzwspólnotowych
wyrobów akcyzowych zharmonizowanych, które następnie przemieszczano na
terytorium Polski, i nie uiścił należnego z tego tytułu podatku akcyzowego. W 2005 r.
wszczęto wobec Z. C. kontrolę podatkową, a od 2006 r. prowadzono postępowania
podatkowe, nadal toczy się postępowanie karno-skarbowe, w którym postawiono
zarzut uchylania się od opodatkowania, przez to narażenia na uszczuplenie
należności podatkowej. Naczelnik Urzędu Celnego w S. w okresie od dnia 5
sierpnia 2008 r. do dnia 28 października 2010 r. wydał ok. 150 decyzji podatkowych
określających zobowiązania Z. C. w podatku akcyzowym z tytułu nabycia
wewnątrzwspólnotowego nafty, nafty technicznej, benzyny lakierniczej i benzyny
specjalnej. Dwie z tych decyzji zostały uchylone, w odniesieniu do jednej trwa
postępowanie odwoławcze, pozostałe są ostateczne. Dłużnik złożył wnioski o
stwierdzenie nieważności części decyzji, postępowania co nich pozostają w toku.
Według ustaleń Sądu ustalone ostatecznymi decyzjami zobowiązania podatnika
wynosi w zakresie należności głównych łącznie 7.833.102 zł, ale wobec związania
żądaniem pozwu można powodowi udzielić ochrony co do kwoty 6. 890.077 zł. W
toku postępowania egzekucyjnego z rachunków bankowych podatnika uzyskano
kwotę 44.392,62 zł, zaliczoną na poczet kosztów egzekucyjnych, oraz zajęto jego
udziały w T. spółce z o.o. nie uzyskując z tego tytułu żadnej kwoty.
W dniu 22 lutego 2006 r. małżonkowie C. zawarli umowę o ustanowieniu
rozdzielności majątkowej i częściowym podziale majątku wspólnego, na podstawie
której pozwana nabyła prawo użytkowania wieczystego nieruchomości gruntowych i
prawo własności posadowionych na nich budynków, dla których prowadzone są
księgi wieczyste […]; prawo własności samochodów osobowych […]; wyposażenie
budynku mieszkalnego położonego w S. przy ulicy Ż. bez spłat na rzecz Z. C.
Prawo własności części nieruchomości było obciążone hipotekami. Strony
zadeklarowały, że wartość przedmiotu umowy wynosi łącznie 2.029.000 zł.
W dniu 3 lipca 2007 r. zawarto umowę spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością działającej pod firmą D. PHU sp. z o.o., której udziały objęli: S.
C. (200 udziałów łącznej wartości 20.000 zł), M. C. (400 udziałów łącznej wartości
40.000 zł) oraz J. S. (50 udziałów łącznej wartości 5.000 zł). Prezesem zarządu
6
został Mi. C. - syn pozwanej M. C. i Z. C. Z. C. udzielono samoistnej prokury do
reprezentowania spółki. Umową z dnia 4 lipca 2007 r. z tytułu pokrycia udziałów
wkładem niepieniężnym (aport) M. C. przeniosła na rzecz tej spółki prawo
użytkowania wieczystego nieruchomości gruntowych i prawo własności
posadowionych na nich budynków, dla których prowadzone są księgi wieczyste […],
a Z. C. przeniósł prawo użytkowania wieczystego gruntu położonego w S. przy ul. N.
wraz z własnością usytuowanych na tym gruncie budynków, dla których
prowadzona jest księga wieczysta Kw nr […].
