Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I KZP 3/16
POSTANOWIENIE
Dnia 28 kwietnia 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Henryk Gradzik (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Michał Laskowski
SSN Roman Sądej
Protokolant Michał Dymiński
przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Aleksandra Herzoga
w sprawie M. J.
po rozpoznaniu w Izbie Karnej na posiedzeniu
w dniu 28 kwietnia 2016 r.,
przekazanego na podstawie art. 441 § 1 k.p.k. przez Sąd Apelacyjny,
postanowieniem z dnia 13 stycznia 2016 r., zagadnienia prawnego wymagającego
zasadniczej wykładni ustawy:
„Czy w kontekście szeroko ujętego dobra prawnego
podlegającego ochronie na mocy art. 286 § 1 k.k., jakim jest
mienie, a nie tylko własność, pokrzywdzonym w rozumieniu art.
49 § 1 k.p.k. w sytuacji wypłaty środków z rachunku bankowego
przez osobę nieuprawnioną jest tylko bank czy też jest nim także
posiadacz tego rachunku, który na skutek zachowania
wypłacającego nie może swobodnie korzystać ze środków
zgromadzonych na tym rachunku?”
p o s t a n o w i ł
odmówić podjęcia uchwały.
UZASADNIENIE
2
Zagadnienie prawne zostało przedstawione w sprawie, w której pełnomocnik
Z. K. wniósł w jej imieniu subsydiarny akt oskarżenia z zarzutem popełnienia przez
M. J. przestępstwa z art. 286§1 k.k. w zw. z art. 294§1 k.k. i w zbiegu z art. 270§1
k.k. Po rozpoznaniu sprawy w pierwszej instancji Sąd Okręgowy w K. wyrokiem z
dnia 9 lipca 2015r., uznał oskarżoną za winną tego, że w okresie od 31 maja 2007r.
do 1 sierpnia 2009r. w K., w krótkich odstępach czasu, w wykonaniu z góry
powziętego zamiaru, w celu uzyskania korzyści majątkowej, za pomocą
wprowadzenia w błąd przedstawicieli banków Deutsche Bank PBC S.A. i Pekao
S.A. co do tożsamości osoby wystawiającej zlecenia dokonania przelewów
pieniężnych oraz posłużenia się poleceniami przelewów z uprzednio podrobionymi
podpisami Z. K., doprowadziła do niekorzystnego rozporządzenia mieniem
znacznej wartości w kwocie 650.900 zł na szkodę Z. K., tj. popełnienia
przestępstwa z art. 286§1 k.k. w zw. z art. 294§1 k.k. i art. 270§1 k.k. oraz art. 11§2
k.k. i wymierzył jej karę roku pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem
wykonania na 2 lata, a na podstawie art. 46§1 k.k. zasądził od oskarżonej na rzecz
pokrzywdzonej kwotę 10 tys. zł tytułem częściowego naprawienia szkody.
W apelacji obrońca oskarżonej podniósł, między innymi, zarzut naruszenia
art. 17§1 pkt 9 k.p.k. w zw. z art. 49§1 k.p.k. i art. 55§1 k.p.k., stanowiącego
bezwzględną przyczynę odwoławczą wymienioną w art. 439§1 pkt 9 k.p.k., którego
następstwem miało być wydanie wyroku pomimo braku skargi uprawnionego
oskarżyciela. Autor apelacji utrzymuje, że Z. K., a po jej śmierci K. R., która weszła
w jej prawa procesowe, nie przysługiwał status pokrzywdzonego przestępstwem
zarzuconym M. J., a to wobec braku przesłanek pokrzywdzenia określonych w art.
49§1 k.p.k. Z tej racji Z. K. nie miała uprawnienia do złożenia aktu oskarżenia w
trybie art. 55§1 k.p.k., a tym samym K. R. nie mogła przystąpić do postępowania w
roli oskarżyciela subsydiarnego na podstawie art. 58§1 k.p.k.
Prezentując swoje stanowisko skarżący odwołał się do przepisów
regulujących umowę rachunku bankowego, stanowiących podstawę stosunku
prawnego nawiązanego przez oskarżycielkę subsydiarną z wymienionymi bankami.
Zwrócił uwagę, że z przepisów tych wynika, iż środki pieniężne posiadacza
rachunku stają się własnością banku z chwilą zdeponowania, a posiadacz uzyskuje
wierzytelność wobec banku o wypłatę ulokowanych na rachunku pieniędzy. Stąd
3
też wypłata pieniędzy z rachunku posiadacza na rzecz osoby nieuprawnionej na
podstawie podrobionych poleceń przelewu, nawet jeśli według twierdzeń aktu
oskarżenia, a następnie ustaleń Sądu Rejonowego miała miejsce, nie stanowiła
rozporządzenia mieniem posiadacza rachunku lecz mieniem banku, a niedobór na
koncie posiadacza bank jest obowiązany pokryć z własnych środków.
Oskarżycielka subsydiarna nie może więc uchodzić za osobę pokrzywdzoną
przestępstwem z art. 286§1 k.k., gdyż wypłaty dokonane przez bank na podstawie
sfałszowanych druków przelewu nie stanowiły rozporządzeń mieniem na jej
niekorzyść. Zdaniem obrońcy, jeśli nawet przyjąć, że doszło do oszustwa
opisanego w akcie oskarżenia, pokrzywdzonym jest tylko bank, i jemu a nie
posiadaczowi rachunku, przysługiwałoby uprawnienie do złożenia aktu oskarżenia
na podstawie art. 55§1 k.p.k.
