Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I PK 56/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 10 lutego 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (przewodniczący)
SSN Bogusław Cudowski (sprawozdawca)
SSN Romualda Spyt
w sprawie z powództwa T. B.
przeciwko Bankowi […]
o odszkodowanie z tytułu umowy o zakazie konkurencji,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 10 lutego 2016 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 28 kwietnia 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego
Sądowi Apelacyjnemu.
UZASADNIENIE
Powód T. B., pozwem z 28 września 2012 r., dochodził od pozwanego
Banku […], następcy prawnego […] Bank S.A., kwoty 79.864,30 zł, na którą
składała się kwota 13.001,10 zł z tytułu odszkodowania za powstrzymywanie się od
2
działalności konkurencyjnej wraz z odsetkami za okres od dat wskazanych w
pozwie do dnia zapłaty, oraz kwota 66.863,20 zł z tytułu zadośćuczynienia za utratę
możliwości zdobycia podobnego do realizowanego u pozwanego zatrudnienia w
przyszłości wraz z ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia pozwu do dnia
zapłaty, a także zasądzenia kosztów postępowania według norm przepisanych.
Wyrokiem z 3 października 2013 r. Sąd Okręgowy w P. zasądził od
pozwanego na rzecz powoda kwotę 13.001,10 zł wraz z ustawowymi odsetkami
(pkt 1), oddalił powództwo w pozostałej części (pkt 2), zasądził od powoda na rzecz
pozwanego 1.836 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa prawnego (pkt 3), oraz
nakazał pobrać od pozwanego na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego
kwotę 650 zł tytułem nieuiszczonej opłaty od pozwu.
Sąd ustalił, że powód w okresie od 21 kwietnia 1999 r. do 30 kwietnia 2009 r.
był pracownikiem […] Bank S.A., pełniąc funkcję weryfikatora, a następnie
przedstawiciela handlowego w Biurze Kredytowym w C. W dniu 1 stycznia 2001 r.
K. G. podpisała z powodem w imieniu pracodawcy „umowę w sprawie zakazu
konkurencji”. Paragraf 1 tej umowy stanowił, że pracownik zobowiązuje się, w
okresie trwania jego umowy o pracę, nie świadczyć pracy – na podstawie stosunku
pracy lub usług na jakiejkolwiek innej podstawie – na rzecz podmiotu
(przedsiębiorstwa) prowadzącego działalność konkurencyjną w stosunku do
Pracodawcy, ani też nie prowadzić samemu działalności konkurencyjnej wobec
Pracodawcy uczestnicząc w przedsiębiorstwie konkurencyjnym jako wspólnik lub
członek władz. W przypadku naruszenia ustanowionego w § 1 zakazu konkurencji,
Pracownik zobowiązał się do wyrównania szkody jaką w ten sposób wyrządził
Pracodawcy, a wysokość odszkodowania z tego tytułu miała zostać ustalona na
zasadach określonych w przepisach rozdziału I działu V Kodeksu pracy (§ 2
umowy). Na podstawie § 3 ust. 1 umowy Pracownik zobowiązał się, że w okresie
jednego roku po zakończeniu trwania jego umowy o pracę z Pracodawcą nie
będzie świadczyć pracy – na podstawie stosunku pracy lub usług na jakiejkolwiek
innej podstawie – na rzecz podmiotu (przedsiębiorstwa) prowadzącego działalność
konkurencyjną w stosunku do Pracodawcy, ani też prowadzić samemu działalności
konkurencyjnej wobec Pracodawcy uczestnicząc w przedsiębiorstwie
konkurencyjnym jako wspólnik lub członek władz. W zamian za przestrzeganie
3
zakazu konkurencji, o którym mowa w § 3 ust. 1 umowy, Pracodawca zobowiązał
się zapłacić Pracownikowi odszkodowanie w wysokości 25% wynagrodzenia
otrzymanego przez Pracownika przed ustaniem stosunku pracy przez okres
