Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 10 października 2013 r.

Sąd Apelacyjny w Katowicach I Wydział Cywilny

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 10 października 2013 r. w Katowicach

na rozprawie

sprawy z powództwa E. M. i L. M.

przeciwko J. B. i (...) w W.

o zapłatę

oraz

z powództwa D. M.

przeciwko J. B. i (...) w W.

o zapłatę

na skutek apelacji powodów i pozwanego (...) w W.

od wyroku Sądu Okręgowego w Częstochowie

z dnia 12 listopada 2012 r., sygn. akt I C 248/11

prostując zawarte w zaskarżonym wyroku oznaczenie stron i przedmiotu postępowania w ten sposób, że jest to sprawa z powództwa E. M. i L. M. przeciwko J. B. i (...) w W. o zapłatę oraz z powództwa D. M. przeciwko J. B. i (...) w W. o zapłatę

1)  zmienia zaskarżony wyrok:

a)  w punkcie 1 i 4 o tyle, że zasądzoną w punkcie 1 kwotę podwyższa do kwoty 20 000 (dwadzieścia tysięcy) złotych,

b)  w punkcie 2 i 4 o tyle, że zasądzoną w punkcie 2 kwotę podwyższa do kwoty 19 324 (dziewiętnaście tysięcy trzysta dwadzieścia cztery) złote,

c)  w punkcie 3 i 4 o tyle, że zasądzoną w punkcie 3 kwotę podwyższa do kwoty 20 000 (dwadzieścia tysięcy) złotych,

d)  w punkcie 6 o tyle, że kwotę 1466,40 złotych podwyższa do kwoty 2967 (dwa tysiące dziewięćset sześćdziesiąt siedem) złotych;

2)  oddala apelację powodów w pozostałej części oraz apelację pozwanego w całości;

3)  nie obciąża powodów kosztami postępowania apelacyjnego.

Sygn. akt I ACa 604/13

UZASADNIENIE

Zaskarżonym wyrokiem (zaocznym w stosunku do pozwanego J. B.) Sąd Okręgowy w Częstochowie zasądził od pozwanych J. B. i (...) w W. na rzecz E. M. kwotę 10 000 złotych z ustawowymi odsetkami od dnia 6 lipca 2011r. z zastrzeżeniem, że spełnienie świadczenia przez jednego z pozwanych zwalnia drugiego, zasądził od pozwanych na rzecz powódki L. M. kwotę 14 324 złotych oraz na rzecz powoda D. M. kwotę 5 000 złotych z odsetkami ustawowymi liczonymi od tego samego dnia i z zastrzeżeniem dotyczącym zobowiązania in solidum, w pozostałym zakresie powództwo oddalił oraz orzekł o kosztach procesu. Wyrokowi w punkcie 1. nadał Sąd w stosunku do pozwanego J. B. rygor natychmiastowej wykonalności.

Sąd ten ustalił, że Z. M. (ur. (...)) zamieszkiwała wspólnie ze swoim synem E. M., synową L. M., dorosłym wnukiem D. M. i nastoletnią wnuczką M. M.. Wszyscy powodowie pracowali zarobkowo, łącznie uzyskując dochód w wysokości 2 900 – 3 400 złotych miesięcznie, przy czym D. M. całość uzyskiwanych przez siebie dochodów (400 złotych) przeznaczał na leczenie choroby przewlekłej.

Stosunki panujące między domownikami były dobre, Z. M. pomagała w opiece nad wnukami, gdy były małe, pracowała we wspólnym gospodarstwie domowym (gotowała, wykonywała lżejsze prace). Z osiąganego dochodu rzędu 1 450 złotych partycypowała w kosztach utrzymania domu i zakupu żywności, nadto pomagała finansowo wnukowi D..