Przy rozpoznawaniu apelacji Sąd Apelacyjny uznał, że wyłoniło się
zagadnienie prawne wymagające zasadniczej wykładni ustawy. Przedstawił je w
formie przytoczonego na wstępie pytania i przekazał Sądowi Najwyższemu do
rozstrzygnięcia. W uzasadnieniu analizował w różnych aspektach uprawnienia
cywilnoprawne posiadacza rachunku bankowego. Wskazał na rozbieżności w
orzecznictwie sądów, w tym Sądu Najwyższego, w sprawach cywilnych
dotyczących charakteru roszczeń przysługujących posiadaczowi względem banku z
powodu wypłaty środków osobie nieuprawnionej. Dostrzegł w niejednolitym
orzecznictwie dwa zasadnicze nurty. W pierwszym z nich przyjmuje się, że
zniwelowanie stanu rachunku bankowego w wyniku wypłaty środków pieniężnych
osobie nieuprawnionej, powoduje powstanie szkody w mieniu posiadacza,
wynikającej stąd, że przy braku pokrycia na koncie nie może on realizować
wierzytelności względem banku. Służy mu wówczas roszczenie do banku z tytułu
nienależytego wykonania zobowiązania umownego, a w szczególnych wypadkach
z tytułu odpowiedzialności za czyn niedozwolony (np. wyroki SN z 8.12.2010r., V
CSK 163/10, LEX nr 784297; z 4.10.2007r., V CSK 255/07, LEX nr 435625; z
16.01.2008r., IV CSK 380/07, LEX nr 371419). Z tego względu należałoby uznać
poszkodowanego posiadacza konta również za pokrzywdzonego w rozumieniu
przepisów postępowania karnego. W drugim nurcie orzeczniczym przyjmuje się, że
skoro wypłacone osobie nieuprawnionej pieniądze były własnością banku, to takie
4
rozporządzenie nie obciąża posiadacza rachunku, który w całości zachowuje
uprawnienie do zwrotu przez bank zdeponowanych środków przez realne
wykonanie umowy obowiązującej każdą ze stron (np. wyroki SN z 16.01.2001., II
CKN 344/00, LEX nr 52688, 21.06.2001r.; IV CKN 362/00, LEX nr 121982; z
9.07.2008r., V CSK 56/08, LEX nr 551054; z 3.12.2008r., V CSK 230/08, LEX nr
484686; wyrok SA w Poznaniu z 18.04.2007r., I ACa 201/07, LEX nr 446233).
Posiadacz nie może więc uchodzić za pokrzywdzonego przestępstwem, jakie
przypisano by osobie nieuprawnionej, a poszkodowanym w rozumieniu prawa
cywilnego stałby się wtedy, gdyby bank odmówił mu wypłaty tego, co zdeponował.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, od uznania racji jednej z tych linii
orzeczniczych w sprawach cywilnych, zależeć powinna odpowiedź na zadane
pytanie.
Prokurator Prokuratury Krajowej, prezentując swoje stanowisko na piśmie
wniósł o odmowę podjęcia uchwały, co uzasadnił tym, że nie zachodzą przesłanki z
art. 441§1 k.p.k. uzasadniające przedstawienie Sądowi Najwyższemu do
rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego. Wywodził, że Sąd odwoławczy nie wykazał,
iż w realiach sprawy niezbędna jest zasadnicza wykładnia ani art. 49§1 k.p.k.,
definiującego pojęcie pokrzywdzonego w postępowaniu karnym, ani znamion typu
przestępstwa określonego w art. 286§1 k.k., w szczególności określającego jego
skutek w sformułowaniu „doprowadza inną osobę do niekorzystnego
rozporządzenia własnym lub cudzym mieniem”. W ocenie Prokuratora zadane
pytanie dotyczy kwestii prawidłowego zastosowania prawa, która wyłoniła się w
sprawie, a zmierza do rozstrzygnięcia czy ustalone fakty podlegają subsumcji pod
znamiona zarzuconego oskarżonej typu przestępstwa. Stąd też wystąpienie z
pytaniem narusza zasadę samodzielności jurysdykcyjnej sądu karnego w
rozpoznaniu sprawy (art. 8 k.p.k.). W dalszym wywodzie Prokurator przedstawił
uwagi, w których analizował konstrukcję prawną umowy rachunku bankowego (art.
725 i nast. k.c.). Jego konkluzja była w zasadzie zbieżna z poglądem obrońcy
oskarżonej, wyrażonym w apelacji, że jedynym pokrzywdzonym na skutek wypłaty
środków pieniężnych osobie nieuprawnionej jest bank jako właściciel mienia. Taka
wypłata nie stanowi rozporządzenia na niekorzyść posiadacza rachunku, gdyż ten
5
zachowuje w pełni swoje uprawnienie do zwrotu zdeponowanych środków na każde
żądanie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Jednym z warunków skutecznego przedstawienia Sądowi Najwyższemu
zagadnienia prawnego do rozstrzygnięcia w trybie art. 441§1 k.p.k. jest to, by
wyłoniło się ono przy rozpoznawaniu środka odwoławczego, a tym samym miało
znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy w drugiej instancji. Powinno być zatem
osadzone w okolicznościach faktycznych i uwarunkowaniach prawnych sprawy.