Sąd uznał zaskarżone czynności prawne za spełniające przesłanki z art. 527
§ 1, 530 i 531 § 1 k.c. podkreślając, że wprawdzie podział majątku został dokonany
przed datą wydania decyzji określających należności podatkowe Z. C., jednak na
mocy art. 21 § 1 pkt 1 ordynacji podatkowej zobowiązania podatkowe powstają z
dniem zaistnienia zdarzenia, z którego wynikają. Odpowiedzialność z art. 530 k.c.
zachodzi również wtedy, gdy dłużnik działa z zamiarem pokrzywdzenia przyszłych
wierzycieli. Sąd zakwalifikował umowę o podział majątku wspólnego małżonków C.
jako darowiznę oceniając, że wyzbycie się wszystkich składników majątku
wspólnego przez Z. C. miało na celu zabezpieczenie finansowe rodziny i dowodzi
działania ze świadomością, że zaskarżona czynność może doprowadzić do
pokrzywdzenia wierzycieli. W odniesieniu do domniemania przesłanki
niewypłacalności wskutek dokonania darowizny (art. 529 k.c.) uznał, że
zobowiązanie do spłaty obciążeń hipotecznych nieruchomości nie uzasadnia
przyjęcia, że dokonany podział majątku wspólnego nie odbył się pod tytułem
darmym. Wobec zakwalifikowania umowy o podział majątku wspólnego jako
darowizny nie było konieczne wykazywanie, że pozwana M. C. wiedziała o
działaniu dłużnika z pokrzywdzeniem wierzyciela, jednak podzielił stanowisko Sądu
pierwszej instancji, że przesłanka ta została spełniona. M. C. była osobą bliską dla
dłużnika, a po ustaniu małżeństwa prowadziła z nim współpracę biznesową w
formie D. PHU sp. z o.o. Sąd podkreślił, że dla oceny przesłanki pokrzywdzenia
wierzyciela nie ma znaczenia obciążenie nieruchomości hipotekami, gdyż
obciążenia są niższe od ich wartości.
W odniesieniu do powództwa skierowanego przeciwko D. PHU sp. z o.o.
Sąd Apelacyjny uznał, że zostały spełnione przesłanki roszczenia opartego na art.
7
530 k.c. Ocenił, że także w wyniku umowy przeniesienia prawa użytkowania
wieczystego gruntu stanowiącego działkę nr 8/5, położonego w S. przy ul. N.
dłużnik Z. C. stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż miało to miejsce przed
dokonaniem tej czynności.
Od wyroku Sądu Apelacyjnego w części oddalającej apelację i orzekającej
o kosztach skierowanego przeciwko niej powództwa wniosła skargę kasacyjną
pozwana M. C. Skarga, oparta na obu podstawach kasacyjnych, w ramach
naruszenia prawa materialnego (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.) zarzuca uchybienie
przepisom:
- art. 527 w zw. z art. 1 k.c. i art. 2 k.p.c. oraz art. 29 § 1 i 2 ordynacji
podatkowej poprzez przyjęcie, że w sprawie z powództwa wierzyciela
publicznoprawnego możliwe jest uwzględnienie cywilistycznej konstrukcji skargi
pauliańskiej;
- art. 6 w zw. z art. 527 § 1 i 2 k.c. oraz art. 29 § 1 i 2 ordynacji podatkowej
oraz w zw. z art. 27c ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji poprzez
niewłaściwe zastosowanie i zwolnienie powoda z obowiązku wykazania
niewypłacalności dłużnika oraz wadliwe przyjęcie istnienia związku przyczynowego
pomiędzy dokonaniem częściowego podziału majątku wspólnego a niemożnością
zaspokojenia wierzyciela publicznoprawnego wobec niepodjęcia przez powoda
czynności egzekucyjnych wobec pozwanej, mimo podstaw prawnych do
dochodzenia przymusowej zapłaty długu także od małżonki dłużnika;
- art. 29 § 1 i 2 pkt 1 ordynacji podatkowej w zw. z art. 527 § 1 i 2 k.c.
poprzez błędną wykładnię prowadzącą do nie rozważenia istoty odpowiedzialności
podatkowej małżonków za zobowiązania podatkowe i wpływu przepisów prawa
podatkowego na ocenę ewentualnej niewypłacalności dłużnika oraz okoliczności
pokrzywdzenia wierzyciela.
W ramach podstawy z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. zarzucono naruszenie art.
177 pkt 3 w zw. z art. 1 i 2 oraz 391 § 1 k.p.c. poprzez oddalenie wniosku
o zawieszenie postępowania, ze względu na występowanie w sprawie zagadnienia
8
wstępnego, którego rozstrzygnięcie leżało w wyłącznej kompetencji organów
administracyjnych.