odpowiadający okresowi obowiązywania zakazu konkurencji, o którym mowa w § 3
ust. 1 (treść § 3 ust. 2 umowy). Powyższe odszkodowanie miało być płatne w 12
miesięcznych ratach, każda w wysokości odpowiadającej 1/12 części łącznego
odszkodowania, w którym mowa w § 3 ust. 2 umowy. W § 5 umowy strony
przewidziały, że zakaz konkurencji, o którym mowa w § 3 ust. 1, przestaje
obowiązywać, jeśli Pracodawca złoży oświadczenie o zwolnieniu Pracownika z
przestrzegania tego zakazu. W takim przypadku zastosowania postanowienia § 3
ust. 2 umowy nie miały mieć zastosowania. W dniu 19 stycznia 2009 r. pozwany
pracodawca wypowiedział powodowi umowę o pracę z zachowaniem
trzymiesięcznego okresu wypowiedzenia, którego termin upłynął 30 kwietnia 2009
r., z powodu likwidacji stanowiska pracy. Po zakończeniu stosunku pracy powód
przestrzegał obowiązującego go zakazu konkurencji, w szczególności nie podjął
pracy w […] Banku, mimo pozytywnie przebytego procesu rekrutacyjnego
zakończonego złożeniem mu na przełomie grudnia 2008 r. i stycznia 2009 r. oferty
zatrudnienia na stanowisku regionalnego managera sprzedaży z wynagrodzeniem
5.000 zł netto, ze względu na wiążącą go z pozwanym umowę o zakazie
konkurencji. Pozwany w okresie od maja 2009 r. do września 2009 r. wypłacał
powodowi odszkodowanie z tytułu umowy o zakazie konkurencji w uzgodnionych
kwotach za każdy miesiąc tego okresu. Oświadczeniem z 28 września 2009 r.
pozwany, powołując się na § 5 umowy o zakazie konkurencji, zwolnił powoda z
przestrzegania zakazu konkurencji ustanowionego umową na okres po ustaniu
stosunku pracy. Po otrzymaniu tego oświadczenia powód podjął starania o podjęcie
zatrudnienia w sektorze usług bankowych, co nastąpiło dopiero na przełomie
września i października 2010 r. w firmie P.
Sąd Okręgowy dokonując oceny dowodów, przyjął, że K. G. miała
umocowanie do zawierania z pracownikami umów o zakazie konkurencji po
zakończeniu stosunku pracy. W konsekwencji umowę w sprawie zakazu
konkurencji, jaką pozwany pracodawca podpisał z powodem uznał za ważną.
Oceniając postanowienia tej umowy, wskazał, że wcześniejsze ustanie klauzuli
4
konkurencyjnej nie było oparte na przepisach Kodeksu pracy, lecz na
postanowieniach umowy, a konkretnie na jej § 5. Podkreślił, że w orzecznictwie
Sądu Najwyższego utrwalonym jest pogląd o dopuszczalności wcześniejszego
ustania umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy, gdy strony
przewidzą w tej umowie możliwość wystąpienia takiego skutku w następstwie
jednostronnych czynności pracodawcy, to jest odstąpienia od umowy, jej
wypowiedzenia, czy też spełnienia się warunku rozwiązującego. Z treści § 5
umowy, zdaniem Sądu, nie wynikało, że zastrzeżono możliwość wypowiedzenia
umowy o zakazie konkurencji, ani też że zastrzeżono warunek rozwiązujący;
można jednak było uznać, że zastrzeżono dla pracodawcy prawo odstąpienia. Sąd
dalej podkreślił, że zastrzeżenie dla pracodawcy prawa odstąpienia w umowie o
zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy bez określenia terminu wykonania
tego prawa jest nieważne. W tej sprawie, według Sądu, wprowadzono do umowy o
zakazie konkurencji klauzulę przewidującą możliwość zwolnienia pracownika
„w każdym czasie”. Odwołanie się w § 5 do określonego umową zakazu nie dawało
podstaw do ustalenia czy prawo odstąpienia odnosi się do całego terminu
obowiązywania umowy, zakresu zakazu czy też okresu obowiązywania zakazu.