Działka pozwanego J. B., poprzednio należąca do jego ojca T. B., znajduje się blisko drogi, jest nieogrodzona i niezabudowana. Przed laty znajdowała się na niej owczarnia. Na działce rosły porzeczki oraz lipa i wiśnie wysokości około 2m. Z. M. od kilkudziesięciu lat, za pozwoleniem właścicieli, chodziła na tę działkę i zrywała wiśnie, kwiaty lipy. W zamian za to przechowywała na swoim podwórku maszynę J. B. służącą do zbierania porzeczek oraz pilnowała, aby nikt obcy nie wchodził na działkę. Na działce znajdowała się niezabezpieczona studnia. Była ona widoczna dzięki betonowej drenie. Wiosną lub latem 2008r. drena została usunięta, dziura nie została niczym zabezpieczona. Na działce, w tym wokół studni, rosła wysoka trawa i chwasty. Studnię było trudno zauważyć.

W dniu 5 lipca 2008r. Z. M. poszła na działkę J. B. i wpadła do niezabezpieczonej studni. Utopiła się. Po kilku godzinach od wypadku E. M. odnalazł zwłoki matki. Zawiadomił policję i pogotowie.

Z. M. pomimo swojego wieku była osobą rzadko korzystającą
z pomocy medycznej – wizyty w przychodni były sporadyczne, dotyczyły infekcji układu oddechowego oraz zwyrodnieniowej choroby stawów. Z. M. nie chorowała na poważne, przewlekłe choroby i nie zażywała żadnych leków. Była osobą sprawną fizycznie stosownie do wieku. Nie wymagała opieki ze strony innych osób, była intelektualnie i percepcyjnie sprawna oraz wydolna w sensie motorycznym. Wypadek, w wyniku którego Z. M. poniosła śmierć był spowodowany czynnikiem zewnętrznym, a nie jej stanem zdrowia.

Powódka L. M. poniosła koszty pogrzebu swojej teściowej
w łącznej kwocie 11 321 złotych, na którą złożyły się sumy wyszczególnione w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, z czego pozwany (...)wypłacił 1 997 złotych tytułem odszkodowania.

Obecnie w domu zamieszkuje E. M., L. M., M. Ś. (poprzednio M.) wraz z mężem i dzieckiem. L. M. obecnie nie pracuje, zarobki E. M. wynoszą około 2 000 złotych miesięcznie. Małżonkowie Ś. partycypują w kosztach utrzymania. D. M. ożenił się i wyprowadził z rodzinnego domu. Pracuje i osiąga dochód w wysokości około 2 400 złotych miesięcznie. Jest zadowolony ze swojego poziomu życia, nie ma problemów zdrowotnych, co trzy miesiące zgłasza się na badania kontrolne.

W oparciu o te okoliczności uznał Sąd pierwszej instancji, że podstawą odpowiedzialności pozwanego J. B. jest przepis art. 415 kc, albowiem nie dopełnił on ciążącego na nim obowiązku zabezpieczenia znajdującej się na jego posesji studni, co nie było kwestionowane przez strony. Odpowiedzialność pozwanego (...)wynika zaś z art. 98 ust. 1 pkt 3c ustawy z dnia 22 maja 2003r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz. U. z 2013r., poz. 392, tekst jednolity). Sąd Okręgowy – wbrew twierdzeniom pozwanego (...) – uznał, że pozwany odpowiada za szkodę, której następstwem jest śmierć, uszkodzenie ciała, rozstrój zdrowia bądź utrata, zniszczenie lub uszkodzenie mienia, która jednak nie ma charakteru szkody z art. 361 kc. W języku ubezpieczeń gospodarczych pojęcie „szkody” jest potocznym określeniem zdarzenia powodującego skutek określony w art. 50 ust. 1 powołanej wyżej ustawy rodzący obowiązek zapłaty odszkodowania. Nie ulega przy tym wątpliwości, że odpowiedzialność ubezpieczyciela obejmuje zarówno obowiązek naprawienia szkody jak i wypłaty zadośćuczynienia.