Skarżąca wniosła o uchylenie wyroku w tej części i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu.
Powód wniósł o odrzucenie skargi , ewentualnie o jej oddalenie.
Sąd Najwyższy zważył:
W pierwszym rzędzie należy odnieść się do podniesionego przez powoda
zarzutu niedopuszczalności skargi kasacyjnej, opartego na twierdzeniu,
że wskazana w apelacji pozwanej wartość przedmiotu zaskarżenia wynosiła 49.000
zł i wyznaczała wartość przedmiotu zaskarżenia skargą kasacyjną, stąd powołanie
w niej kwoty 6.890.077 zł nie mogło się okazać skuteczne. Jak zgodnie przyjmuje
judykatura o dopuszczalności skargi kasacyjnej ze względu na wartość przedmiotu
zaskarżenia decyduje zakres zaskarżenia apelacją, odpowiadająca mu wartość
przedmiotu zaskarżenia i zakres rozpoznania oraz treść rozstrzygnięcia sądu
drugiej instancji (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 8 czerwca 2006 r.,
II CZ 35/06, nie publ., z dnia 26 marca 2009 r., I CZ 12/09, nie publ.). W sprawie
z powództwa wierzyciela o uznanie za bezskuteczną względem niego czynności
prawnej przedmiotem ochrony jest określona kwotowo jego wierzytelność, która nie
została zaspokojona i ona wyznacza wartość przedmiotu zaskarżenia
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 stycznia 2007 r., IV CZ 105/06,
nie publ.). Oznaczona w skardze kasacyjnej wartość przedmiotu zaskarżenia
polega sprawdzeniu zarówno pod kątem zawyżenia jak i zaniżenia w aspekcie
dopuszczalności złożenia tego nadzwyczajnego środka zaskarżenia.
W przedmiotowej sprawie została ona wskazana prawidłowo, a odwoływanie się do
błędu popełnionego na etapie postępowania odwoławczego nie znajduje
uzasadnienia.
Z urzędu rozważyć ponadto należy, czy nie doszło do nieważności
postępowania przed sądem drugiej instancji. Wprawdzie skarga nie powołuje jej
w podstawach kasacyjnych wprost, niemniej w ramach przyczyn kasacyjnych
9
mających uzasadniać przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania podnosi
twierdzenie o niedopuszczalności drogi sądowej (art. 379 pkt 1 w zw. z art. 199 § 1
pkt 1 k.p.c.), motywując ją treścią art. 29 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r.
Ordynacja podatkowa (jedn. tekst: Dz.U. z 2015, poz. 613 ze zm., który
w relewantnym zakresie nie uległ zmianie) – dalej jako: o.p. Zgodnie z tym
przepisem w przypadku osób pozostających w związku małżeńskim
odpowiedzialność, o której mowa w art. 26 o.p. (tj. odpowiedzialność podatnika
całym majątkiem za podatki wynikające ze zobowiązań podatkowych), obejmuje
majątek odrębny podatnika oraz majątek wspólny podatnika i jego małżonka,
a skutki prawne ograniczenia, zniesienia, wyłączenia lub ustania wspólności
majątkowej nie odnoszą się do zobowiązań podatkowych powstałych przed dniem
zawarcia umowy o ograniczeniu lub wyłączeniu ustawowej wspólności majątkowej.
Zdaniem skarżącego samodzielnie reguluje on ochronę Skarbu Państwa jako
wierzyciela publicznoprawnego, gdyż czyni w stosunku do niego bezskutecznymi
z mocy ustawy czynności prawne znoszące, wyłączające lub ograniczające
wspólność majątkową małżeńską, co daje mu prawo zaspokojenia należności
powstałych w okresie trwania wspólności majątkowej z tych składników, które
uprzednio należały do majątku wspólnego małżonków. Konsekwentnie
niedopuszczalne ma być poszukiwanie jej w drodze powództwa opartego na art.
