Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 495/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 29 kwietnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Maria Szulc (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Antoni Górski
SSN Hubert Wrzeszcz
w sprawie z powództwa Y. A.
przeciwko Skarbowi Państwa - Komendantowi Miejskiemu Policji w L.,
Prokuratorowi Rejonowemu w W. i Komendzie Policji w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 29 kwietnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej powódki
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 10 kwietnia 2014 r.,
1) oddala skargę kasacyjną;
2) przyznaje ze Skarbu Państwa Sądu Apelacyjnego
na rzecz adwokata A. C. kwotę 1800,- (jeden tysiąc osiemset)
złotych podwyższoną o stawkę podatku VAT tytułem
wynagrodzenia za udzielenie nieopłaconej pomocy prawnej w
postępowaniu kasacyjnym;
3) nie obciąża powódki obowiązkiem uiszczenia kosztów
postępowania kasacyjnego na rzecz pozwanego.
2
UZASADNIENIE
3
Sąd Okręgowy w L. zasądził na rzecz powódki od Skarbu Państwa
reprezentowanego przez Komendanta Miejskiego Policji w L., Prokuraturę
Rejonową w W., Komendę Policji w W. kwotę 50.000 zł z tytułu zadośćuczynienia,
a w pozostałej części powództwo oddalił.
Sąd pierwszej instancji uznał, że doszło do naruszenia dobra osobistego
powódki w postaci czci, godności i zdrowia, w tym spokoju psychicznego wskutek
bezprawnych działań funkcjonariuszy pozwanego polegających na ponownym
powiadomieniu Ambasady […] o znalezieniu zwłok jej męża i prośbie o ustalenie i
powiadomienie rodziny w sytuacji, gdy zmarły ubiegał się o nadanie statusu
uchodźcy, nie powiadomieniu powódki o znalezieniu zwłok, mimo że znaleziono
dowód osobisty i przepustkę z Ośrodka dla Cudzoziemców w L. oraz na
nieprzyznaniu powódce statusu pokrzywdzonej w postępowaniu karnym. Jako
podstawę prawną odpowiedzialności pozwanego wskazał art. 23, 24 i 417 § 1 k.c.
oraz 448 i 4172
k.c., a za adekwatne do rozmiaru krzywdy uznał zadośćuczynienie
w kwocie 50.000 zł.
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny zmienił częściowo powyższy wyrok
w punkcie I w ten sposób, że powództwo oddalił oraz oddalił apelację w pozostałej
części.
Sądy obu instancji ustaliły, że Prokuratura Rejonowa w W. wszczęła w dniu 1
października 2007 r. śledztwo w sprawie śmierci M. D. znalezionego w dniu 29
września 2007 r. na terenie dworca PKP W. Przy zmarłym znaleziono dowód
tożsamości wydany przez […] i zaświadczenie wydane przez Placówkę Straży
Granicznej w T. informujące, że paszport został odebrany w dniu 10 października
2006 r. i przesłany do Prezesa Urzędu do Spraw Repatriacji i Cudzoziemców w W.
O zdarzeniu powiadomiono oficera dyżurnego Komendy Policji oraz w dniach 29
września i 1 października Ambasadę […] z prośbą o ustalenie i powiadomienie
rodziny zmarłego. W dniu 1 października prowadzenie śledztwa zostało powierzone
Kolejowemu Komisariatowi Policji w W., a w dniu 3 października 2007 r.
przeprowadzono oględziny zwłok, podczas których stwierdzono cechy ostrej
niewydolności krążeniowo - oddechowej oraz różnoczasowe cechy po wkłuciach
igieł lekarskich. Dopiero w dniu 19 października 2009 r. przesłuchano szwagrów
4
zmarłego. Wskutek powiadomienia przez powódkę w dniu 8 października 2007 r.