Żądanie zasądzenia zadośćuczynienia na rzecz powodów z powodu śmierci Z. M. znajduje oparcie w przepisach art. 448 kc w zw. z art. 24 § 1 kc
i art. 23 kc. Zgodnie z poglądem judykatury najbliższemu członkowi rodziny zmarłego przysługuje na podstawie tychże przepisów zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę, gdy śmierć nastąpiła na skutek deliktu, który miał miejsce przed dniem 3 sierpnia 2008 r., co oznacza, że art. 446 § 4 kc nie znajdzie zastosowania.

Z uwagi na otwarty katalog dóbr osobistych z art. 23 kc, nie ulega wątpliwości, że więź emocjonalna łącząca osoby bliskie jest jednym z nich. Prawo do życia w rodzinie i utrzymania tego rodzaju więzi stanowi dobro osobiste członków rodziny i podlega ochronie na podstawie art. 23 i 24 kc.

Uwzględniając wytyczne orzecznictwa i doktryny dotyczące ustalania „odpowiedniej” kwoty zadośćuczynienia oraz okoliczności wykazane w rozpoznawanej sprawie – więzi łączące zmarłą z powodami, prawo do życia w rodzinie, poczucie straty u powodów związane z utratą osoby bliskiej, pomocnej w prowadzeniu gospodarstwa domowego (poprzez pracę jak i poprzez partycypację finansową), wychowaniu kiedyś małoletnich wnuków, określił Sąd pierwszej instancji – stosując kryterium stopnia pokrewieństwa – wysokość zadośćuczynienia należnego powodowi E. M. na 10 000 złotych, powódce L. M. na kwotę 5 000 złotych i D. M. na kwotę 5 000 złotych. W pozostałym zakresie powództwo o zapłatę zadośćuczynienia oddalił, uznając, iż powodowie powinni liczyć się ze śmiercią Z. M., która była osobą starszą.

Zasądził również Sąd pierwszej instancji – w oparciu o przepis art. 446 § 1 kc – na rzecz powódki L. M. zwrot kosztów pogrzebu zmarłej teściowej w wysokości 9 324 złotych, uznając poniesione przez nią koszty (11 321 złotych) za wykazane i uzasadnione oraz kompensując całość kosztów o wypłacone przez pozwany (...) świadczenie (1 997 złotych).

Orzekając o zasadności roszczeń powodów, wykluczył Sąd Okręgowy jakikolwiek stopień przyczynienia się zmarłej do zaistniałego zdarzenia. Studnia znajdująca się na nieruchomości pozwanego J. B. była niezabezpieczona, wiosną lub latem 2008r. usunięto drenę, dzięki której studnia była w miarę widoczna, wokół otworu rosły chwasty i wysoka trawa. Fakt, iż Z. M. znała teren posesji, nie pozwala na przyjęcie, że przyczyniła się ona do własnej śmierci przez utopienie w niezabezpieczonej studni. Uznał też Sąd, iż łącząca Z. M. z pozwanym J. B. umowa nie mogła stanowić źródła zobowiązania zmarłej do wykonania zabezpieczeń i oznakowania studni.

Od zasądzonych kwot zadośćuczynienia i odszkodowania Sąd pierwszej instancji zasądził również odsetki ustawowe od dnia 6 lipca 2011r. jako daty wytoczenia powództwa. Powodowie nie wykazali, by odsetki należały się od dnia 29 września 2008r., natomiast twierdzenia pozwanego (...) o konieczności naliczania odsetek dopiero od dnia wydania wyroku przez Sąd pierwszej instancji, uznane zostały za bezzasadne.

Sąd Okręgowy oddalił powództwo D. M. o zasądzenie na jego rzecz renty, o której mowa w art. 446 § 2 kc. Na Z. M. nie ciążył ustawowy obowiązek alimentacyjny względem tego powoda, pomimo że pomagała mu finansowo. Obecnie zasady współżycia społecznego przeciwstawiają się uwzględnieniu roszczenia. Powód wyprowadził się z domu rodzinnego, wstąpił w związek małżeński, wraz z żoną pracuje. Również podana przez niego motywacja wystąpienia z tymże żądaniem wypacza istotę świadczeń rentowych.