Warunek ten jest spełniony. Sąd odwoławczy rozważał bowiem zarzut apelacji, w
którym skarżący zakwestionował status oskarżycielki subsydiarnej, jako
pokrzywdzonej przypisanym oskarżonej przestępstwem, a tym samym jej
legitymację procesową do wniesienia oskarżenia w trybie art. 55§1 k.p.k. w sprawie
o przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego. Podniósł, że brak uprawnienia
do złożenia skargi przez Z. K. dyskwalifikowałby całe postępowanie sądowe, skoro
wobec wystąpienia ujemnej przesłanki z art. 17§1 pkt 9 k.p.k., nie powinno być ono
wszczęte. Sąd odwoławczy nawiązał do argumentacji apelującego, w której
utrzymuje się, że oskarżycielka subsydiarna nie może uchodzić za pokrzywdzoną z
powodu wypłaty przez bank środków pieniężnych z jej rachunku na rzecz osoby
nieuprawnionej, gdyż nie naruszyło to jej dobra prawnego w postaci wierzytelności
przysługującej względem banku. Z samej istoty stosunku prawnego nawiązanego
zawarciem umowy rachunku bankowego ma - zdaniem apelującego - wynikać, że
wypłata środków pieniężnych z konta posiadacza na rzecz osoby nieuprawnionej,
nie jest niekorzystnym rozporządzeniem mienia należącego do posiadacza.
Jedynym pokrzywdzonym czynem osoby, która wprowadziła w błąd pracownika
banku (w tym wypadku przez podrobienie podpisu posiadacza rachunku na
drukach przelewu) jest ten bank. Skoro zatem wierzytelność posiadacza rachunku
nie doznała uszczerbku, to wypłata środków innej osobie nie pociągnęła dla niego
niekorzystnego rozporządzenia mieniem w rozumieniu art. 286§1 k.k. Według
apelującego Z.K. nie była pokrzywdzoną, a tym samym nie mogła wnieść aktu
oskarżenia na podstawie art. 55§1 k.p.k.
Z uzasadnienia postanowienia o przedstawieniu zagadnienia prawnego nie
wynika, że Sąd Apelacyjny oczekuje zasadniczej wykładni przepisu art. 49§1 k.p.k.
6
definiującego pojęcie pokrzywdzonego jako osoby, której dobro prawne zostało
bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo. Nie dostrzega też
potrzeby dokonania interpretacji znamienia „niekorzystnego rozporządzenia
własnym lub cudzym mieniem”, należącego do strony przedmiotowej przestępstwa
z art. 286§1 k.k. W pojmowaniu zawartości prawnej obu przepisów Sąd
odwoławczy odwołał się do utrwalonych i niespornych w doktrynie poglądów i do
orzecznictwa sądowego. Zwrócił się natomiast o wyjaśnienie, czy w warunkach
stosunku prawnego nawiązanego umową rachunku bankowego wypłata przez bank
środków pieniężnych osobie nieuprawnionej stanowi niekorzystne rozporządzenie
nie tylko mieniem banku, co oczywiste, ale także niekorzystne rozporządzenie
mieniem posiadacza rachunku.
Trzeba zauważyć, że już sama konstrukcja pytania potwierdza trafność
stanowiska Prokuratora Prokuratury Krajowej, iż Sąd odwoławczy dąży do
uzyskania odpowiedzi czy fakty ustalone w wyroku Sądu pierwszej instancji
uzasadniały ich subsumcję pod znamiona przestępstwa z art. 286§1 k.k., a w
szczególności, czy wypełnione jest znamię „niekorzystnego rozporządzenia
mieniem” w odniesieniu do mienia posiadacza rachunku bankowego. Innymi słowy,
czy in concreto na skutek wprowadzenia w błąd pracowników banku i wypłaty
pieniędzy do rąk M. J. doszło do niekorzystnego rozporządzenia mieniem Z. K. jako
klienta banku. W istocie nie chodzi zatem o zasadniczą wykładnię konkretnych
przepisów ustawy, lecz o wyrażenie autorytatywnego poglądu co do tego, czy w
okolicznościach sprawy zadysponowanie przez bank środkami pieniężnymi z konta
posiadacza, wbrew jego woli, na rzecz osoby nieuprawnionej, jak to ustalono w
nieprawomocnym wyroku, jest równoznaczne z niekorzystnym rozporządzeniem
mieniem posiadacza. Oczywiste jest więc, że w gruncie rzeczy pytanie prawne nie
spełnia podstawowego wymogu określonego w art.441§1 k.p.k., tj. wykazania
niezbędności dokonania zasadniczej wykładni ustawy przy rozpoznaniu środka
odwoławczego. Problem orzeczniczy, sygnalizowany w pytaniu prawnym,
sprowadza się natomiast do oceny trafności subsumcji ustaleń faktycznych pod
znamiona przestępstwa z art. 286§1 k.k. W tym jednak Sąd ad quem powinien
wykazać samodzielność jurysdykcyjną (art. 8 k.p.k.). Z tych względów Sąd
Najwyższy zdecydował o odmówieniu podjęcia uchwały.