Komisariatu Policji w L. o zaginięciu męża, który od dnia 28 września 2007 r. nie
powrócił do domu, został wysłany telefonogram do Wydziału Komendy
Wojewódzkiej Policji w L., zgłoszenie zarejestrowano w bazie danych i dokonano
sprawdzeń w szpitalach oraz danych osób zatrzymanych, jak również zwrócono się
do Wydziału Techniki Operacyjnej Komendy Wojewódzkiej Policji w L. z prośbą o
ustalenie czy z telefonu zaginionego wykonywane były połączenia i z jakiego
miejsca. Rodzina ponownie powiadomiła ten komisariat w dniu 16 października
2007 r., że zaginiony nie powrócił, jak również podjęła poszukiwania, w wyniku
których odnalazła ciało w Zakładzie Medycyny Sądowej w W. Powódka nie została
powiadomiona przez funkcjonariuszy Policji o znalezieniu ciała, a niepewność co do
jego losu spowodowała wystąpienie ostrej reakcji na stres stanowiącej formę
zaburzeń adaptacyjnych, które trwały do czasu uzyskania informacji o losie męża.
W dniu 22 października 2007 r. upoważniła firmę zajmującą się usługami
pogrzebowymi do załatwienia wszystkich formalności związanych z
przetransportowaniem zwłok do I. W dniu 23 października 2007 r. prowadzący
czynności poszukiwawcze uzyskał w Ośrodku Uchodźców informację o
odnalezieniu zwłok. Postanowieniem z dnia 14 grudnia 2007 r. Prokuratura
Rejonowa w W. umorzyła śledztwo w sprawie ujawnienia nieumyślnego
spowodowania śmierci męża powódki wobec braku cech przestępstwa. W dniu 10
lutego 2009 r. powódka złożyła wniosek o doręczenie jej jako stronie odpisu
postanowienia o umorzeniu postępowania, nie była bowiem właściwie informowana
o jego przebiegu. Zarządzeniem z dnia 15 kwietnia 2009 r. uznano powódkę za
stronę postępowania i doręczono jej odpis postanowienia.
Sąd drugiej instancji uznał apelację pozwanego za niezasadną w zakresie
kosztów postępowania, natomiast podzielił zarzut naruszenia art. 4421
§ 1 k.c.
Wskazując, że jako zdarzenie powodujące szkodę powódka podała fakt nie
powiadomienia jej przez funkcjonariuszy Policji o zgonie męża stwierdził, że o tym
fakcie dowiedziała się od rodziny pomiędzy 19 a 22 października 2007 r., a więc
w tej dacie miała wiedzę o szkodzie i osobie zobowiązanej do jej naprawienia.
Powódka wniosła pozew po upływie czterech lat i pięciu miesięcy od zdarzenia
wyrządzającego szkodę, a więc jej roszczenie uległo przedawnieniu. Odmówił
5
także trafności zarzutowi nadużycia przez pozwanego prawa podmiotowego, bo
powódka nie tylko nie wykazała, ale nawet nie wskazała żadnych okoliczności
uzasadniających zastosowanie art. 5 k.c.
Odnosząc się do zarzutów pozwanego kwestionujących zasadność
roszczenia Sąd Apelacyjny uznał, że uwzględnienie powództwa przez Sąd
Okręgowy na podstawie art. 448 i 4172
k.c. nakazuje przyjęcie legalności działań
funkcjonariuszy pozwanego i odpowiedzialności na zasadzie słuszności, zaś
powódka nie wykazała przesłanki szkody. W jego ocenie zarówno powiadomienie
Ambasady […], jak i niezawiadomienie o wynikach postępowania karnego nie
spowodowało u powódki wystąpienia jakichkolwiek zaburzeń, co wynika z opinii
biegłych. Powódka cierpiała z powodu stresu pourazowego jeszcze przed śmiercią
męża, a reakcja żałoby postała dopiero po powzięciu wiadomości o tym fakcie.