O kosztach procesu w zakresie oddalonego powództwa orzeczono po myśli art. 102 kpc, pomimo że powodowie utrzymali się ze swoim roszczeniem jedynie w 4,31%. W oparciu o wynik sprawy nakazał Sąd pobrać od pozwanych solidarnie na rzecz Skarbu Państwa kwotę 1 466,40 złotych nieuiszczonych tytułem kosztów sądowych w części uwzględniającej powództwo.

Apelację od powyższego wyroku wniosły obie strony.

Powodowie – zaskarżając rozstrzygnięcie oddalające powództwo – zarzucili naruszenie przepisów prawa materialnego, a to art. 448 kc poprzez zasądzenie jedynie części dochodzonej tytułem zadośćuczynienia sumy oraz art. 446 § 2 kc poprzez jego niezastosowanie.

W oparciu o tę podstawę skarżący domagali się zmiany zaskarżonego wyroku i uwzględnienia powództwa w całości ewentualnie jego uchylenia i przekazania sprawy w tym zakresie Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania oraz zasądzenia kosztów postępowania apelacyjnego.

Pozwany (...)w W. zaskarżył wyrok w punktach 1, 2 (w części zasądzającej roszczenie ponad 3 853 złotych), 3, 5 i 6. Skarżący zarzucił naruszenie prawa materialnego, a to art. 98 ust. 1 pkt 3c w zw. z art. 50 ustawy z dnia 22 maja 2003r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczeń Komunikacyjnych i art. 448 kc poprzez ich błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie polegające na przyjęciu, że odpowiedzialność pozwanego obejmuje również szkody z tytułu naruszenia dóbr osobistych osób trzecich w postaci więzi emocjonalnej z osobą bezpośrednio poszkodowaną oraz art. 448 kc poprzez jego zastosowanie w sytuacji niewykazanie istnienia dobra osobistego, którego naruszenie stanowiło dla powodów krzywdę. Zarzucił nadto (...) naruszenie przepisów prawa procesowego, a to art. 321 § 1 kpc poprzez orzeczenie co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem powódki L. M., art. 233 § 1 kpc poprzez przekroczenie granic swobodnej oceny dowodów i ustalenie w konsekwencji, że koszty poczęstunku na uroczystości pogrzebowej należą do zwyczajowo ponoszonych oraz art. 102 kpc poprzez jego błędne zastosowanie, podczas gdy w sprawie nie zachodzi przypadek szczególnie uzasadniający warunkujący odstąpienie od obciążania powodów kosztami procesu.

W oparciu o tę podstawę skarżący domagał się zmiany zaskarżonego wyroku i oddalenia powództwa wobec (...) w zaskarżonej części i konsekwentnie rozstrzygnięcie o kosztach procesu za pierwszą instancję. Wniósł również o zasądzenie kosztów postępowania apelacyjnego.

Sąd Apelacyjny zważył co następuje:

Apelacja powodów zasługuje na częściowe uwzględnienie, natomiast apelacja pozwanego (...) nie jest uzasadniona.

Sąd Okręgowy przeprowadził postępowanie dowodowe zgodnie z wnioskami stron, a zebrany materiał ocenił stosownie do treści art. 233 § 1 kpc. Dokonane w ten sposób ustalenia faktyczne są prawidłowe i jako takie Sąd Apelacyjny przyjmuje je za własne. Podkreślić też należy, że autonomia sądu w zakresie oceny dowodów sprawia, że można ją podważyć wyjątkowo, a to wówczas, gdy pozostaje ona w rażącej sprzeczności z wynikami postępowania dowodowego lub zasadami logiki albo doświadczenia życiowego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 lutego 2002r., II UKN 168/01). Takiej wadliwości nie dowiódł zaś pozwany (...), kwestionując zresztą tylko fragment ustaleń Sądu pierwszej instancji dotyczący poniesionych przez powódkę kosztów pogrzebu. Szczegółowe odniesienie się do tej kwestii, jak i postawionego przez pozwany (...)zarzutu naruszenia art. 321 § 1 kpc – także chybionego – nastąpi w dalszej części wywodów.

