Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 393/14
POSTANOWIENIE
Dnia 9 kwietnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner
SSN Barbara Myszka (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku D. S.A. w Z.
przy uczestnictwie Skarbu Państwa-Starosty B.
o wpis w księdze wieczystej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 9 kwietnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni od postanowienia Sądu Okręgowego
w K.
z dnia 13 marca 2014 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w K. do ponownego rozpoznania, pozostawiając
temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
W dniu 29 października 2013 r. D. S.A. w Z. złożyła oświadczenie w formie
aktu notarialnego o zrzeczeniu się – na podstawie art. 246 § 1 i 2 k.c. - prawa
użytkowania wieczystego nieruchomości o obszarze 3,1195 ha położonej w C.,
objętej księgą wieczystą nr […]. Akt notarialny zawierał również wniosek D. S.A.
o wykreślenie w działach I i II wymienionej księgi wieczystej wpisów dotyczących
prawa użytkowania wieczystego, ujawnionego na rzecz wnioskodawczyni na
podstawie decyzji Wojewody […] z dnia 19 września 1997 r.
W dniu 15 listopada 2013 r. referendarz sądowy Sądu Rejonowego w B.
dokonał - zgodnie z wnioskiem - wykreślenia wpisów dotyczących prawa
użytkowania wieczystego.
Po rozpoznaniu sprawy na skutek skargi Skarbu Państwa – Starosty B., Sąd
Rejonowy w B. postanowieniem z dnia 10 stycznia 2014 r. utrzymał zaskarżony
wpis w mocy. Stwierdził, że - zgodnie z art. 233 k.c. - użytkownik wieczysty może w
granicach, określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego oraz przez
umowę o oddanie gruntu Skarbu Państwa lub gruntu należącego do jednostek
samorządu terytorialnego bądź ich związków w użytkowanie wieczyste,
rozporządzać swoim prawem oraz że uprawnienie do zrzeczenia się prawa
użytkowania wieczystego jest jedną z form rozporządzania prawem. Użytkowanie
wieczyste jest przy tym prawem na rzeczy cudzej, wobec czego dopuszczalne jest
zastosowanie art. 246 k.c. i przyjęcie, że zrzeczenie się użytkowania wieczystego
powoduje wygaśnięcie tego prawa. W konsekwencji Sąd Rejonowy uznał, że -
wbrew zarzutom skarżącego - oświadczenie z dnia 29 października 2013 r. o
zrzeczeniu się prawa użytkowania wieczystego nie jest sprzeczne z ustawą i z tej
przyczyny nieważne.
Na skutek apelacji Skarbu Państwa, Sąd Okręgowy w K. postanowieniem z
dnia 13 marca 2014 r. zmienił zaskarżone postanowienie w ten sposób, że uchylił
wpis referendarza sądowego z dnia 15 listopada 2013 r. i oddalił wniosek.
Podkreślił, że kwestia dopuszczalności zrzeczenia się użytkowania wieczystego
wywołuje kontrowersje w nauce prawa i nie jest też jednolicie rozstrzygana w
3
orzecznictwie Sądu Najwyższego. W kwestii tej bowiem zarysowały się dwa
przeciwstawne stanowiska. Według jednego, podstawę prawną zrzeczenia się
użytkowania wieczystego stanowił nieobowiązujący obecnie art. 179 § 1 k.c.,
natomiast według drugiego - art. 246 k.c. Zdaniem Sądu Okręgowego, za trafne
należy uznać pierwsze z wymienionych stanowisk, ponieważ umiejscowienie
przepisów o użytkowaniu wieczystym w kodeksie cywilnym oraz cechy
konstrukcyjne tego prawa zbliżają je bardziej do prawa własności niż do
ograniczonych praw rzeczowych. Użytkowanie wieczyste stanowi przy tym
konglomerat praw w postaci prawa do gruntu oraz prawa do zlokalizowanych na
tym gruncie budynków i innych urządzeń, a ich wzajemne powiązanie powoduje
konieczność objęcia każdorazowym rozporządzeniem obu praw składowych.
Nie można w tej sytuacji - stwierdził Sąd Okręgowy - upatrywać podstawy prawnej
zrzeczenia się prawa użytkowania wieczystego w stosowanym w drodze analogii
art. 246 k.c. Tym samym oświadczenie wnioskodawczyni z dnia 29 października
2013 r. o zrzeczeniu się prawa użytkowania wieczystego nie mogło wywołać
zamierzonych skutków materialnoprawnych.