527 i nast. k.c. Taka kwalifikacja jest chybiona, gdyż brak podstaw do przyjęcia,
że w sprawie wystąpiła bezwzględna negatywna przesłanka procesowa skutkująca
nieważnością postępowania. Przypomnieć należy, że pomiędzy bezwzględnymi
przesłankami procesowymi a przesłankami jurysdykcyjnymi o charakterze
materialno-prawnym zachodzą zasadnicze różnice. Pierwsze warunkują
prowadzenie, a drugie determinują wynik procesu. Stwierdzenie dopuszczalności
drogi sądowej z oczywistych względów nie przesądza o skuteczności
dochodzonego roszczenia, zatem o uzyskaniu w wyniku przeprowadzenia
postępowania sądowego ochrony prawnej. Trybunał Konstytucyjny wyjaśnił, że art.
1 k.p.c. rozumiany w ten sposób, iż w zakresie pojęcia "sprawa cywilna" nie
mogą mieścić się roszczenia dotyczące zobowiązań pieniężnych, których źródło
stanowi decyzja administracyjna, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 31
ust. 3 Konstytucji, a sądy powszechne w oparciu o art. 177 Konstytucji sprawują
10
wymiar sprawiedliwości we wszystkich sprawach z wyjątkiem tych, które zostały
zastrzeżone w ustawach do właściwości innych sądów (por. wyrok z dnia 10 lipca
2000 r., Sk 12/99, OTK 2000, nr 5, poz. 143). Z tych względów w judykaturze
i piśmiennictwie wskazano, że publicznoprawny charakter wierzytelności, której
źródłem jest decyzja administracyjna, nie stanowi przeszkody dla uznania
dopuszczalności drogi sądowej w wypadku, gdy wierzyciel dochodzi od swego
dłużnika roszczenia, którego źródłem jest decyzja administracyjna, bądź gdy
roszczenie oparte jest na zdarzeniach prawnych wywołujących konsekwencje
cywilnoprawne (por. m.in. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 12 marca 2003 r., III CZP 85/02, OSNC 2003, nr 10, poz. 129,
postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 22 kwietnia 1998 r., I CKN 1000/97,
OSNC 1999, nr 1, poz. 6 oraz z dnia 10 marca 1999 r., II CKN 340/98, OSNC 1999,
nr 9, poz. 161). Odmienne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia
5 marca 2015 r., V CSK 390/14 (nie publ.). Rozważając problem zaspokojenia
wierzytelności hipotecznej z nieruchomości wskazał, że ustawowe ograniczenie
skuteczności czynności małżonków polegających na wyłączeniu lub ograniczeniu
wspólności majątkowej w odniesieniu do organu podatkowego powoduje również
bezskuteczność umowy o podziale majątku wspólnego, co oznacza że
zaspokojenie wierzytelności hipotecznej z nieruchomości stanowiącej uprzednio
majątek wspólny następuje w trybie postępowania prowadzonego przez
administracyjny organ egzekucyjny na podstawie administracyjnego tytułu
egzekucyjnego i występowanie ze skargą pauliańską na podstawie art. 527 i nast.
jest niedopuszczalne. W orzeczeniu tym zakwalifikowano odpowiedzialność
małżonka dłużnika jako odpowiedzialność rzeczową za cudzy dług
publicznoprawny, ograniczoną do majątku wspólnego. Z przyczyn wskazanych
niżej nie podziela go Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym przedstawioną
skargę kasacyjną.