Sąd uznał, że zastosowanie przez pracodawcę umownego prawa odstąpienia po
pięciu miesiącach od rozwiązania umowy o pracę i obowiązywania umowy o
zakazie konkurencji było sprzeczne z zasadami prawa pracy, ponieważ kolidowało
z zasadą ochrony praw pracownika, czyli generalnie z funkcją ochronną prawa
pracy. Wprowadzenie do § 5 umowy o zakazie konkurencji umownego prawa
odstąpienia bez sprecyzowania warunków odstąpienia i bez określenia terminu, w
którym odstąpienie to mogło zostać zrealizować, stworzyło stan niepewności dla
powoda. W ocenie Sądu, zawarte w § 5 umowy o zakazie konkurencji prawo
odstąpienia nie miało oznaczonego terminu w rozumieniu art. 395 k.c., co
oznaczało, że faktycznie mogło zostać zrealizowane w każdym czasie.
Uwzględniając powyższe okoliczności Sąd zasądził od pozwanego na rzecz
powoda kolejne raty odszkodowania za powstrzymanie się od działalności
konkurencyjnej, to jest za pozostałe do uzgodnionego terminu rozwiązania umowy
o zakazie konkurencji 7 miesięcy, w kwotach określonych w § 3 ust. 2 umowy.
5
Apelację o wyroku Sądu Okręgowego złożył pozwany, zaskarżając go w
części, to jest w zakresie pkt. 1 i 4. Zarzucił sprzeczność istotnych ustaleń Sądu z
materiałem dowodowym poprzez przyjęcie, że umowa o zakazie konkurencji po
ustaniu stosunku pracy, podpisana przez K. G., była ważna i wywoływała skutki
prawne, a K. G. posiadała pełnomocnictwo do podpisywania umów o zakazie
konkurencji; a także naruszenie art. 1013
k.p., art. 95 § 2 k.c. w zw. z art. 96 k.c.,
art. 373 § 1 w zw. z art. 17 § 1 i 3 k.s.h. oraz art. 60 k.c., art. 3531
k.c. w zw. z art.
65 § 2 k.c. w zw. z art. 300 k.p. oraz art. 395 § 1 k.c. w zw. z art. 65 § 2 k.c. w zw. z
art. 300 k.p.
Powód wniósł zażalenie na zawarte w pkt. 3 wyroku postanowienie w
przedmiocie kosztów procesu.
Wyrokiem z 28 kwietnia 2014 r. Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony wyrok w
pkt 1 i 4, oddalając oddalił powództwo (pkt 1); oddalił zażalenie powoda (pkt 2),
zasądził od powoda na rzecz pozwanego kwotę 3.614 zł tytułem zwrotu kosztów
procesu za wszystkie instancje.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że zgromadzony w sprawie materiał dowodowy,
oceniany zgodnie z zasadami logicznego rozumowania i doświadczenia życiowego,
dawał podstawy do ustalenia, że K. G. była umocowana do zawierania w imieniu
pracodawcy umów o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy. Dalej
stwierdził, że Sąd pierwszej instancji błędnie przyjął, że oświadczenie pracodawcy z
29 września 2009 r. nie pociągało za sobą skutku w postaci ustania umowy o
zakazie konkurencji przed upływem jego terminu. Sąd podkreślił, powołując się na
orzecznictwo Sądu Najwyższego (wyrok Sądu Najwyższego z 16 czerwca 2011 r.,