Sam fakt niepewności co do jej męża losów nie mógł być przyczyną uszczerbku na
zdrowiu, zwłaszcza że ewentualna odpowiedzialność pozwanego za
niepowiadomienie może być przyjmowana za okres od 8 października 2007 r., co
skraca okres niepewności do 11 dni, a biegli nie mogli oddzielić stresu tym
wywołanego od depresji wywołanej żałobą.
W skardze kasacyjnej powódka w ramach obu podstaw zarzuciła naruszenie
art. 5 k.c. w zw. z art. 4421
k.c., art. 4421
k.c., art. 4172
k.c. w zw. z art. 448 k.c. i art.
23 w zw. z art. 24 k.c. oraz art. 382 w zw. z 391 § 1 i 233 § 1 k.p.c., jak również 328
w zw. z 391 § 1 k.p.c. Wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie
sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania ewentualnie o jego
uchylenie i orzeczenie co do istoty sprawy poprzez zasądzenie kwoty 50.000 zł
z odsetkami ustawowymi od dnia doręczenia pozwu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności rozważenia wymagają zarzuty prawa materialnego
odnoszące się do zagadnienia przedawnienia roszczenia, zakwestionowanie
bowiem przez skarżącą sposobu prowadzenia postępowania dowodowego
w zakresie wykazania szkody mogłoby mieć znaczenie jedynie wówczas, gdyby
zarzuty te okazały się skuteczne.
6
Z mocy art. 39813
§ 1 k.p.c. Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę kasacyjną
w granicach zaskarżenia oraz w granicach podstaw kasacyjnych, a z urzędu bierze
pod uwagę jedynie nieważność postępowania. Zakres dopuszczalnej kognicji
wyznacza zatem strona skarżąca, która zgodnie z art. 398 4
§ 1 pkt 2 k.p.c. powinna
przytoczyć podstawy kasacyjne, zaś granice tych podstaw wyznaczają zarzuty
naruszenia wskazanych przepisów prawa. Sąd Najwyższy jest władny dokonywać
oceny tylko tych zarzutów, które zostały sformułowane przez skarżącego i nie może
uwzględniać naruszenia innych przepisów, a zwłaszcza nie może zastąpić
skarżącego w wyborze przepisów, które mogły być naruszone przy wydawaniu
zaskarżonego orzeczenia lub stawiać hipotez co do tego, jakiego przepisu prawa
mogą dotyczyć zarzuty sformułowane w uzasadnieniu skargi. Podkreślenia
wymaga, że powódka nie przytoczyła w skardze kasacyjnej zarzutów
kwestionujących przyjętą podstawę odpowiedzialności pozwanego tj. art. 4172
k.c.,
co oznacza że nie może być przedmiotem kontroli kasacyjnej zagadnienie
bezprawności działania funkcjonariuszy Policji, a rozważania mogą jedynie
dotyczyć prawidłowości zastosowania tego przepisu w aspekcie dokonanej przez
Sąd drugiej instancji oceny przesłanek zaistnienia odpowiedzialności Skarbu
Państwa na tej podstawie prawnej.
Podstawowe znaczenie dla oceny zasadności skargi kasacyjnej ma zarzut
naruszenia przez niewłaściwe zastosowanie art. 4421
k.c., przy czym skarżąca nie
wskazuje, który z czterech paragrafów tego przepisu powołuje - jedynie
z uzasadnienia można wnosić, że zarzut dotyczy paragrafu pierwszego.