Nieuzasadniona jest podstawa naruszenia prawa procesowego tj. art. 177
§ 1 pkt 3 w zw. z art. 1 i 2 oraz art. 391 § 1 k.p.c., mającego polegać na
bezpodstawnym oddaleniu wniosku o zawieszenie postępowania, ze względu na
konieczność oczekiwania na zakończenie postępowań nadzorczych wszczętych na
wniosek podatnika i rozstrzygnięcie zagadnienia wstępnego, leżącego w wyłącznej
11
kompetencji organów administracyjnych. Zagadnienie powyższe pośrednio dotyczy
związania sądu ostateczną decyzją administracyjną, rozumianego jako obowiązek
uwzględnienia stanu prawnego wynikającego z decyzji i odnoszącego się do sfery
tych stosunków, które ustawowo zostały poddane uregulowaniu na drodze
postępowania administracyjnego. Brak przepisu wprost regulującego tę kwestię, na
wzór art. 11 k.p.c. i art. 365 § 1 k.p.c. odnoszących się do orzeczeń sądów
powszechnych. Nie ulega wątpliwości, że z chwilą dokonania obrotu towarem
podlegającym przepisom ustawy z dnia 6 grudnia 2008 r. o podatku akcyzowym
(jedn. tekst: Dz.U. z 2011 r., Nr 108, poz. 626 ze zm.) powstaje stosunek prawno-
podatkowy. Wobec powstania obowiązku podatkowego podatnik jest obowiązany
do złożenia deklaracji podatkowej. Niewykonanie tego obowiązku skutkuje
wydaniem przez organ podatkowy decyzji wymiarowej, określającej wysokość
zobowiązania podatkowego (art. 21 § 3 o.p.), niemniej samo zobowiązanie
podatkowe nie powstaje poprzez wydanie takiej decyzji. Decyzje organu
podatkowego (tu: Naczelnika Urzędu Celnego) odnoszące się do podatnika zostały
wydane w wyniku wszczęcia z urzędu postępowań podatkowych i w dacie
wnoszenia pozwu oraz wydawania orzeczenia miały walor ostateczności.
Postępowania nadzorcze są nadzwyczajnym środkiem kontroli, a wydawane w nich
decyzje mają, co do zasady, charakter aktu deklaratoryjnego, obowiązującego
z mocą wsteczną, ale o elementach konstytutywnych. Dotychczasowe decyzje
korzystają z domniemania legalności dopóki nie zapadnie co do nich w nich
rozstrzygnięcie o stwierdzeniu nieważności decyzji administracyjnych z powodu
wystąpienia kwalifikowanych wad (art. 247 i nast. ordynacji podatkowej).
Wszczęcie postępowania nadzorczego nie wzrusza zatem ostateczności decyzji
podatkowych, wydana w nim decyzja nieważnościowa przesądza tylko o wadliwości
badanej decyzja a nie o wyniku postępowania podatkowego. Podkreślić należy,
że następcze stwierdzenie nieważności decyzji podatkowej może stanowić
podstawę zarzutu w postępowaniu egzekucyjnym. Zawieszenie z urzędu
postępowania z przyczyn wskazanych w art. 177 § 1 k.p.c. ma ponadto charakter
fakultatywny. Z tych względów sąd drugiej instancji trafnie uznał, że rozstrzygnięcie
sprawy nie zależało od uprzedniej decyzji organu podatkowego w postępowaniu
12
nadzorczym w rozumieniu art. 177 § 1 pkt 3 k.p.c., a zawieszenie postępowania
w okolicznościach sprawy było niecelowe.
Podstawowym problemem prawnym, do którego odnoszą się kolejne zarzuty
skarżącej podniesione w ramach podstawy naruszenia prawa materialnego, jest
relacja pomiędzy art. 527 i nast. k.c. a art. 29 ordynacji podatkowej i art. 27c ustawy
z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (jedn.
tekst: Dz.U. z 2014 r., poz.1619 ze zm.), dalej jako: p.e.a. Ten ostatni przepis
stanowi, że jeżeli egzekucja ma być prowadzona zarówno z majątku wspólnego
zobowiązanego i jego małżonka, jak i z ich majątków osobistych, tytuł wykonawczy
wystawia się na oboje małżonków. Rozważania Sądu Najwyższego ograniczone
zostaną do oceny podstawy kasacyjnej dotyczącej przepisów relewantnych
w okolicznościach sprawy (art. 29 § 1 i § 2 pkt 1 o.p. i art. 27c p.e.a.). Zgodzić się
należy z twierdzeniem skargi, że organ podatkowy nie jest wierzycielem
w rozumieniu art. 527 k.c., gdyż należności publiczno-prawne nie mają cech
właściwych dla prawa podmiotowego. Niemniej nie wyklucza to, co do zasady,
zastosowania dla ich ochrony instytucji przewidzianej w tym przepisie.
W judykaturze kwestia, czy przedmiotem ochrony pauliańskiej mogą być obok
wierzytelności cywilnoprawnych także zobowiązania publicznoprawne była sporna.