W niewadliwie ustalonym stanie faktycznym Sąd pierwszej instancji prawidłowo przyjął co do samej zasady odpowiedzialność pozwanego (...) za szkodę w postaci naruszenia dóbr osobistych osób najbliższych osoby zmarłej poprzez zerwanie więzi rodzinnych. Tym samym zarzut naruszenia art. 98 ust. 1 pkt 3 ppkt c w zw. z art. 50 ustawy z dnia 22 maja 2003r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (tekst jedn. DZ. U. z 2013r., poz. 392, dalej „u.u.o.”) nie był zasadny.

Poza sporem jest, że w dniu 5 lipca 2008r. doszło do zdarzenia w wyniku, którego Z. M. (matka powoda E. M., teściowa powódki L. M. oraz babcia powoda D. M.) poniosła śmierć wskutek wpadnięcia do studni znajdującej się na posesji rolnika – pozwanego J. B., który był objęty obowiązkiem ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej w związku z posiadaniem gospodarstwa rolnego i takiego obowiązku nie dopełnił.

Okoliczności te powodowały, że pozwany (...) był zobowiązany z mocy powołanej ustawy z dnia 22 maja 2003r. do zaspokojenia roszczeń z tytułu ubezpieczenia obowiązkowego OC rolnika. Zgodnie z treścią art. 98 ust. 1 pkt 3 ppkt c u.u.o.) do zadań (...) należy zaspokajanie roszczeń z tytułu ubezpieczeń obowiązkowych, o których mowa w art. 4 pkt 1 i 2, w granicach określonych na podstawie przepisów rozdziałów 2 i 3, za szkody powstałe na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej: na osobie, w mieniu, w mieniu i na osobie, gdy rolnik, osoba pozostająca z nim we wspólnym gospodarstwie domowym lub osoba pracująca w jego gospodarstwie rolnym są obowiązani do odszkodowania za wyrządzoną w związku z posiadaniem przez rolnika tego gospodarstwa rolnego szkodę, będącą następstwem śmierci, uszkodzenia ciała, rozstroju zdrowia bądź też utraty, zniszczenia lub uszkodzenia mienia, a rolnik nie był ubezpieczony obowiązkowym ubezpieczeniem OC rolników.

Wymieniony w art. 98 ust. 1 u.u.o., jako wyznaczający granice odpowiedzialności (...), rozdział 2 dotyczy ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych, natomiast rozdział 3 odnosi się do ubezpieczenia OC rolników. Zawarty w rozdziale 3 art. 50 ust. 1 stanowi, że z ubezpieczenia OC rolników przysługuje odszkodowanie, jeżeli rolnik, osoba pozostająca z nim we wspólnym gospodarstwie domowym lub osoba pracująca w jego gospodarstwie rolnym są obowiązani do odszkodowania za wyrządzoną w związku z posiadaniem przez rolnika tego gospodarstwa szkodę, będącą następstwem śmierci, uszkodzenia ciała, rozstroju zdrowia bądź też utraty, zniszczenia lub uszkodzenia mienia.

Zakres ochrony ubezpieczeniowej z ubezpieczenia OC rolników jest uregulowany w tożsamy sposób jak przewidziany w rozdziale 2 zakres ochrony ubezpieczeniowej z ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych. Przepis art. 34 ust. 1 u.u.o. przewiduje bowiem, że z ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych przysługuje odszkodowanie, jeżeli posiadacz lub kierujący pojazdem mechanicznym są obowiązani do odszkodowania za wyrządzoną w związku z ruchem tego pojazdu szkodę, będącą następstwem śmierci, uszkodzenia ciała, rozstroju zdrowia bądź też utraty, zniszczenia lub uszkodzenia mienia.