Zgodnie z tym przepisem roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej
czynem niedozwolonym ulega przedawnieniu z upływem lat trzech od dnia,
w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i osobie zobowiązanej do jej
naprawienia. Obie wskazane przesłanki muszą wystąpić kumulatywnie, chociaż nie
muszą wystąpić jednocześnie. Świadomość szkody oznacza w tym wypadku
dowiedzenie się o uszczerbku na zdrowiu, przy czym nie jest konieczne
dowiedzenie się o całości uszczerbku, jego rozmiarze czy trwałości następstw;
wystarczające jest powzięcie wiedzy o pierwszych negatywnych następstwach
zdarzenia szkodzącego. Jak wskazuje doktryna i judykatura ustalenie wiedzy
poszkodowanego nie jest rekonstrukcją rzeczywistego stanu jego świadomości,
7
lecz moment powzięcia wiedzy ustala się na podstawie zobiektywizowanych
kryteriów z uwzględnieniem zarówno okoliczności, w których doszło do powstania
uszczerbku, zasad doświadczenia życiowego, jak i właściwości osobistych
poszkodowanego. Bieg terminu nie jest natomiast uzależniony od uzyskania
pewności co do związku przyczynowego pomiędzy zdarzeniem powodującym
szkodę a szkodą, jak również termin biegnie niezależnie od potencjalnej
świadomości uprawnionego co do możliwości dochodzenia roszczeń przed sądem
(wyroki Sądu Najwyższego z dnia 8 grudnia 2004 r., I CK 166/04, z dnia 20 stycznia
2005 r., II CK 358/04, z dnia 14 czerwca 2011 r., I PK 258/10, z dnia
21 października 2011 r., IV CSK 46/11 - nie publ.). W świetle powyższych wskazań
prawidłowe jest stanowisko Sądu Apelacyjnego, że powódka w dacie powzięcia
wiadomości o śmierci męża od rodziny miała zarówno świadomość szkody
polegającej na rozstroju zdrowia spowodowanego brakiem wiadomości o jego losie,
jak i świadomość, że nie została o tym powiadomiona przez funkcjonariuszy Policji,
a więc wiedzę o osobie zobowiązanej do naprawienia szkody. Nie można pomijać,
że z pozasądowej opinii psychologicznej złożonej przez powódkę wynika, że w roku
2007 była pod stałą opieką poradni psychologicznej, co wyklucza brak jej
świadomości co do stanu zdrowia. Nie może być także zasadny - jako wewnętrznie
sprzeczny - argument, że skarżąca wiedziała o niepoinformowaniu o zgonie męża,
natomiast nie wiedziała o osobach, które ją powinny poinformować. Wskazana
natomiast przez skarżącą data 15 kwietnia 2009 r. związana z dopuszczeniem jej
do udziału w postępowaniu karnym w charakterze pokrzywdzonej nie pozostaje
w żadnym związku z zakreśloną przez nią podstawą faktyczną w zakresie działań,
które miały spowodować szkodę.
Zagadnienie przedawnienia roszczenia powódki wiąże się z zarzutem
naruszenia przez niewłaściwe zastosowanie art. 5 k.c. i przyjęcia, że podniesienie
tego zarzutu przez pozwanego nie stanowi nadużycia prawa podmiotowego.
Możliwość rozwiązania kolizji wartości polegającej na ochronie stosunków
prawnych, chronionych instytucją przedawnienia, oraz wartości, jaką stanowi prawo
pokrzywdzonego do uzyskania ochrony prawnej naruszonego dobra na podstawie
art. 5 k.c. nie budzi sporu w judykaturze. Podkreśla się, że przepis ten ma charakter
wyjątkowy, wobec czego musi być stosowany ostrożnie i w wyjątkowych
8
wypadkach oraz przy uwzględnieniu reguły, że jego podniesienie co do zasady nie
stanowi nadużycia prawa podmiotowego. Rozstrzygające znaczenie mają
okoliczności konkretnej sprawy zachodzące zarówno po stronie poszkodowanego,
jak i zobowiązanego do naprawienia szkody, w szczególności przyczyna
opóźnienia, jego czas, rozmiar i charakter uszczerbku, charakter roszczenia
i działania sprawcy szkody i ich ocena w aspekcie zasad słuszności w prawie
i zasad współżycia społecznego rozumianych jako podstawowe zasady etycznego
i uczciwego postępowania (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 17 lutego 2006 r.