Sąd Najwyższy początkowo przyjmował, iż korzystanie z tego środka przez Skarb
Państwa jest niemożliwe (por. postanowienie z dnia 24 czerwca 1999 r., II CKN
298/99, OSN 2000, nr 1, poz. 15, wyrok z dnia 30 lipca 2002 r., IV CKN 1246/00,
nie publ.). Odmienne stanowisko zajęto w m.in. w uchwale składu siedmiu sędziów
z dnia 12 marca 2003 r., III CZP 85/02, OSNC 2003, nr 10, poz. 129, uchwale
z dnia 11 kwietnia 2003 r., III CZP15/03, OSNC 2004, nr 3, poz. 32, postanowieniu
z dnia 16 kwietnia 2002 r., V CK 41/02, OSP 2003, nr 2, poz. 22, wyrokach z dnia
13 maja 2005 r., I CK 677/04, Pr. Bank. 2004, nr 9, z dnia 27 lipca 2006 r., III CSK
57/06, z dnia 28 października 2010 r., II CSK 227/10, OSNC-ZD 2011, nr 1, poz. 3,
z dnia 1 czerwca 2011 r., II CSK 513/10, nie publ.. Odwołanie do cywilistycznej
konstrukcji skargi pauliańskiej dla ochrony należności publicznoprawnych oparto na
wykładni analogiae legis. Sąd Najwyższy w obecnym składzie opowiada się za
drugim z tych stanowisk.
13
Przepisy ordynacji podatkowej dotyczące zasad odpowiedzialności
małżonków za zobowiązania publicznoprawne mają charakter szczególny
i wyłączają stosowanie przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego
odnoszących się do odpowiedzialności za zobowiązania cywilnoprawne (art. 41
k.r.o.). Wbrew twierdzeniom skargi art. 29 § 2 pkt 1 o.p., jakkolwiek przyznaje
Skarbowi Państwa przywileje w zakresie egzekucji zobowiązania podatkowego
powstałego przed dniem zawarcia przez małżonków umowy o wyłączeniu
ustawowej wspólności majątkowej, nie może stanowić podstawy do odmowy
zastosowania art. 527 i nast. k.c. w przedmiotowej sprawie. Po pierwsze wskazać
należy na różnice zakresu przedmiotowego obu regulacji. Co do zasady
konsekwencją zastosowania przepisu ordynacji podatkowej jest bezskuteczność
względna umowy majątkowej małżeńskiej o ustanowieniu rozdzielności majątkowej
wobec organu podatkowego o charakterze częściowym, tj. ograniczona do
zakresu zobowiązań podatkowych powstałych przed dniem jej zawarcia.
Sankcja ta następuje ex lege. Pośrednio wynika z niej fikcja prawna dalszego
trwania ustroju wspólności ustawowej, umożliwiająca prowadzenie egzekucji
ze wszystkich potencjalnych składników majątku wspólnego. Wyrok uwzględniający
powództwo w sprawie ze skargi pauliańskiej odnosi się do oznaczonej czynności
prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzyciela i może zapaść po
wykazaniu określonych przesłanek o charakterze podmiotowym i przedmiotowym.
Umowa majątkowa małżeńska polegająca na zmianie ustroju majątkowego
poprzez wprowadzenie rozdzielności nie jest czynnością prawną w rozumieniu art.
527 i nast. k.c. Jest nią natomiast następcza umowa o podziale majątku wspólnego,
której ubezskutecznienie w zakresie odnoszącym się do oznaczonych składników
następuje w wyniku wydania orzeczenia o charakterze konstytutywnym ze skutkiem
wstecznym. Możliwe jest wówczas także zakwestionowanie rozporządzenia
uzyskaną korzyścią przez małżonka (osobę trzecią) na rzecz osoby czwartej
(art. 531 § 2 k.c.).