7
Wywód Sądu Apelacyjnego zamieszczony w uzasadnieniu pytania, mimo że
nie dostarczył przesłanek do podjęcia zasadniczej wykładni konkretnych przepisów
ustawy, skłonił jednak Sąd Najwyższy do szerszego rozważenia kwestii legitymacji
prawnej posiadacza rachunku bankowego do wystąpienia w roli oskarżyciela
posiłkowego (subsydiarnego) w postępowaniu karnym w sytuacji, gdy doszło do
wypłaty środków z jego konta na rzecz osoby nieuprawnionej w wyniku
popełnionego przez nią przestępstwa oszustwa.
Akt oskarżenia w trybie art. 55§1 k.p.k. może wnieść pokrzywdzony, a więc
osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone
lub zagrożone. Pojęcie dobra prawnego w prawie karnym jest utożsamiane z
wartościami uznanymi przez ustawodawcę za doniosłe społecznie w stopniu
uzasadniającym penalizowanie zachowań, które godzą w te wartości albo im
zagrażają (D. Gruszecka: Pojęcie dobra prawnego w prawie karnym, Wrocławskie
Studia Erazmiańskie, Wrocław 2008, s. 135 i nast. powołana tam literatura).
Jednym z fundamentalnych dóbr chronionym prawem karnym jest mienie.
Podstawowe typy przestępstw przeciwko mieniu są opisane w rozdziale XXXV
Kodeksu karnego, a wśród nich przestępstwo oszustwa (art. 286§1 k.k.), o które
oskarżono w niniejszej sprawie M. J. Oczywiste jest, że mienie w postaci środków
pieniężnych przekazanych bankowi na rachunek jest dobrem prawnym,
przysługującym bankowi i posiadaczowi rachunku, chronionym prawem karnym
niezależnie od zabezpieczenia interesów każdej ze stron w przepisach prawa
cywilnego i finansowego.
Zawarcie umowy rachunku bankowego (art. 725 i nast. k.c.) powoduje, że
środki pieniężne posiadacza przechodzą na własność banku. Mimo braku
jednoznacznego sformułowania w odnośnych przepisach ustawy, w doktrynie i w
orzecznictwie powszechny i w zasadzie niekontrowersyjny jest pogląd, że bank
uzyskuje własność deponowanych pieniędzy (E. Niezbecka [w:] Kodeks Cywilny.
Komentarz, [red. A. Kidyba], t. III, Warszawa 2014, s 704-705, Z. Ofiarski, Prawo
bankowe. Komentarz, Warszawa 2013, s. 384, wyrok SN z 13.02.2004r., IV CK
40/03, LEX nr 151636; wyrok SA w Krakowie z 5.02.2014r., I ACa 917/12, LEX nr
1540886; wyrok SA w Poznaniu z 27.10.2010r., I ACa 733/10, LEX nr 756715).
Zgodnie z art. 726 k.c. bank może obracać czasowo wolne środki pieniężne
8
zgromadzone na rachunku bankowym z obowiązkiem ich zwrotu w całości lub w
części na każde żądanie, chyba że umowa uzależnia obowiązek zwrotu od
wypowiedzenia. Wynikające z umowy uprawnienie posiadacza rachunku stanowi
wierzytelność do banku każdocześnie wymagalną, a jej rozmiary wskazuje stan
konta. Wierzytelność jest prawem majątkowym obligacyjnym posiadacza rachunku,
które, tak jak własność, mieści się w pojęciu mienia (art. 44 k.c.). Z chwilą realizacji
wierzytelności, przez zwrot środków pieniężnych, posiadacz rachunku odzyskuje
ich posiadanie i także własność, bądź inne prawo rzeczowe lub obligacyjne, które
było z nimi związane przed zdeponowaniem.
Istotne uregulowania prawne dotyczące wykonywania umowy rachunku
bankowego są zamieszczone także w ustawie z dnia 29 sierpnia 1997r. Prawo
bankowe (j.t. Dz.U. 2015, poz. 128, w dalszym tekście pr. bank.). Zgodnie z art. 50
ust. 1 powołanej ustawy posiadacz rachunku bankowego dysponuje swobodnie
środkami pieniężnymi zgromadzonymi na rachunku, czego warunkiem może być
skuteczne skorzystanie z uprawnienia z art. 726 k.c. do żądania ich zwrotu przez
bank w każdym czasie. W myśl art. 50 ust. 2 tej ustawy bank dokłada szczególnej
staranności w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa przechowywanych środków
pieniężnych. Dlatego też dokonując wypłat z rachunku bank jest obowiązany
sprawdzić autentyczność i prawidłowość formalną dokumentu stanowiącego
podstawę do wypłaty oraz tożsamość osoby dającej zlecenie (art. 65 pr. bank). Już
na podstawie przytoczonych przepisów, ale i z całokształtu regulacji prawnych
zawartych zwłaszcza w ustawie z dnia 29 sierpnia 1997r. Prawo bankowe należy
wnosić, że gwarantują one bezpieczeństwo depozytów, a za wypłaty z rachunku
bankowego osobie nieuprawnionej bank odpowiada na zasadzie ryzyka (W. Pyzioł,
Umowa rachunku bankowego, Warszawa 1997, s. 153, A. Janiak, Wykonywanie
zobowiązań pieniężnych za pośrednictwem banków, Mon. Pod. 2002, nr 11, tenże,
glosa do wyroku SN z 28.05.1999r., III CKN 196/98, OSP 2000, nr 7-8, A. Szpunar,
Uwagi o czeku sfałszownym, Przegląd Prawa Handlowego 1993, nr 7-8, K. Oplustil,
Obowiązki należytej staranności spoczywające na banku i kliencie jako stronach
umowy rachunku bankowego w celu zapobieżenia wypłaty osobie nieuprawnionej,
Komentarz praktyczny do art. 50 pr. bank., ABC nr 70027, LEX Online).