III BP 2/11), że umowa o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy jest
zawierana na czas określony, jednak może ustać przez upływem terminu w
następstwie jednostronnych czynności prawnych pracodawcy: odstąpienia od
umowy, wypowiedzenia umowy, ponadto może ustać w razie spełniania się
warunku rozwiązującego umowę. Sąd Apelacyjny ocenił, że treść § 5 umowy o
zakazie konkurencji stanowiła zastrzeżenie prawa odstąpienia. Powołując się na
orzecznictwo Sądu Najwyższego (wyroki Sądu Najwyższego z 4 lutego 2009 r.,
II PK 223/08 oraz z 2 września 2009 r., II PK 206/08), stwierdził, że nie ma
przeszkód, aby oznaczony w umowie o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku
6
pracy termin z art. 395 § 1 k.c. pokrywał się z czasem trwania zakazu konkurencji;
ponadto, iż termin ten nie musi zostać wyrażony wprost w postanowieniu umowy
wprowadzającym prawo odstąpienia, a jego oznaczenie może polegać na
odesłaniu do innego postanowienia umowy o zakazie konkurencji. Zdaniem Sądu
Apelacyjnego, konkluzja ta nie stała w sprzeczności z tezami Sądu Najwyższego
wyrażonymi w wyrokach z 24 października 2006 r. (II PK 126/06) oraz z 8 lutego
2007 r. (II PK 159/06), w których przesądzono jedynie, że użyte w postanowieniach
umów o zakazie konkurencji sformułowania nie pozwalały przyjąć, iż termin do
wykonania prawa odstąpienia został zastrzeżony. W tej sprawie natomiast § 5
analizowanej umowy przewidujący prawo odstąpienia, odsyłał do § 3 ust. 2 i
następnie ust. 1. W § 3 wyraźnie określono termin trwania zakazu konkurencji.
W drodze tych odesłań i z wykładni tych postanowień, zdaniem Sądu, należało
wysnuć wniosek, że prawo do odstąpienia przysługiwało wyłącznie pracodawcy
przez cały czas trwania zakazu konkurencji, to jest przez 12 miesięcy po ustaniu
stosunku pracy. Z postanowień tych nie wynikało natomiast, jak przyjął Sąd
Okręgowy, że pracodawca mógł skorzystać z prawa odstąpienia w „każdym
czasie”, ponieważ mógł to uczynić jedynie w ciągu 12 miesięcy od końca
zatrudnienia powoda. Sąd ocenił, że w tym konkretnym przypadku nie istniały
okoliczności przemawiające za tym, że nie zastrzeżono terminu, w jakim mogło
zostać zrealizowane prawo do odstąpienia. Istniał wyraźny termin, w jakim
pracodawca z tego prawa mógł skorzystać. Postanowienie zastrzegające prawo
dostąpienia dla pracodawcy było zatem ważne i skuteczne, a pracodawca mógł w
ciągu 12 miesięcy od ustania zatrudnienia powoda odstąpić od umowy o zakazie
konkurencji i w ten sposób doprowadzić do ustania umowy o zakazie konkurencji
przed terminem. Pracodawca zrobił to, składając oświadczenie z 28 września
2009 r. W konsekwencji nie był zobowiązany do wypłaty na rzecz byłego
pracownika odszkodowania z tytułu umowy o zakazie konkurencji dochodzonego w
tym postępowaniu.
