Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 601/15
POSTANOWIENIE
Dnia 18 maja 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jan Górowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Anna Kozłowska
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
w sprawie z wniosku D. Sp. z o.o. w K.
przy uczestnictwie G. I. S.A. w upadłości układowej w K.
o wpis hipoteki przymusowej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 18 maja 2016 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni
od postanowienia Sądu Okręgowego w G.
z dnia 24 lutego 2015 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
UZASADNIENIE
D. sp. z o.o. wystąpiła dnia 30 maja 2014 r. z wnioskiem o wpis hipoteki
przymusowej w księdze wieczystej nr […] na podstawie nakazu zapłaty z dnia 27
maja 2014 r. wydanego w postępowaniu nakazowym Sądu Okręgowego w K.
Wniosek ten został zwrócony zarządzeniem z dnia 5 sierpnia 2014 r. wobec
nieopłacenia go przez wnioskodawcę na podstawie art. 5111
§ 1 i 2 k.p.c.
Zarządzenie to zostało dołączone wnioskodawcy dnia 21 sierpnia 2014 r. a należna
opłata została od niego uiszczona w dniu 29 sierpnia 2014 r. Orzeczeniem z dnia
24 września 2014 r. referendarz sądowy uwzględniając wniosek dokonał wpisu
hipoteki przymusowej, od którego skargę wniósł uczestnik postępowania G. I. SA.
Postanowieniem z dnia 12 listopada 2014 r. Sąd Rejonowy w Z. uchylił wpis
hipoteki przymusowej dokonany w księdze wieczystej [...] przez referendarza
sądowego w sprawie Dz. Kw .../14 i oddalił wniosek.
Niesporne było, że do skargi na orzeczenie referendarza w przedmiocie
wpisu hipoteki przymusowej uczestnik postępowania dołączył postanowienie z dnia
29 sierpnia 2014 r. X Gu .../14 Sądu Rejonowy w K., wydane w toku postępowania
upadłościowego, którym dokonano zabezpieczenia majątku uczestnika przez
ustanowienie zakazu obciążania hipoteką nieruchomości będących własnością
dłużnika, wydane na podstawie art. 40 ust. 1 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. –
Prawo upadłościowe (jedn. tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 233, ze zm., dalej: „pr. up.”),
a w jego sentencji wprost wskazano, że również dotyczy on księgi wieczystej [...].
W tym stanie sprawy Sąd Rejonowy odwołując się do art. 6268
§ 2 k.p.c.
ocenił, że istnieje przeszkoda uniemożliwiająca dokonanie żądanego wpisu
w postaci tego orzeczenia zabezpieczającego i uznał skargę za uzasadnioną.
Wskazał, że w chwili dokonywania wpisu nie było referendarzowi znane
postanowienie o zabezpieczeniu wydane w sprawie [...]. Odwołał się także do
regulacji zawartej w art 29 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r., o księgach i hipotece,
(jedn. tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 233 ze zm., dalej: „u.k.w.h.”. Podkreślił,
że wniosek o wpis hipoteki został skutecznie wniesiony dopiero 29 sierpnia 2014 r.,
3
gdyż wnioskodawca nie opłacił go pomimo upływu 7 dni od daty zwrotu tego
wniosku (art. 5111
k.p.c.).
Poza tym podniósł, że zgodnie z art. 360 k.p.c., postanowienia stają się
skuteczne w takim zakresie i w taki sposób, jak to wynika z ich treści z chwilą
ogłoszenia, a jeżeli ogłoszenia nie było, z chwilą podpisania sentencji. Zatem
z chwilą podpisania sentencji postanowienie o zabezpieczeniu stało się skuteczne.
Zauważył ponadto, że w drugiej sprawie wnioskodawca domagał się także wpisu
hipoteki przymusowej obciążającej nieruchomość zapisaną w księdze
wieczystej [...] na podstawie drugiego nakazu zapłaty wydanego w postępowaniu
nakazowym z dnia 27 maja 2014 r. Sądu Okręgowego w K. Podniósł, że w tych
wnioskach wnioskodawca nie zaznaczył, iż hipoteka ma mieć charakter łączny, a
nadto nie dokonał podziału sumy hipoteki.
Sąd Rejonowy ocenił, że dokonanie wpisu hipoteki przymusowej, już po
wydaniu postanowienia o zabezpieczeniu majątku uczestnika postępowania uznać
należy za niedopuszczalne. Wyraził pogląd, że z chwilą wydania postanowienia
o zabezpieczeniu majątku przez ustanowienie zakazu obciążania hipoteką
nieruchomości nie wolno było dokonać wpisu hipoteki przymusowej na rzecz
wierzyciela. Jako podstawę rozstrzygnięcia wskazał art. 5181
§ 3 w zw. z art.6269
k.p.c.