Szczególnego rodzaju wyjątkiem od obowiązywania tej zasady jest przewidziana w
9
art. 61 ust. 2 pr. bank. możliwość zastrzeżenia w umowie, że posiadacz rachunku
zostanie obciążony za dokonane przez bank wypłaty gotówkowe dokonane po
niezgłoszeniu bankowi faktu utraty dokumentów uprawniających do dokonywania
wypłat. Jednak nawet wtedy bank nie będzie zwolniony z odpowiedzialności wobec
posiadacza rachunku za wypłaty, jeśli nie dochował przy nich podwyższonej
szczególnej staranności (A. Kawulski, Prawo bankowe. Komentarz, Warszawa
2013, s. 306, wyroki SN z 22.11.2002r., IV CKN 1526/00, OSNC 2004, nr 3, poz. 46,
i z 9.11.2005, II CK 201/2005, LEX nr 311307, wyrok SA w Białymstoku z
3.07.2003r., I ACa 350/03, OSAB 2003/4/8).
Przy realizowaniu prawa obligacyjnego (wierzytelności) przez posiadacza
rachunku kluczowe znaczenie ma stan konta (saldo). Zgodnie z art. 728§1 k.c.
bank jest zobowiązany informować posiadacza rachunku w sposób określony w
umowie o każdej zmianie stanu rachunku bankowego. Natomiast posiadacz
rachunku jest obowiązany zgłosić bankowi niezgodność zmian stanu rachunku lub
salda w ciągu czternastu dni od dnia otrzymania wyciągu z rachunku (art. 728§3
k.c.). Ustawa nakłada zatem na obie strony umowy obowiązek współdziałania w
aktualizowaniu i kontrolowaniu zapisu na rachunku. Można przyjąć, że zapis na
koncie ma charakter ewidencyjny, gdyż rejestruje zmiany salda następujące w
wyniku konkretnych przepływów pieniężnych, ale jego prawne znaczenie przy
wykonywaniu umowy jest dalej idące. Uwydatnia je zwłaszcza orzecznictwo Sądu
Najwyższego w sprawach cywilnych. Dominuje tu pogląd, że zapis na rachunku
bankowym, odzwierciedlający stan konta to nie tylko rejestr, lecz także
materialnoprawna przesłanka rozporządzania przez posiadacza środkami
pieniężnymi zgromadzonymi na rachunku bankowym. To zaś oznacza, że zapis na
rachunku jest podstawą żądania zrealizowania wierzytelności posiadacza przez
bank. W wypadku rozbieżności pomiędzy wpisem na rachunku a stanem, jaki
powinien być na nim odnotowany przy rzetelnym uwzględnieniu zdarzeń prawnych
zmieniających stan konta (wpłat i wypłat i innych zleceń osoby uprawnionej,
oprocentowania), posiadacz rachunku może skutecznie domagać się od banku
zaspokojenia z wierzytelności tylko do wysokości nieprzekraczającej kwoty
wpisanej. Jeśli kwestionuje prawidłowość wpisu, może wystąpić o jego zmianę
przez bank. Dopóki jednak stan konta nie zostanie skorygowany ex tunc, dopóty
10
żądanie zwrotu środków pieniężnych nie będzie wykonane ponad kwotę
przekraczającą saldo na rachunku. (uchwała SN z 29.12.1994, III CZP 162/94,
OSNC 1995/4/60, wyroki SN: z 8.12.2010, V CSK 163/10, OSNC-ZD 2011/2/48, z
4.10.2007, V CSK 255/07, OSNC-ZD 2008/3/79, z 9.072008, V CSK 56/08, LEX nr
551054, Z Ofiarski: Prawo bankowe. Komentarz, Warszawa 2013, s. 384).
Taką też funkcję zapisu na rachunku bankowym w realizowaniu uprawnień
posiadacza z przysługującej mu wierzytelności przewiduje się standardowo w
umowach rachunku bankowego, a praktycznie w regulaminach rachunków
bankowych, stanowiących ich integralną część. Przykładowo można tu wskazać na
regulamin, wymienionego w opisie czynu przypisanego oskarżonej M. J., Banku
Polska Kasa Opieki S.A. (http://www.pekao.com.pl), w którym w § 54 ust. 1 pkt 1,
stanowi się, że bank odmawia wykonania autoryzowanego zlecenia transakcji
posiadacza (pełnomocnika) jeżeli na rachunku brak jest pokrycia w saldzie. Na
podstawie przepisów tego regulaminu, dopełniających normę zawartą w art. 728§3
k.c., posiadacz rachunku jest obowiązany zgłosić bankowi niezgodność zmian
stanu rachunku w określonym terminie, a także niezwłocznie powiadomić bank o
stwierdzonych nieautoryzowanych, niewykonanych lub nienależycie wykonanych
transakcjach, w tych wypadkach pod rygorem wygaśnięcia roszczeń wobec banku
w razie przekroczenia terminu 13 miesięcy od dnia obciążenia rachunku (§§ 119 i
120). Inne przepisy cytowanego regulaminu określają tryb reklamacji posiadacza
rachunku, dotyczących również tego przedmiotu sporu oraz inicjowania
pozasądowego rozstrzygania sporów przed wskazanymi tam organizacjami
arbitrażowymi, zaistniałych przy wykonywaniu umowy. W zależności od wyniku
rozpoznania reklamacji, czy też skarg co do stanu rachunku, zapis na koncie
będzie skorygowany przez bank zgodnie z wnioskiem posiadacza konta albo
pozostanie niezmieniony, jeśli zgłoszenie niezgodności nie zostanie uwzględnione.