Wyrok Sąd Apelacyjnego zaskarżył powód w całości. Podstawą skargi
kasacyjnej uczynił zarzuty naruszenia prawa materialnego, to jest:
(-) art. 395 § 1 k.c. w zw. z art. 58 k.c. w zw. z art. 300 k.p. przez błędną
jego wykładnię polegającą na przyjęciu, iż pracodawca mógł w każdym czasie
7
skorzystać z przysługującego mu na podstawie § 5 umowy o zakazie konkurencji z
dnia 1 stycznia 2001 r. prawa odstąpienia od powyższej umowy, podczas gdy
zastrzeżenie dla pracodawcy prawa odstąpienia w umowie o zakazie konkurencji
po ustaniu stosunku pracy, bez określenia terminu wykonania tego prawa jest z
mocy art. 58 k.c. bezwzględnie nieważne;
(-) art. 1011
§ 1 w zw. z art. 1012
§ 1-3 k.p. przez błędną wykładnię i uznanie
za dopuszczalne doprowadzenie przez pracodawcę w każdej dogodnej dla niego
chwili i bez wskazywania jakiegokolwiek powodu w drodze jednostronnego
oświadczenia do ustania obowiązywania umowy o zakazie konkurencji i uwolnienia
się od zapłaty odszkodowania, podczas gdy warunki i podstawy realizacji przez
pracodawcę takiego uprawnienia muszą być przez strony wyraźnie określone w
postanowieniach umowy;
(-) art. 18 § 1 k.p. poprzez jego błędną wykładnię i uznanie, iż dopuszczalne
jest zastosowanie przez stronę pozwaną umownego prawa odstąpienia od umowy
o zakazie konkurencji po pięciu miesiącach od rozwiązania umowy o pracę i
obowiązywania umowy o zakazie konkurencji, co sprzeczne jest z zasadami prawa
pracy, to jest zasadą ochrony prawa pracownika.
Skarżący, reprezentowany przez profesjonalnego pełnomocnika, wniósł o
uchylenie wyroku w całości i jego zmianę poprzez oddalenie apelacji, ewentualnie o
jego uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
Apelacyjnemu, a także o zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda kosztów
postępowania, w tym zastępstwa procesowego.
Pozwany w odpowiedzi na skargę kasacyjną wniósł o jej oddalenie oraz
zasądzenie kosztów postępowania według norm przepisanych, a także oddalenie
zażalenia oraz zasądzenie kosztów postępowania zażaleniowego według norm
przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzuty skargi kasacyjnej okazały się częściowo uzasadnione.
8
Zasadnicze znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy miał pierwszy zarzut w
postaci naruszenia przepisów prawa materialnego – art. 395 § 1 k.c. w związku z
art. 58 k.c. w związku z art. 300 k.p.
Problematyka ustania umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku
pracy wywołuje w praktyce wiele sporów i kontrowersji. Pokazuje to wyraźnie
orzecznictwo sądowe, w tym także Sądu Najwyższego. W rozstrzyganym sporze
chodzi o postanowienia umowy o zakazie konkurencji w przedmiocie odstąpienia
od niej pracodawcy. Nie ulega wątpliwości, że strony umowy mogą przewidzieć w
niej prawo odstąpienia, zgodnie z art. 395 k.c., stosowanym poprzez art. 300 k.p.
Sądy obu instancji poprawnie przyjęły, że z treści § 3 wiążącej strony umowy o
zakazie konkurencji wynika prawo do odstąpienia od niej przez pracodawcę. Taka
kwalifikacja „zwolnienia pracownika z przestrzegania tego zakazu” nie była
kwestionowana przez stronę powodową ani w postępowaniu przed Sądami obu
instancji, ani w skardze kasacyjnej.
Możliwość wprowadzenia do umowy o zakazie konkurencji po ustaniu
stosunku pracy prawa odstąpienia jest od dawna akceptowana w orzecznictwie
Sądu Najwyższego (art. 395 k.c.), o ile nie pozostaje to w sprzeczności z zasadami
prawa pracy (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 lutego 2003 r., I PK 16/02, OSNP
2004 nr 14, poz. 239).