W skardze kasacyjnej od postanowienia Sądu Okręgowego
wnioskodawczyni, powołując się na obie podstawy przewidziane w art. 3983
§ 1
k.p.c., wniosła o jego uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Wskazała na naruszenie art. 246 § 1 i 2 w związku z art. 233 k.c. przez ich
niezastosowanie oraz art. 58 § 1 k.c. przez jego niewłaściwe zastosowanie.
Podniosła też zarzut obrazy art. 6269
w związku z art. 13 § 2 i art. 391 § 1 k.p.c.
przez przyjęcie, że nie było podstaw do dokonania żądanego wpisu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia Sąd Okręgowy stwierdził,
że podziela te spośród poglądów wyrażonych w orzecznictwie i w doktrynie, według
których podstawę zrzeczenia się prawa użytkowania wieczystego stanowił
nieobowiązujący już art. 179 k.c. Użytkowanie wieczyste stanowi bowiem
konglomerat praw w postaci prawa do gruntu oraz prawa do wzniesionych na tym
gruncie budynków i innych urządzeń, a powiązanie tych praw powoduje
konieczność każdoczesnego objęcia rozporządzeniem obu praw składowych, i z tej
4
już tylko przyczyny nie można aprobować poglądów, według których podstawę
zrzeczenia się użytkowania wieczystego stanowi - stosowany w drodze analogii -
art. 246 k.c.
Przystępując do rozważenia podniesionego przez skarżącą zarzutu
naruszenia art. 246 § 1 i 2 w związku z art. 233 k.c., trzeba przypomnieć,
że problem dopuszczalności zrzeczenia się użytkowania wieczystego wyłonił się
dopiero po wejściu w życie kodeksu cywilnego, w którym prawo to zostało
ukształtowane jako instytucja pośrednia między prawem własności a ograniczonymi
prawami rzeczowymi. Wcześniej kwestia ta nie budziła poważniejszych wątpliwości,
ponieważ użytkowanie wieczyste było powszechnie uznawane za rodzaj
ograniczonego prawa rzeczowego, a art. 125 dekretu z dnia 11 października 1946 r.
- Prawo rzeczowe (Dz.U. Nr 57, poz. 319 ze zm.) dopuszczał możliwość zrzeczenia
się ograniczonych praw rzeczowych. Dokonując nowego usytuowania prawa
użytkowania wieczystego, ustawodawca nie wprowadził do przepisów kodeksu
cywilnego normujących tę instytucję osobnej regulacji dotyczącej zrzeczenia się
tego prawa. W doktrynie dominuje jednak pogląd, że pomimo braku takiej regulacji
dopuszczalne jest zrzeczenie się prawa użytkowania wieczystego, ponieważ
możliwość taka wynika z atrybutu rozporządzania przez użytkownika swoim
prawem. Ze względu na tę ogólną zasadę przepisy normujące poszczególne prawa
rzeczowe nie zawierają osobnych regulacji dotyczących zrzeczenia się prawa,
a jeżeli zawierają, to tylko dlatego, że przewidują wyjątki od tej zasady, np. art. 179
k.c., albo określają sposób i skutki zrzeczenia się prawa, np. art. 246 k.c.
Dopuszczalność zrzeczenia się użytkowania wieczystego przyjmowana jest
również w orzecznictwie Sądu Najwyższego, przy czym stanowisko w tej kwestii –
pomimo zmian, jakie nastąpiły w stanie prawnym - jest jednolite; rozbieżności
dotyczą tylko podstawy prawnej zrzeczenia się przez użytkownika wieczystego
swego prawa. Początkowo podstawy tej upatrywano w art. 179 k.c., natomiast
w późniejszych orzeczeniach - w art. 246 k.c. Artykuł 179 k.c. był kilkakrotnie
nowelizowany, a następnie Trybunał Konstytucyjny wyrokiem z dnia 15 marca
2005 r., K 9/04, orzekł, że przepis ten jest niezgodny z art. 2 i art. 165 Konstytucji
i traci moc obowiązującą z dniem 15 lipca 2006 r. (OTK-A 2005, nr 3, poz. 24).