Przywołanie brzmienia obu przepisów (tj. art. 34 ust. 1 oraz 50 ust. u.u.o.) o tyle zaś było potrzebne, że na tle art. 34 ust. 1 u.u.o. wypracowane zostało, obecnie już ugruntowane w orzecznictwie stanowisko, iż powołany przepis – także w brzmieniu sprzed dnia 11 lutego 2012r. – nie wyłączał z zakresu ochrony ubezpieczeniowej zadośćuczynienia za krzywdę osoby, wobec której ubezpieczony ponosił odpowiedzialność na podstawie art. 448 kc. Pogląd tej treści wyraził Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 20 grudnia 2012r., III CZP 93/12, OSNC 2013/ 7 - 8/84. W ten sposób wypowiadały się także wielokrotnie sądy powszechne (por. np. wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 6 marca 2013r., I ACa 769/12, wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 27 lutego 2013r., I ACa 864/12, wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 7 lutego 2013r., I ACa 992/12).

A zatem skoro w świetle brzmienia przepisów określających zakres ochrony ubezpieczeniowej z tytułu ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych oraz z tytułu ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej rolników brak podstaw do ich różnicowania to uprawnione jest przyjęcie, że ochrona ubezpieczeniowa uregulowana art. 50 ust. 1 u.u.o. obejmowała również zadośćuczynienie za krzywdę osoby, względem której ubezpieczony ponosił odpowiedzialność na podstawie art. 448 kc.

Krzywdą wyrządzoną zmarłemu jest utrata życia, który jest też bezpośrednio poszkodowany. Osoby mu bliskie są natomiast pośrednio poszkodowane poprzez zerwanie więzi emocjonalnej, szczególnie bliskiej w relacjach rodzinnych. Krzywda osoby bliskiej odniesiona w związku ze śmiercią członka rodziny od dnia 3 sierpnia 2008r. (art. 5 ustawy z dnia 30 maja 2008r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw DZ. U. Nr 116, poz. 731) rekompensowana jest w oparciu o art. 446 § 4 kc, który przewiduje możliwość przyznania najbliższym członkom rodziny zmarłego odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za krzywdę. Natomiast przed tą datą podstawą do kompensowania krzywdy spowodowanej śmiercią najbliższego członka rodziny był, powoływany już wyżej, przepis art. 448 kc. Obecnie ugruntowane w orzecznictwie jest bowiem stanowisko, że spowodowanie śmierci osoby bliskiej może stanowić naruszenie dobra osobistego członków rodziny zmarłego w postaci szczególnej więzi rodzinnej i uzasadniać przyznanie im zadośćuczynienia na podstawie art. 448 kc (por. uchwały: Sądu Najwyższego z dnia 22 października 2010r., III CZP 76/10, OSNC – ZD 2011/B/21 i z dnia 13 lipca 2011r., III CZP 32/11, OSNC 2012/1/10 oraz wyroki tegoż Sądu: z dnia 14 stycznia 2010r., IV CSK 307/09, OSNC – ZD 2010/C/91 i z dnia 15 marca 2012r., I CSK 314/11).

Przedstawione rozważania nie nasuwają też wątpliwości, iż doznana przez osoby bliskie zmarłego krzywda stanowi szkodę niemajątkową i jest to szkoda „na osobie” (co zdaje się podważać skarżący) i to bez względu na to, czy szkoda ta ma być rekompensowana w oparciu o art. 448 kc czy też 446 § 4 kc. Zaznaczyć przy tym można, że w świetle art. 23 kc cechą praw osobistych jest m.in. to, że są ściśle związane z człowiekiem, razem z nim powstają i wygasają, skoro wskazany przepis art. 23 kc wprost stanowi, iż „dobra osobiste człowieka (…) pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach”.