W związku z powyższym przedmiotem sporu było to, czy w umowie stron
oznaczony został termin prawa odstąpienia od umowy. Zgodnie bowiem z
przepisem art. 395 § 1 k.c. można zastrzec, że jednej lub obu stronom przysługiwać
będzie w ciągu oznaczonego terminu prawo odstąpienia od umowy. Bowiem
zgodnie z niekwestionowanym poglądami Sądu Najwyższego warunkiem ważności
postanowienia o odstąpieniu od umowy o zakazie konkurencji jest oznaczenie
terminu. Tak więc zastrzeżenie dla pracodawcy prawa do odstąpienia od umowy
bez określenia terminu jest nieważne (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 lutego
2007 r., II PK 159/06, OSNP 2008 nr 7-8, poz. 104). Ponadto zdaniem Sądu
Najwyższego Zastrzeżone w umowie o zakazie konkurencji prawo odstąpienia od
umowy musi zawierać wyraźne oznaczenie terminu, w którym może być wykonane
(wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 października 2006 r., II PK 126/06, OSNP
2007 nr 19-20, poz. 277). Natomiast wyraźne oznaczenie tego terminu nie musi
9
oznaczać, że niedopuszczalne jest jego oznaczenie poprzez odesłanie do innego
postanowienia umowy (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 września 2009 r., II PK
206/08, LEX nr 523529).
Sąd Najwyższy rozstrzygał także w kwestii sposobu określenia (oznaczenia)
terminu do odstąpienia od umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy.
W wyroku z dnia 4 lutego 2009 r., II PK 223/08 (LEX nr 523521) przyjęto ponadto,
że nie ma przeszkód, by oznaczony w tej umowie termin pokrywał się z czasem
trwania zakazu konkurencji. Jednak zdaniem Sądu Najwyższego wprowadzenie do
umowy o zakazie konkurencji klauzuli przewidującej możliwość zwolnienia
pracownika „W każdym czasie” z określonego umową zakazu, nie jest
oznaczeniem terminu, w którym może zostać wykonane przez pracodawcę prawo
odstąpienia (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 listopada 2012 r., II PK 90/12,
LEX nr 1276218).
W związku z powyższym rozstrzygnięcie sporu wymaga stanowczych
ustaleń dotyczących tego, czy w umowie o zakazie konkurencji został wyraźnie
określony termin odstąpienia w rozumieniu art. 395 § 1 k.c., choćby pokrywał się z
okresem trwania umowy.
Zdaniem Sądu Najwyższego w żadnym razie nie można uznać, że umowa
zawiera wyraźne określenie terminu odstąpienia. Postanowienie § 5 umowy
stanowi bowiem, że „zakaz konkurencji o którym mowa w § 3 ust. 1, przestaje
obowiązywać, jeśli Pracodawca złoży oświadczenie o zwolnieniu Pracownika z
przestrzegania tego zakazu...”. Sąd Apelacyjny przyjął, że „zapis ten jest
jednoznaczny i nie może budzić wątpliwości”. Jednak uzasadnienie takiej wykładni
postanowień umowy nie zawiera uzasadnionych argumentów. W szczególności nie
można zgodzić się z tym, że prawo do odstąpienia nie przysługiwało „w każdym
czasie” a jedynie w ciągu 12 miesięcy. Nie można przecież zakładać, że strony
przewidziałyby termin odstąpienia po zakończeniu trwania umowy o zakazie
konkurencji. Pomijając w tym miejscu inne rozstrzygane w apelacji problemy należy
stwierdzić, że zasadny okazał się zarzut naruszenia przepisu art. 395 § 1 k.c. w
związku z art. 300 k.p.
Reasumując postanowienie umowy odsyłające do postanowienia
określającego przedmiot i czas obowiązywania zakazu konkurencji nie może zostać
10
ocenione jako wyraźne i precyzyjne. Tak więc przyjęcie, że strony spornej umowy o
zakazie konkurencji ustaliły termin odstąpienia w sposób nie budzący żadnych
wątpliwości narusza wskazany wyżej przepis art. 395 § 1 k.c. Bowiem zdaniem
Sądu Najwyższego treść postanowień umowy budzi wątpliwości o podstawowym
charakterze.
Mając powyższe na uwadze nie było konieczne odniesienie się do
pozostałych dwóch zarzutów skargi kasacyjnej, gdyż w razie uwzględnienia zarzutu
pierwszego stają się one bezprzedmiotowe.
Z tych względów orzeczono jak w sentencji wyroku.
kc