Spośród zmian wprowadzonych do art. 179 k.c. istotne znaczenie dla rozważanej
5
problematyki miała zmiana dokonana ustawą z dnia 14 lutego 2003 r. (Dz.U. Nr 49,
poz. 408), polegająca na rezygnacji z uzależnienia skuteczności zrzeczenia się
własności nieruchomości od zgody organu administracji publicznej i odmiennym niż
dotąd określeniu właściciela nieruchomości, której własności właściciel się wyzbył;
nieruchomość ta stawała się własnością gminy, a nie - jak dotąd - własnością
Skarbu Państwa.
Możliwość zrzeczenia się prawa użytkowania wieczystego została
przewidziana w regulacjach szczególnych w odniesieniu do określonej kategorii
użytkowników wieczystych. Początkowo rozwiązanie takie – w odniesieniu do
państwowych i komunalnych osób prawnych – przewidywał art. 2 lit. b ustawy
z dnia 29 września 1990 r. o zmianie ustawy o gospodarce gruntami
i wywłaszczaniu nieruchomości (Dz.U. Nr 79, poz. 464 ze zm.), dodany przez art. 1
pkt 2 ustawy z dnia 7 października 1992 r. (Dz.U. Nr 91, poz. 455), a następnie art.
16 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz.U. Nr 115,
poz. 741 ze zm.; obecnie: Dz.U. z 2015 r., poz. 782 – dalej: „u.g.n.”), który -
po pewnych modyfikacjach jego treści - nadal obowiązuje. Według tego przepisu,
państwowa lub samorządowa osoba prawna może zrzec się własności lub
użytkowania wieczystego nieruchomości odpowiednio na rzecz Skarbu Państwa lub
jednostki samorządu terytorialnego. Regulację taką przewidziano też w art. 17 lit. b
ust. 3 ustawy z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami
rolnymi Skarbu Państwa (Dz.U. Nr 107, poz. 464 ze zm.; obecnie: Dz.U. z 2012 r.,
poz. 1187 ze zm. - dalej: „u.g.n.r.s.p.”), dodanym przez art. 1 pkt 10 ustawy z dnia
29 grudnia 1993 r. (Dz.U. Nr 1, poz. 3), który - po pewnych modyfikacjach - nadal
obowiązuje. W myśl tego przepisu, użytkownik wieczysty nieruchomości może
zrzec się swego prawa przez złożenie Agencji oświadczenia w formie aktu
notarialnego.
Z kolei art. 246 k.c., przyjmowany w późniejszych orzeczeniach Sądu
Najwyższego za podstawę zrzeczenia się użytkowania wieczystego, stanowi,
że jeżeli uprawniony zrzeka się ograniczonego prawa rzeczowego, prawo
to wygasa. Oświadczenie o zrzeczeniu się prawa powinno być złożone
właścicielowi rzeczy obciążonej (§ 1); jednakże gdy ustawa nie stanowi inaczej,
6
a prawo było ujawnione w księdze wieczystej, do jego wygaśnięcia potrzebne jest
wykreślenie prawa z księgi wieczystej (§ 2).
Uznając, że prawo zrzeczenia się użytkowania wieczystego przysługuje
wszystkim użytkownikom wieczystym, a nie tylko podmiotom wskazanym w art. 16
u.g.n. i art. 17 lit. b u.g.n.r.s.p., Sąd Najwyższy początkowo przyjmował jako
podstawę prawną art. 179 k.c. (zob. uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów
Sądu Najwyższego z dnia 8 grudnia 2004 r., III CZP 47/04, OSNC 2005, nr 5,
poz. 74, uchwała z dnia 8 września 1992 r., III CZP 89/92, OSNCP 1993, nr 4, poz.
53, wyroki z dnia 31 stycznia 2002 r., IV CKN 1325/00, nie publ., z dnia 16 stycznia
2009 r., V CSK 259/08, OSNC-ZD 2009, nr 4, poz. 98 i z dnia 4 marca 2010 r.,
I CSK 389/09, nie publ. oraz postanowienia z dnia 4 listopada 2005 r., V CK 784/04,
M. Spółdz. 2006, nr 6, s. 38, z dnia 30 czerwca 2006 r., V CSK 131/06, nie publ.,
z dnia 30 czerwca 2006 r., V CSK 133/06, nie publ. i z dnia 24 lipca 2008 r., IV CSK
133/08, nie publ.). Orzeczenia te zapadły albo w czasie obowiązywania art. 179 k.c.,
albo dotyczyły oświadczeń o zrzeczeniu się użytkowania wieczystego złożonych
pod rządem tego przepisu. Ze względu na brak osobnej regulacji zrzeczenia się
użytkowania wieczystego oraz jego podobieństwo do prawa własności,
Sąd Najwyższy dopuścił możliwość wypełnienia tej luki przez stosowanie w drodze
analogii art. 179 k.c.