III CZP 84/05, OSN z 2006 r., nr 7-8, poz. 144, wyroki z dnia 26 stycznia 2006 r.,
II CK 336/05, z dnia 18 maja 2006 r., IV CK 367/05, z dnia 7 lutego 2007 r., III CSK
208/06, z dnia 6 maja 2010 r., II CSK 536/09, z dnia 4 października 2014 r., V CSK
322/13 i orzeczenia w nim powołane - nie publ.).
Ciężar wykazania szczególnych okoliczności uzasadniających
nieuwzględnienie zarzutu przedawnienia, zgodnie z art. 6 k.c., obciąża powódkę.
Umknął uwadze skarżącej zakaz oparcia skargi na zarzutach dotyczących ustalenia
faktów lub dowodów (art. 3983
§ 3 k.p.c.) oraz związanie Sądu Najwyższego
ustaleniami faktycznymi stanowiącymi podstawę zaskarżonego orzeczenia (art.
39813
§ 2 in fine). Nie może być więc skuteczny zarzut naruszenia art. 382 k.p.c.
powiązany z art. 233 § 1 k.p.c. Zważywszy jednak, że Sąd Apelacyjny
w uzasadnieniu zaskarżonego orzeczenia istotnie nie odniósł się do treści
powołanego w skardze pisma powódki z dnia 24 września 2012 r. wskazać trzeba,
że nie zawiera ono okoliczności podniesionych w skardze kasacyjnej, a jedynie
powołanie braku udziału powódki w postępowaniu karnym i braku możliwości
wpływu na jego przebieg, stąd brak jest podstaw do zakwestionowania stanowiska
Sądu drugiej instancji, że powódka nie wskazała okoliczności uzasadniających
zastosowanie art. 5 k.c. Przekroczenie terminu przedawnienia wynosi 2 lata
i 5 miesięcy, bowiem upłynął on w końcu października 2010 r. Nie kwestionując
stanu zdrowia powódki spowodowanego śmiercią męża mieć jednak trzeba na
uwadze, że w kwietniu 2009 r., a więc przed jego upływem, powódka podjęła
formalne czynności procesowe w postępowaniu karnym, a tuż po jego upływie
podjęła korespondencję z komendą Policji w L. i W. w celu wyjaśnienia dlaczego jej
nie poinformowano o śmierci męża (25 listopada 2010 r. i 29 grudnia 2010 r.). Nie
9
zostało więc wykazane, że w całym trzyletnim okresie przedawnienia powódka z
powodu stanu zdrowia nie mogła wystąpić z roszczeniem, jak również nie zostało
wykazane, czym spowodowany był tak długi okres opóźnienia. Istotne znaczenie
przypisać należy również temu, że powódka dochodzi roszczenia na zasadach
słuszności, nie kwestionując legalności działania funkcjonariuszy Policji. Nie można
więc przypisać im bezprawności działania, a więc działania nagannego zwłaszcza
w wypadku organów powołanych do ochrony wszystkich obywateli i przestrzegania
prawa, co rzutowałoby na charakter czynu powodującego szkodę i ocenę
okoliczności występujących po stronie pozwanego.
Prawidłowość rozstrzygnięcia Sądu Apelacyjnego co do przedawnienia
roszczenia uchyla potrzebę odniesienia się do pozostałych zarzutów prawa
materialnego oraz zarzutu naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.
odnoszącego się do motywów zaskarżonego orzeczenia w zakresie przesłanki
szkody.
Z tych względów orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 39814
k.p.c.,
o kosztach rozstrzygając zgodnie z art. 98 § 1 k.p.c., art. 108 § 1 k.p.c., 102 k.p.c.
w zw. z art. 391 § 1 i 39821
k.p.c. oraz § 19 ust. 1, § 2 ust. 3, § 6 pkt 5 oraz § 13
ust. 4 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r.
w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa
kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U. z 2013 r.,
poz. 461).