Z całości przytoczonych uregulowań wynika, że posiadacz rachunku jest
uprawniony do realizowania swojej wierzytelności „na każde żądanie”, jak to ujmuje
się w art. 726 k.c., jednak w praktyce z wyłączeniem sytuacji, gdy żądanie nie
znajduje pokrycia w saldzie konta. W tym właśnie uwarunkowaniu urzeczywistnia
się w praktyce materialnoprawna przesłanka rozporządzenia przez posiadacza
środkami zgromadzonymi na rachunku. Oczywiste jest, że brak pokrycia na
11
rachunku wstrzymuje realizację żądania posiadacza również wtedy, gdy zapis na
rachunku został zaniżony w rezultacie wypłaty przez bank na rzecz osoby
nieuprawnionej. W takim wypadku do czasu skorygowania stanu rachunku po
zgłoszeniu niezgodności zmian (art. 728§3 k.c.) posiadacz nie będzie mógł
skorzystać ze swojego uprawnienia, a tym samym objąć w posiadanie tej części
środków pieniężnych, które bank wypłacił osobie nieuprawnionej lub rozporządzić
nimi przez zlecenie bankowi innej dyspozycji. Wszystko to nie oznacza, że na
skutek wypłaty osobie nieuprawnionej posiadacz rachunku bankowego ponosi
stratę w swoim prawie obligacyjnym. Obejmuje ono nadal całość zdeponowanych
lub uzyskanych z innych dyspozycji środków. Natomiast za wypłatę osobie
nieuprawnionej bank ponosi pełną odpowiedzialność (poza wspomnianą wyżej
możliwością zastrzeżenia w umowie, że posiadacz będzie obciążony za wypłaty po
niezgłoszonej utracie dokumentów). Wynika to stąd, o czym była już mowa, że
bank jest ustawowo zobowiązany do dołożenia szczególnej staranności w zakresie
zapewnienia bezpieczeństwa przechowywanych środków pieniężnych (art. 50 ust.1
pr. bank.), a z klientem wiąże go umowa rezultatu, którym jest właśnie ów stan
bezpieczeństwa depozytów, zapewniający posiadaczowi skuteczne dysponowanie
zdeponowanymi środkami. Dlatego też, po wykazaniu, że doszło do wypłaty
nieuprawnionemu i skorygowaniu stanu rachunku, bank będzie zobligowany do
realizacji żądania wypłaty według zaktualizowanego salda, i to z odsetkami za
opóźnienie, które należy tu postrzegać równorzędnie z nienależytym wykonaniem
zobowiązania (art. 471 k.c.). Ostatecznie zatem posiadacz rachunku nie poniesie
szkody w rozumieniu prawa cywilnego, gdyż jego prawo obligacyjne oparte na
umowie z bankiem nie zostanie naruszone.
Powinność usunięcia przez bank skutków wypłaty środków pieniężnych
osobie nieuprawnionej (skorygowanie stanu konta) nie zmienia tego, że przedmiot
dokonanej wypłaty pozostaje czasowo poza zasięgiem dyspozycji posiadacza
rachunku, a tym samym poza możliwością wejścia w jego posiadanie, aż do
przywrócenia stanu konta przez wystornowanie wypłaty dokonanej na rzecz
nieuprawnionego. Do kategorii osób nieuprawnionych należą i te, które
doprowadzają do rozporządzenia na swoją korzyść przez popełnienie przestępstwa,
12
w szczególności przez wprowadzenie w błąd pracowników banku, co według
ustaleń Sądu Rejonowego, miało miejsce w okolicznościach niniejszej sprawy.
W tym stadium rozważań aktualizuje się kwestia stawiana w pytaniu Sądu
Apelacyjnego, czy na skutek doprowadzenia przez osobę nieuprawnioną do
wypłaty środków pieniężnych drogą oszustwa, zostaje bezpośrednio naruszone
dobro prawne posiadacza rachunku bankowego, do którego środki te były
przypisane, a tym samym czy jest on, tak jak bank, pokrzywdzonym przestępstwem
popełnionym przez osobę nieuprawnioną.
Wykazano już, że mimo wyłudzenia przez osobę nieuprawnioną mienia
stanowiącego własność banku, nie dojdzie do powstania szkody po stronie
posiadacza rachunku, gdyż bank nadal pozostanie zobowiązany do zaspokojenia
jego wierzytelności w pełnej wysokości ze swoich środków. Ochronę wierzytelności
gwarantują posiadaczowi przepisy prawa cywilnego, finansowego i oparta na nich
umowa z bankiem. To jednak, że posiadacz nie ponosi szkody, gdyż wartość
aktywów podlegających zwrotowi na jego rzecz przez bank nie ulega zmianie po
wypłacie osobie nieuprawnionej, nie oznacza automatycznie, że w żadnym
konkretnym przypadku nie dochodzi do bezpośredniego naruszenia dobra
prawnego posiadacza rachunku.