W późniejszych orzeczeniach Sąd Najwyższy przyjmował natomiast,
że wypełnienie wspomnianej luki w prawie powinno nastąpić przez stosowanie
w drodze analogii art. 246 k.c., ponieważ stosowanie tego przepisu bardziej
odpowiada istocie prawa użytkowania wieczystego, którego celem jest uzyskanie
korzyści przez uprawnionego kosztem obciążenia nieruchomości. Stosowanie
w drodze analogii art. 179 k.c. prowadziło do powstania sytuacji, w której w wyniku
zrzeczenia się użytkowania wieczystego ustanowionego na gruncie Skarbu
Państwa, prawo to istniałoby nadal i przysługiwało właściwej gminie, stawiając ją
w roli „przymusowego beneficjenta”, podczas gdy zastosowanie art. 246 k.c.
prowadziło do wygaśnięcia obciążeń na podstawie art. 241 k.c. Nie sprzeciwia się
temu - podkreślał Sąd Najwyższy - okoliczność, że zrzeczeniu się prawa własności
na podstawie art. 179 k.c. towarzyszyła jednoczesna utrata własności budynków,
gdyż do oceny relacji między prawem użytkowania wieczystego gruntu i prawem
7
własności wzniesionych na tym gruncie budynków oraz prawem własności lokali
ma zastosowanie konstrukcja praw związanych. Każde zatem rozporządzenie
prawem głównym, czyli prawem użytkowania wieczystego wymaga także
rozporządzenia prawem związanym, które w tym zakresie dzieli los prawny prawa
głównego. W konsekwencji skuteczne zrzeczenie się użytkowania wieczystego
powoduje wygaśnięcie tego prawa (zob. uchwały Sądu Najwyższego z 19 maja
2006 r., III CZP 26/06, OSNC 2007, nr 3, poz. 39 i z dnia 23 sierpnia 2006 r.,
III CZP 60/06, OSNC 2007, nr 6, poz. 81 oraz uzasadnienie uchwały z dnia
7 kwietnia 2006 r., III CZP 24/06, OSNC 2007, nr 2, poz. 24, wyrok z dnia
8 listopada 2007 r., III CSK 183/07, nie publ. oraz postanowienie z dnia 24 sierpnia
2005 r., II CK 34/05, OSNC 2006, nr 7-8, poz. 125). W orzeczeniach tych
Sąd Najwyższy nawiązywał też do stanowiska Trybunału Konstytucyjnego,
który w uzasadnieniu wyroku z dnia 15 marca 2005 r., K 9/04, podkreślił,
że ustawodawca nie wprowadził żadnych ograniczeń przedmiotowych
i podmiotowych czynności zrzeczenia się oraz że w przypadku zrzeczenia się
użytkowania wieczystego, podobnie jak w wypadku zrzeczenia się ograniczonego
prawa rzeczowego, nie dochodzi do zmiany uprawnionego, gdyż czynności te -
choć dokonywane wobec właściciela - nie wywołują skutku w postaci przeniesienia
prawa na niego czy na inny podmiot. Skutkiem obu jest natomiast zwolnienie prawa
własności z obciążeń.
Orzeczenia, w których Sąd Najwyższy dopuścił stosowanie w drodze
analogii art. 246 k.c., dotyczyły zrzeczenia się użytkowania wieczystego jeszcze
w czasie obowiązywania art. 179 k.c. Trafnie zatem Sąd Okręgowy dopatrzył się
w tym zakresie rozbieżności w orzecznictwie Sądu Najwyższego.
W niniejszej sprawie wnioskodawczyni złożyła oświadczenie o zrzeczeniu się
prawa użytkowania wieczystego w dniu 29 października 2013 r., a więc w czasie,
kiedy art. 179 k.c. nie obowiązywał. W tej sytuacji rozstrzygnięcia wymaga jedynie
kwestia, czy Sąd Okręgowy, odrzucając - poza granicami stosowania art. 16 u.g.n.
i art. 17 lit. b ust. 3 u.g.n.r.s.p. - możliwość zrzekania się po dniu 15 lipca 2006 r.
użytkowania wieczystego, dopuścił się obrazy przepisów powołanych w skardze
kasacyjnej.