Apelację od powyższego postanowienia wniósł wnioskodawca, który
domagał się jego zmiany i utrzymania w mocy wpisu hipoteki dokonanego przez
referendarza sądowego albo też uchylenia zaskarżonego orzeczenia i przekazania
sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Okręgowy w G. postanowieniem z dnia 24 lutego 2015 r. III Ca …/15
oddalił apelację wnioskodawcy od postanowienia Sądu Rejonowego w Z. z dnia 12
listopada 2014 r. […], którym uchylony został wpis hipoteki przymusowej dokonany
w księdze wieczystej […] przez referendarza dnia 24 września 2014 i został
oddalony wniosek.
Ocenił, jako uzasadniony podniesiony w niej zarzut bezpodstawnego
uznania nieterminowego uiszczenia opłaty od wniosku i w związku z tym uznał, że
wniosek o wpis hipoteki przymusowej wywarł skutek od daty pierwotnego
4
wniesienia do Sądu, tj. od dnia 30 maja 2014 r. Wskazał, że z przedłożonego
przez wnioskodawcę, w toku postępowania przed Sądem pierwszej instancji,
potwierdzenia przelewu wynika, że zostało przyjęte do realizacji opłaty sądowej
przed upływem 7 dni od daty doręczenia mu zarządzenia o zwrocie wniosku.
Pomimo trafności tego zarzutu, zaskarżone postanowienie uznał za trafne,
odwołując się w pierwszym rzędzie do unormowania zawartego w art. 67 u.k.w.h.
Podniósł, że skoro wpis hipoteki przymusowej ma charakter konstytutywny, to tym
samym hipoteka nie powstaje bez dokonania wpisu. W konsekwencji orzeczony na
podstawie art. 40 pr. up. zakaz ustanawiania hipoteki na nieruchomości dłużnika
oznacza, że nie mogą być uwzględnione wnioski o wpis hipoteki także wtedy,
jeżeli zostały one złożone przed datą wydania postanowienia o udzieleniu
zabezpieczenia, a nie zostały jeszcze ostatecznie rozpoznane. Podkreślił, że zakaz
ustanawiania hipotek na majątku dłużnika wydany w ramach postępowania
upadłościowego na podstawie art. 37-40 pr. up. jako sposób zabezpieczenia ze
swej istoty ma na celu zapewnienie właściwego przebiegu postępowania
upadłościowego, a zatem wywołuje skutek do czasu kiedy wpis hipoteki staje się
ostateczny.
Jego zdaniem, stanowi on niejako antycypację ustawowego zakazu
obciążania majątku dłużnika hipoteką, którego źródłem jest art. 81 ust. 1 pr. up.
Podniósł, że po ogłoszeniu upadłości nie można obciążyć składników masy
upadłości hipoteką w celu zabezpieczenia wierzytelności powstałej przed
ogłoszeniem upadłości i nie ma przy tym wątpliwości, że ten ustawowy zakaz
dotyczy także wniosków złożonych przed ogłoszeniem upadłości, z wyjątkiem
wniosków złożonych w sądzie co najmniej na sześć miesięcy przed dniem złożenia
wniosku o ogłoszenie upadłości (art. 81 ust. 2 pr. up.). Zauważył przy tym,
że w sprawie wniosek nie był złożony w okresie wcześniejszym niż 6 miesięcy
przed datą złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości.
Wskazał także, że w toku postępowania odwoławczego okazało się,
iż żądany wpis hipoteki przymusowej nie może być także dokonany ze względu na
zakaz zawarty w art. 81 ust. 1 pr. up., gdyż w dniu 2 grudnia 2014 r. została
ogłoszona upadłość dłużnika-uczestnika postępowania.
5
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach skarżący zarzucił
naruszenie art. 40 pr. up. przez przyjęcie, że wniosek o wpis hipoteki złożony
w dniu 30 maja 2014 r. nie może być uwzględniony, pomimo iż został zgłoszony
przed datą wydania postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia majątku dłużnika
przez zakaz obciążenia hipoteką jego nieruchomości, art 81 ust. 1 pr. up. przez
przyjęcie, że wynikający z tego przepisu zakaz wpisu w księdze wieczystej
po ogłoszeniu upadłości dłużnika stanowił przeszkodę do uznania dokonanego
przez referendarza wpisu hipoteki za prawidłowy, art. 81 ust. 2 pr. up., przez
uznanie, że wniosek w sprawie powinien być złożony w sądzie co najmniej
na sześć miesięcy przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, gdy
tymczasem referendarz sądowy wpisał sporną hipotekę przed ogłoszeniem
upadłości dłużnika, art. 67 u.k.w.h. przez przyjęcie, że wpis w księdze wieczystej
przez referendarza nie spowodował powstania hipoteki, a więc iż nie miał
charakteru konstytutywnego, art 29 u.k.w.h. przez przyjęcie, że wpis w księdze
wieczystej nie ma mocy wstecznej.