Przedmiotem ochrony typem przestępstwa określonego w art.286§1 k.k. jest
mienie rozumiane jako synonim majątku (wszelkie kategorie podmiotowych praw
majątkowych, zarówno rzeczowych, jak i obligacyjnych) ale także całokształtu
sytuacji majątkowej danego podmiotu (M. Dąbrowska-Kardas, P. Kardas [w:]
Kodeks karny. Część szczególna, t. III, red. A. Zoll, Warszawa 2016, s. 274, J.
Bednarzak, Przestępstwo oszustwa w polskim prawie karnym, Warszawa 1971, s.
78 i nast.). Jak już zauważono, w pojęciu „mienia”, zawiera się również prawo
obligacyjne posiadacza rachunku bankowego, o którym mowa w art. 726 k.c., tj.
wierzytelność stanowiąca podstawę uprawnienia do zwrotu w całości lub w części
na każde żądanie (podkreślenie SN) środków pieniężnych zgromadzonych na
rachunku bankowym. Uprawnieniu posiadacza rachunku odpowiada zobowiązanie
banku do spełnienia żądania przez wypłatę środków pieniężnych lub przez inne
rozporządzenie stosownie do dyspozycji posiadacza rachunku.
13
Znamieniem skutku przestępstwa z art. 286§1 k.k. jest niekorzystne
rozporządzenie mieniem. Nie może ulegać wątpliwości, że wypłata środków
pieniężnych przez bank osobie nieuprawnionej jest takim rozporządzeniem.
Prowadzi ona wprost do straty w majątku będącym własnością banku, a
równocześnie zmniejsza odpowiednio stan konta posiadacza rachunku, co jak
wykazano, nie powoduje jednak straty w prawie majątkowym posiadacza, gdyż nie
zmniejsza jego wierzytelności wobec banku. Ale to, czy wypłata dla osoby
nieuprawnionej, obniżająca stan rachunku, nie stanowi dla posiadacza
niekorzystnego rozporządzenia mieniem w rozumieniu art. 286§1 k.k., jest już
zagadnieniem odrębnym.
W doktrynie przyjmuje się, że pojęcie rozporządzenia mieniem, należące do
opisu strony przedmiotowej przestępstwa z art. 286§1 k.k. ma znaczenie
autonomiczne, właściwe dla szeroko zakreślonego przedmiotu ochrony. Obejmuje
wszelkie czynności prowadzące do zmiany stanu majątkowego, w tym również
zmiany we władaniu mieniem (T. Oczkowski, Oszustwo jako przestępstwo
majątkowe i gospodarcze, Kraków 2004, s .65, A.N. Prejbisz, Niekorzystne
rozporządzenie mieniem jako znamię oszustwa, Prok. I Pr. 2005 nr 10). Te ostatnie
mogą wynikać z czynności, które pozbawiają osobę uprawnioną posiadania mienia,
co oznacza, iż nie muszą one mieć jednoznacznie cywilistycznej konotacji (M.
Dąbrowska-Kardas, P. Kardas, op. cit., s. 297). Tak więc rozporządzeniem w
rozumieniu art. 286§1 k.k. może być każda czynność zadysponowania mieniem,
kształtująca określony stan prawny, a także stan faktyczny w zakresie władania
mieniem.
Stosownie do szeroko pojmowanego doprowadzenia do rozporządzenia
mieniem, jako znamienia określającego skutek przestępstwa oszustwa, interpretuje
się pojęcie „niekorzystności” rozporządzenia, doprecyzowującego to znamię.
Utrwalony jest w orzecznictwie karnym pogląd, że powstanie szkody nie jest
warunkiem koniecznym uznania rozporządzenia mieniem za niekorzystne (wyrok
SN z 30.08.2000r., V KKN 267/00, OSNKW 2000, nr 9-10, poz. 85; post. SN z
27.06.2001r., V KKN 96/99, LEX 51672, wyrok SA w Łodzi z 29.01.2001r., II AKa
74/01, Prok i Pr. – wkł. 2002/10/16, wyrok SN z 5.01.2006r., III KK 198/05,
OSNKW 2006 nr 4, poz. 40, wyrok SA w Lublinie z 19.09.2012r., II AKa 191/12,
14
LEX nr 1237257; wyrok SA w Szczecinie z 11.09.2014r., II AKa 145/14, LEX nr
1527200 ). Ogólnie ujmując, niekorzystne rozporządzenie pociąga zmianę, która
pogarsza sytuację majątkową osoby rozporządzającej lub innej osoby
pokrzywdzonej. Warunkiem uznania rozporządzenia za niekorzystne nie jest ani
wyrządzenie rzeczywistej szkody, ani też jej niepowetowalność (O. Górniok, D.
Pleńska [w:] System prawa karnego, t. 4, Warszawa 198 s. 419, L. Wilk, [w:]
Kodeks karny. Komentarz. [red. M. Królikowski, R. Zawłocki], Część szczególna, t.II,
Warszawa 2013, s. 642). W szerszym aspekcie rzecz ujmując, niekorzystność
rozporządzenia to nie tylko utrata prawa podmiotowego o charakterze majątkowym,
ale także niemożność korzystania lub pogorszenie warunków korzystania z tego
prawa. Stąd też za niekorzystne trzeba uznać i takie rozporządzenia mieniem, które
osobę uprawnioną pozbawiają lub ograniczają w jego posiadaniu.