8
Powszechnie przyjmuje się, że ogólną cechą praw rzeczowych w polskim
systemie prawnym jest możliwość jednostronnej rezygnacji z nich przez
uprawnionego w drodze złożenia oświadczenia o zrzeczeniu. Dotyczy to obecnie
prawa własności rzeczy ruchomych (art. 180 k.c.) oraz praw rzeczowych
ograniczonych (art. 246 k.c.), a do dnia 15 lipca 2006 r. dotyczyło także prawa
własności nieruchomości. Trzeba podkreślić, że u podstaw wyroku Trybunału
Konstytucyjnego, stwierdzającego niezgodność art. 179 k.c. z art. 2 i art. 165
Konstytucji, legła jedynie wadliwa regulacja trybu zrzeczenia się prawa własności,
a nie sama niedopuszczalność jednostronnej rezygnacji ze swego prawa przez
właściciela nieruchomości. Za dopuszczalnością zrzeczenia się prawa użytkowania
wieczystego przemawiają dyrektywy systemowe, wynikające z art. 233 k.c.,
w którym ustawodawca przewidział możliwość rozporządzania tym prawem.
Możliwość rozporządzania została przy tym ujęta w sposób ogólny, bez określenia
katalogu dopuszczalnych rozporządzeń, co pozwala przyjąć, że odnosi się ona
także do zrzeczenia się prawa, zrzeczenie jest bowiem zaliczane do typowych
sposobów rozporządzania prawem. Można nawet przyjąć - jak stwierdził Sąd
Najwyższy w uchwale z dnia 23 sierpnia 2006 r., III CZP 60/06, że zrzeczenie się
użytkowania wieczystego nie wymaga regulacji szczególnej. Nie sprzeciwia się
temu wskazanie przez ustawodawcę explicite w art. 16 u.g.n. i art. 17 lit. b ust. 3
u.g.n.r.s.p. na możliwość zrzeczenia się użytkowania wieczystego, gdyż
ustanowienie odrębnych zasad gospodarowania nieruchomościami podmiotów
publicznych jest usprawiedliwione odrębnością mienia publicznego, wymagającą
potwierdzenia kompetencji państwowych i samorządowych osób prawnych.
Przepisy te można więc uznać za egzemplifikację ogólnej możliwości zrzeczenia
się tego prawa. Za dopuszczalnością zrzeczenia się użytkowania wieczystego
przemawia też funkcja tego prawa, ponieważ pozbawienie użytkownika
wieczystego możliwości zrzeczenia się swego prawa obniżałoby funkcjonalność
użytkowania wieczystego i jego ekonomiczną przydatność. Z kolei regulacja
zawarta w art. 246 k.c. może usprawiedliwiać wnioskowanie, że skoro
ustawodawca pozwala na zrzeczenie się ograniczonego prawa rzeczowego,
powinien także dopuszczać zrzeczenie się prawa dalej idącego, jakim jest
użytkowanie wieczyste.
9
Z tych względów skład orzekający Sądu Najwyższego podziela wyrażone
w dotychczasowym orzecznictwie stanowisko, że można zrzec się użytkowania
wieczystego na podstawie stosowanego w drodze analogii art. 246 k.c.
Na koniec wypada dodać, że Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 13 grudnia
2013 r., III CZP 81/13 (OSNC 2014, nr 10, poz. 100) przyjął, iż użytkownik
wieczysty, który nie może zrzec się przysługującego mu prawa na podstawie
ustawy z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi
Skarbu Państwa, może wyzbyć się tego prawa zgodnie z art. 9021
k.c. stosowanym
w drodze analogii. W uzasadnieniu stwierdził, że tryb wyzbywania się prawa do
nieruchomości przez umowę z gminą lub Skarbem Państwa o wiele lepiej nadaje
się do uregulowania złożonej sytuacji prawnej, jaka wiąże się z wyzbyciem się
użytkowania wieczystego, niż jednostronne zrzeczenie się tego prawa. W uchwale
tej Sąd Najwyższy nie odrzucił jednak możliwości stosowania w drodze analogii art.
246 k.c., a jedynie wskazał na możliwość analogicznego stosowania także art. 9021
k.c. Nie zmienia to stanowiska składu orzekającego Sądu Najwyższego w kwestii
dopuszczalności stosowania w drodze analogi art. 246 k.c.
Z tych względów Sąd Najwyższy, uznając skargę kasacyjną za uzasadnioną,
na podstawie art. 39815
§ 1 oraz art. 108 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c. uchylił
zaskarżone postanowienie i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu do ponownego
rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.