W ramach naruszenia przepisów postępowania zarzucił naruszenie art. 233
k.p.c. przez poczynienie błędnego ustalenia, że wpis hipoteki przymusowej w KW
[…] został dokonany po dniu ogłoszenia upadłości; art. 5181
§ 3 k.p.c. przez jego
niezastosowanie i przyjęcie, iż wpis hipoteki przymusowej utracił moc z dniem
wniesienia przez uczestnika skargi na orzeczenie referendarza sądowego w
przedmiocie wpisu hipoteki przymusowej; art. 385 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. przez
niewłaściwe zastosowanie oraz art. 386 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. przez jego
niezastosowanie. Wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia w całości i jego
zmianę poprzez oddalenie skargi na orzeczenie referendarza sądowego w
przedmiocie wpisu hipoteki przymusowej ewentualnie uchylenie zaskarżonego
postanowienia w całości i przekazanie sprawy sądowi drugiej instancji do
ponownego rozstrzygnięcia.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
6
Według art. 3983
§ 3 k.p.c. podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty
dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów. Unormowanie to jest wynikiem
tego, że de lege lata środek ten przysługuje od orzeczeń prawomocnych.
W związku z tym postępowanie przed Sądem Najwyższym toczy się przede
wszystkim w interesie publicznym i dlatego jest oparte na odmiennych zasadach niż
postępowanie przed sądem apelacyjnym. Usuwa się więc spod kontroli kasacyjnej
zarzut obrazy art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 391 k.p.c. (por. np. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 4 stycznia 2007 r., V CSK 364/06, LEX nr 238975). Taki
zarzut, gdyby nie dalsze wytknięte braki podlegające merytorycznej ocenie, mógłby
skutkować nawet odrzuceniem skargi kasacyjnej (por. np. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 7 maja 1998 r., III CZ 60/98, OSNC 1998, Nr 11, poz. 190
i wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 lutego 2006 r., II CSK 136/05, niepubl.).
Na marginesie należy zauważyć, że Sąd drugiej instancji wbrew stanowisku
skarżącej nie ustalił jakoby wpis hipoteki przez referendarza nastąpił po dniu
ogłoszenia upadłości uczestniczki w dniu 2 grudnia 2014 r, lecz tylko wyraził pogląd
prawny, że po tej dacie wobec uchylenia przez Sąd pierwszej instancji tego wpisu
nie miał podstawy - w wyniku uwzględnienia apelacji - do dokonania ponownego jej
wpisu.
Sąd Okręgowy nie naruszył także art. 518 § 3 k.p.c., gdyż wbrew stanowisku
skarżącej, nie przyjął, jakoby przez wniesienie skargi na wpis przedmiotowej
hipoteki przez referendarza stracił on lex lege swą moc; został on natomiast
zgodnie z unormowaniem zawartym w tym przepisie na skutek skargi uczestniczki
uchylony i wniosek oddalony, zaskarżonym w sprawie apelacją postanowieniem
Sądu Rejonowego z dnia 12 listopada 2014 r. W tej sytuacji zasadność pozostałych
dwóch zarzutów procesowych mogłaby być rozważana tylko wtedy, gdyby okazały
się trafne zarzuty dotyczące prawa materialnego.
Przystępując do ich rozpoznania na wstępie należy podnieść, że w sprawie
wystąpił problem relacji art. 40 pr. up. i wydanego na jego podstawie postanowienia
z dnia 29 sierpnia 2014 r. X Gu .../14 Sądu Rejonowy w K., wydanego w toku
postępowania upadłościowego, którym dokonano zabezpieczenia majątku
uczestniczki przez ustanowienie zakazu obciążania hipoteką przedmiotowej
nieruchomości, do unormowania zawartego w art. 29 u.k.w.h.
7
Sąd rozpoznając wniosek o wpis w księdze wieczystej związany jest
w zasadzie stanem rzeczy istniejącym w chwili złożenia wniosku i kolejnością jego
wpływu (por. uchwała składu siedmiu sędziów - zasada prawna - Sądu
Najwyższego z dnia 16 grudnia 2009 r., III CZP 80/09, OSNC 2010, Nr 6, poz. 84).
Innymi słowy, przy rozpoznawaniu wniosku o wpis w księdze wieczystej
decydującego znaczenia nie ma, zgodnie z art. 316 § 1 k.p.c. stan rzeczy z chwili
orzekania, lecz - wobec szczególnego charakteru postępowania o wpis w księdze
wieczystej - należy na podstawie art. 29 u.k.w.h. w zw. z art. 192 pkt 3, art. 13 § 2,
art. 6266
§ 1 i art. 6268
§ 2 k.p.c. uznać, że przy wpisie do księgi wieczystej
decyduje stan rzeczy z chwili złożenia wniosku (por. np. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 28 października 2015 r., II CSK 769/14, LEX nr 1930445.).