Po drugie zakres przedmiotowy art. 29 o.p. ogranicza się do zobowiązania
podatkowego powstałego przed dniem zawarcia przez małżonków umowy
o wyłączeniu ustawowej wspólności majątkowej, podczas gdy odpowiedzialność
małżonka-kontrahenta umowy fraudacyjnej na podstawie art. 527 i nast. k.c. nie
14
musi dotyczyć wierzytelności wymagalnej. Zgodnie przyjmuje się, że powództwo
takie może wytoczyć również wierzyciel, którego wierzytelność nie jest jeszcze
płatna oraz, że jeżeli zachodzi stan niewypłacalności dłużnika chroniona
wierzytelność staje się przedterminowo wymagalna.
Przede wszystkim jednak powołane w skardze przepisy art. 29 § 1 i 2
ordynacji podatkowej oraz art. 27c ustawy o postępowaniu egzekucyjnym
w administracji nie stanowią uzasadnionej podstawy kasacyjnej, gdyż nie mają
zastosowania w niniejszej sprawie. Przypomnieć należy, że art. 29 o.p. zawiera
normę materialnego prawa podatkowego wyznaczającą zakres odpowiedzialności
małżonka podatnika tylko w okresie trwania małżeństwa. Z jego treści wynika
wprost, że przedmiotem regulacji jest odpowiedzialność ustawowa osoby
pozostającej w związku małżeńskim o charakterze osobistym za cudzy (małżonka)
dług podatkowy, ograniczona do majątku wspólnego. W okresie trwania związku
małżonek podatnika nie jest zatem podatnikiem ani osobą trzecią odpowiadającą
za zobowiązanie podatkowe, a tylko za dług małżonka. Odpowiedzialność ta nie ma
charakteru rzeczowego. Bezudziałowy charakter współwłasności łącznej powoduje,
że obowiązek znoszenia egzekucji z mocy prawa odnosi się do wszystkich
składników majątku wspólnego, a podstawą jej prowadzenia jest tytuł wykonawczy
wystawiony na oboje małżonków (art. 27c p.e.a.). Małżonek po wystawieniu na
niego tytułu wykonawczego odpowiada z mocy prawa wspólnym, a więc w części
swoim majątkiem, bez ograniczeń kwotowych i wyłączania określonych składników.
Przepisy nie przewidują wydawania samodzielnej decyzji podatkowej odnoszącej
się do małżonka dłużnika. Oznacza to, że także w wypadku przesłanki
przewidzianej w art. 29 § 2 pkt 1 o.p. egzekucja administracyjna może być
skierowana do przedmiotów majątkowych potencjalnie objętych wspólnością
majątkową wówczas, gdy jej istnienie wynika nie tyle z bezskuteczności umownego
wyłączenia, ile z trwania związku małżeńskiego podatnika. Innym zagadnieniem,
nie występującym w zakresie przedstawionej skargi kasacyjnej, jest solidarna
odpowiedzialność małżonka całym swoim majątkiem z podatnikiem prowadzącym
działalność gospodarczą za zaległości podatkowe wynikające z tej działalności
i powstałe w okresie, w którym stale współdziałał z podatnikiem w jej wykonywaniu,
osiągając korzyści z prowadzonej przez niego działalności (art. 111 o.p.).
15
W przedmiotowym wypadku związek małżeński stron został rozwiązany
przez rozwód po powstaniu zobowiązań podatkowych, w toku toczących się
postępowań podatkowych, zatem przestało istnieć uzasadnienie dla prowadzenia
egzekucji administracyjnej przy przyjęciu konstrukcji fikcji dalszego istnienia
wspólności ustawowej i majątku wspólnego. Pozwany nie wykazał ponadto, aby
w stosunku do powódki w okresie trwania małżeństwa wydany został tytuł
wykonawczy, stanowiący podstawę kontynuowania egzekucji z majątku wspólnego
(art. 27c p.e.a.). Zgodnie z art. 110 o.p. rozwiedziony małżonek podatnika
odpowiada całym swoim majątkiem solidarnie z byłym małżonkiem za zaległości
podatkowe z tytułu zobowiązań podatkowych powstałych w czasie trwania
wspólności majątkowej, jednakże tylko do wysokości wartości przypadającego
mu udziału w majątku wspólnym. Oznacza to, że dla prowadzenia egzekucji
organ podatkowy zobowiązany jest wydać samodzielną decyzję podatkową
o odpowiedzialności osoby trzeciej - rozwiedzionego małżonka, jeżeli spełnione
są przesłanki jego odpowiedzialności. Dla ustalenia składu majątku wspólnego oraz
zasad jego podziału zasadnicze znaczenie ma umowa o podział majątku
wspólnego albo orzeczenie sądu, a ew. czynności prawne byłych małżonków
mogą być przedmiotem skargi pauliańskiej. Za dopuszczalnością zaskarżenia
przez wierzyciela czynności procesowych uczestników postępowania
w sprawach o podział majątku wspólnego, dział spadku lub zniesienie
współwłasności, których uwzględnienie doprowadziło do nabycia przedmiotów
majątkowych objętych podziałem przez uczestników nie będących dłużnikami,
opowiedział się Sąd Najwyższy wprost w uchwale z dnia 17 czerwca 2010 r.,
III CZP 41/10 (OSNC 2011, nr 1, poz. 5) oraz uchwale z dnia 8 października
2015 r., III CZP 56/15 (Biul. SN 2015, nr 10, poz. 6).