Jeśli odnieść powyższe stwierdzenia do sytuacji, w której bank
zadysponował środkami pieniężnymi zgromadzonymi na depozycie posiadacza na
rzecz osoby nieuprawnionej, to należy zauważyć, że po zmianie salda posiadacz
rachunku traci konieczną przesłankę skutecznego zrealizowania wierzytelności w
części odpowiadającej kwocie wypłaconej tej osobie. Wstrzymana zostaje
możliwość korzystania przez niego w tym zakresie z uprawnienia do swobodnego
dysponowania środkami pieniężnymi, o którym mowa w art. 50 ust. 1 pr. bank.,
przez uzyskanie ich zwrotu na każde żądanie (art. 726 k.c.), bądź przez wydanie
bankowi innej dyspozycji przewidzianej umową. Droga do przywrócenia warunków
do realizacji uprawnienia wiedzie poprzez podjęcie przez posiadacza rachunku
kroków prawnych, w pierwszej kolejności przez zgłoszenie bankowi niezgodności
zapisu na rachunku (art. 728§3 k.c.). Stan zawieszenia w korzystaniu z uprawnienia
będzie trwał do czasu uznania rachunku, ale w wypadku sporu prawnego między
bankiem a posiadaczem depozytu, może utrzymywać się do czasu rozstrzygnięcia
w postępowaniach arbitrażowych albo w procesie cywilnym, jak to ma miejsce w
sprawie niniejszej.
Jeśli zatem rozważyć potencjalne i realne skutki wypłaty przez bank środków
pieniężnych osobie nieuprawnionej, to nieodparcie nasuwa się wniosek, że
ujawniają one niekorzystność takiego rozporządzenia także dla interesu
majątkowego posiadacza rachunku. Nie traci on, co prawda, swojego prawa
15
obligacyjnego w postaci wierzytelności względem banku ale możliwość jej realizacji
zostaje zawieszona do czasu skorygowania stanu konta przez wystornowanie
wypłaty na rzecz nieuprawnionego lub skutków innej jego dyspozycji wykonanej
przez bank. Tylko wtedy, gdy bank uzna swoje uchybienie i wypełni żądanie
posiadacza rachunku a vista, bez opóźnienia, interes majątkowy posiadacza konta
nie dozna żadnego uszczerbku. Może jednak dojść, przy różnicy stanowisk stron
umowy, do impasu, który przeistoczy się w spór prawny, na przykład wtedy, gdy
bank zarzuci, że posiadacz rachunku postąpił, wbrew umowie, nieostrożnie z
dokumentami uprawniającymi do wypłaty środków pieniężnych, bądź jak w
niniejszej sprawie, że wypłacił środki osobie prawidłowo upełnomocnionej do ich
odbioru za posiadacza rachunku. Prawdopodobieństwo zaistnienia w praktyce
sytuacji faktycznych wiodących do powstania sporów tego rodzaju jest
nieograniczone. Mogą one wystąpić także wtedy, gdy osoba nieuprawniona
doprowadzi do wypłaty na skutek wprowadzenia w błąd pracownika banku przez
upozorowanie uprawnień lub upoważnienia do podjęcia środków pieniężnych z
rachunku.
Zbliżając się do konkluzji należy zauważyć, że przepisy prawa cywilnego i
finansowego, normujące stosunek prawny nawiązany zawarciem umowy rachunku
bankowego, gwarantują posiadaczowi depozytu zachowanie praw przewidzianych
w umowie, w szczególności prawa obligacyjnego w postaci wierzytelności
względem banku o zwrot zdeponowanych środków pieniężnych. Nie zapewniają
jednak korzystania z tego uprawnienia w sytuacji, gdy żądanie wypłaty nie ma
pokrycia w stanie konta, i to również w sytuacji, gdy obniżenie salda nastąpiło nie
przez zadysponowanie środkami pieniężnymi przez posiadacza rachunku lecz z
innego powodu, na przykład w rezultacie działania przestępczego osoby
nieuprawnionej. Posiadacz rachunku nie może wówczas realizować swojej
wierzytelności w zakresie odpowiadającym wypłaconej bez jego dyspozycji kwocie
aż do czasu skorygowania stanu konta przez bank. Wypłata środków
pieniężnych osobie nieuprawnionej, niekorzystna dla banku, może być
uznana in concreto za rozporządzenie niekorzystne, w rozumieniu art. 286§1
k.k., także dla posiadacza rachunku. Jego dobro prawne, mające źródło w
umowie rachunku bankowego, zostaje bezpośrednio naruszone wtedy, gdy
16
uprawnienie do uzyskania zwrotu zdeponowanych środków pieniężnych na
każde żądanie nie zostanie zrealizowane przed skorygowaniem przez bank
stanu konta. Do tego czasu posiadacz rachunku nie dysponuje środkami,
które wypłacono osobie nieuprawnionej, co może pociągnąć określone
ujemne następstwa w jego majątku, także w zakresie lucrum cessans. Nie ma
więc podstaw, by a limine odmówić posiadaczowi rachunku statusu
pokrzywdzonego w rozumieniu art. 49§1 k.p.k., a w konsekwencji legitymacji
do wniesienia aktu oskarżenia w trybie art. 55§1 k.p.k. wtedy, gdy osoba
nieuprawniona, działając w celu osiągnięcia korzyści majątkowej,
doprowadziła do wypłaty środków pieniężnych z jego konta przez
wprowadzenie w błąd przedstawiciela banku.
kc