Pomimo rozbieżności w literaturze i orzecznictwie należy przyjąć, że skutek
wsteczny wynikający z art. 29 u.k.w.h. związany jest z wpisem już dokonanym
i występuje dopiero od chwili jego uprawomocnienia się (por. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 21 września 2011 r, I CSK 32/11, OSNC ZD 2012, nr 4,
poz. 77 i uchwała Sądu Najwyższego z dnia 9 marca 1995 r., III CZP 149/94,
LEX nr 24087). Za stosowaniem w sprawach wieczystoksięgowych art. 521 § 1
k.p.c. przemawia zwłaszcza to, że wpis, czy jego wykreślenie od wejścia w życie
ustawy o księgach wieczystych i hipotece jest orzeczeniem, a zatem trafnie
podniesiono w literaturze, iż jak każde orzeczenie jest instytucjonalnie związane
z postępowaniem, w którym wniosek o dokonanie wpisu jest rozpoznawany
i w związku z tym staje się skuteczny z chwilą uzyskania prawomocności.
Tymczasem, w sprawie wpis spornej hipoteki wobec skargi na orzeczenie
referendarza nie wygasł, lecz nie uprawomocnił się i do tego środka zaskarżenia
uczestniczka dołączyła orzeczenie zabezpieczające postępowanie upadłościowe
ustanawiające zakaz obciążania hipoteką nieruchomości będących własnością
dłużnika. W dodatku przez jej uwzględnienie wpisana w księdze wieczystej
hipoteka przestała istnieć z dniem wydania przez Sąd Rejonowy w Z.
postanowienia z dnia 12 listopada 2014 r. którym uchylił on wpis hipoteki
przymusowej dokonany w księdze wieczystej [...] przez referendarza sądowego w
sprawie Dz. Kw .../14 i oddalił wniosek. Nie był więc skuteczny zarzut obrazy art. 67
u.k.w.h.
8
Trzeba zgodzić się ze stanowiskiem, że w sprawach nieuregulowanych
w prawie upadłościowym mają odpowiednie zastosowanie przepisy kodeksu
postępowania cywilnego (por. art. 37 pr. up. w zw. z art. 396 k.p.c.). Zgodnie więc
z art. 360 k.p.c. postanowienie z dnia 29 sierpnia 2014 r. wydane na posiedzeniu
niejawnym wywołało skutek w postaci zakazu ustanawiania między innymi
na przedmiotowej nieruchomości uczestniczki hipotek od tej daty
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22 listopada 2013 r., II CSK 130/13,
niepubl.). Sąd wieczystoksięgowy po otrzymaniu tego orzeczenia był nim związany
(art. 365 § 1 w zw. z art. 361 i art. 13 § 2 k.p.c.), a zatem skoro jeszcze
nie rozstrzygnął skargi to nie było podstawy do utrzymania w mocy zaskarżonego,
a zatem nieprawomocnego wpisu.
Artykuł 29 u.k.w.h. jest przepisem ogólnym ustanawiającym w postępowaniu
wieczystoksięgowym zasadę wstecznej mocy wpisu, natomiast art. 40
pr. up. reguluje odmienną materię zakładając skuteczność wydanych orzeczeń
o zabezpieczeniu z chwilą ich ogłoszenia, a jeżeli ogłoszenia nie było z chwilą
podpisania sentencji. Taki kierunek wykładni jest także podyktowany funkcją
między innymi art. 40 pr. up., który został ustanowiony dla ochrony majątku
zagrożonego upadłością (por. odpowiednio uchwałę Sądu Najwyższego
z dnia 18 lutego 1994 r., III CZP 4/94, OSNC 1994, nr 9, poz. 170 i postanowienie
Sądu Najwyższego z dnia 9 lutego 2011 r., V CSK 220/10, niepubl.).
Z zasygnalizowanych względów art. 29 u.k.w.h. nie miał w sprawie zastosowania.
Sąd Rejonowy przy rozpoznaniu skargi w dniu 12 listopada 2014 r. był związany
orzeczeniem zakazującym wpisu hipoteki z dnia 29 sierpnia 2014 r.
Nie były też skuteczne zarzuty obrazy art. 81 ust. 1 i 2 pr. up. przede
wszystkim z tego względu, że Sądy meriti w sprawie ich nie stosowały. Rozważania
ich dotyczące służyły jedynie na wskazaniu argumentów natury systemowej
za przyjętym kierunkiem wykładni art. 40 pr. up. i art. 29 u.k.w.h.
Z przedstawionych względów skargę kasacyjną należało oddalić (art 39814
k.p.c.).
kc
9
aj