W tym stanie rzeczy odwołanie się przez sąd do „konstrukcji cywilistycznej
skargi pauliańskiej” w odniesieniu do czynności prawnej podatnika i jego małżonka,
polegającej na dokonaniu w oznaczony sposób podziału majątku wspólnego jako
działania fraudacyjnego wobec istnienia zobowiązania publicznoprawnego, było
uzasadnione.
Chybiona jest skarga kasacyjna w zakresie odwołującym się do naruszenia
art. 6 w zw. z art. 527 § 1 i 2 k.c. poprzez niewłaściwe zastosowanie i zwolnienie
16
powoda z obowiązku wykazania niewypłacalności dłużnika oraz wadliwe przyjęcie
istnienia związku przyczynowego pomiędzy dokonaniem częściowego podziału
majątku wspólnego a niemożnością zaspokojenia wierzyciela publicznoprawnego
wobec niepodjęcia przez powoda czynności egzekucyjnych wobec pozwanej, mimo
podstaw prawnych do dochodzenia przymusowej zapłaty długu także od małżonki
dłużnika. Podkreślić ponownie należy, że przedmiotem zaskarżenia skargą
pauliańską może być czynność prawna powodująca niewypłacalność dłużnika lub
powiększenie jego niewypłacalności, przy czym pokrzywdzenie wierzycieli powstaje
na skutek takiego stanu faktycznego majątku dłużnika, który powoduje niemożność,
utrudnienie lub odwleczenie zaspokojenia wierzyciela (por. m.in. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 28 listopada 2001 r., IV CKN 525/00, z dnia 29 czerwca
2004 r., II CK 367/03). Niewypłacalność dłużnika stanowi okoliczność faktyczną
i Sąd Najwyższy jest związany ustaleniem poczynionym w tym zakresie (art. 39813
§ 2 k.p.c.). Ciężar dowodu w zakresie istnienia podstaw zwolnienia się przez
pozwaną od zadośćuczynienia roszczeniu wierzyciela żądającego uznania
czynności prawnej za bezskuteczną poprzez wskazanie wystarczającego dla jego
zaspokojenia majątku dłużnika spoczywał na niej a nie powodzie (art. 533 k.c.).
Po jej stronie istniało także uprawnienie bezpośredniego zaspokojenia wierzyciela
ze skutkiem wygaśnięcia zobowiązania.
Z tych względów wobec braku uzasadnionych podstaw skarga kasacyjna
podlega oddaleniu (art. 39814
k.p.c.). O kosztach postępowania kasacyjnego
należnych stronie pozwanej orzeczono w oparciu zasadę odpowiedzialności
za wynik sporu (art. 98 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.).
Podstawę rozstrzygnięcia o wynagrodzeniu pełnomocnika pozwanej ustanowionej
z urzędu w postępowaniu kasacyjnym stanowi § 13 ust. 4 pkt 1 w zw. z § 6 pkt 7
rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie
opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów
pomocy prawnej udzielonej z urzędu (tekst. jedn.: Dz. U. z 2013 r., poz. 461 ze zm.).
kc
17