Z podanych przyczyn nie sposób więc podzielić argumentacji pozwanego (...), iż przepis art. 98 ust. 1 pkt 1 ppkt 3c) w zw. z art. 50 ust. 1 u.u.o. nie obejmuje jego odpowiedzialności za krzywdę osoby wynikającą z utraty osoby bliskiej, która winna być rekompensowana w oparciu o art. 448 kc. Jak wywiedziono za szkodę tego rodzaju ponosiłby odpowiedzialność ubezpieczyciel z mocy art. 50 ust. 1 u.u.o. gdyby rolnik dopełnił obowiązku ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej w związku z posiadaniem gospodarstwa rolnego. Natomiast fakt, iż obowiązku tego nie dopełnił skutkuje odpowiedzialnością pozwanego (...), skoro art. 98 ust. 1 pkt 1 ppkt 3c) przewiduje, że zakres odpowiedzialności (...) zdeterminowany jest granicami odpowiedzialności ubezpieczyciela.

W konkluzji dotychczasowych rozważań podkreślić zatem należy, iż trafnie co do zasady została przyjęta przez Sąd Okręgowy odpowiedzialność pozwanego (...) za krzywdę powodów doznaną na skutek śmierci Z. M.. Należne im z tego tytułu zadośćuczynienie ma, z uwagi na datę śmierci zmarłej, oparcie w art. 448 kc.

Zarzut naruszenia art. 448 kc w postaci upatrywanej przez pozwany (...) nie jest zasadny. Trudno bowiem zgodzić się ze skarżącym, że zadośćuczynienie na podstawie art. 448 kc przyznane może być jedynie wtedy, gdy więź między zmarłym a osobą mu bliską jakoś szczególnie przekracza przywiązanie, jakie rodzi się zwykle między członkami rodziny poprawnie funkcjonującej. Jak nadmieniono, trudno różnicować krzywdę osoby bliskiej w związku ze śmiercią członka rodziny, w zależności od tego czy zadośćuczynienie znajduje podstawę w art. 448 kc czy też w art. 446 § 4 kc. Obowiązujący od 3 sierpnia 2008r. art. 446 § 4 kc nie uzależnia zaś przyznania zadośćuczynienia najbliższym członkom rodziny od wystąpienia wyjątkowych, szczególnych okoliczności. Tym samym nie było żadnych podstaw, aby oddalić żądania powodów bądź obniżyć przyznane na ich rzecz z mocy art. 448 kc świadczenia. Wręcz przeciwnie, zachodziły podstawy do ich podwyższenia, co skutkowało częściowym uwzględnieniem apelacji powodów. Przyznane na rzecz powodów zadośćuczynienia uznać bowiem należy za nieodpowiednie.

Roszczenie najbliższych członków rodziny zmarłego o przyznanie odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną szkodę zmierza do zaspokojenia szkody o charakterze niemajątkowym. Niedający się ściśle wymierzyć charakter owej krzywdy sprawia, że ustalenie stosownej sumy nastręcza trudności. Nie budzi wątpliwości jednak to, że każda sprawa winna być rozpatrywana przez pryzmat indywidualnych okoliczności danego wypadku. Z tego względu nie ma istotniejszego znaczenia wysokość tego typu świadczeń zasądzonych (bądź zaspokojonych dobrowolnie roszczeń) w innych sprawach. Powodowie nie mogą więc oczekiwać, że przyznane im zostaną świadczenia w dochodzonej wysokości z tej przyczyny, że inne osoby otrzymały je w takiej właśnie bądź wyższej wysokości.

Zauważyć natomiast należy, iż w orzecznictwie wskazuje się, że na wysokość zadośćuczynienia (rozmiar krzywdy) mają wpływ takie okoliczności jak: dramatyzm doznań bliskich zmarłego, poczucie osamotnienia, cierpienia moralne i wstrząs psychiczny wywołany śmiercią osoby najbliższej, rola jaką w rodzinie pełniła osoba zmarła, rodzaj i intensywność więzi łączącej poszkodowanego ze zmarłym, wystąpienie zaburzeń będących skutkiem śmierci, wiek poszkodowanego (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 14 stycznia 2011r., I PK 145/10 oraz z dnia 3 czerwca 2011r., III CSK 279/10, LEX nr 898254). Zaprezentowane wyliczenie jest przykładowe, dla przyznania zadośćuczynienia nie jest też konieczne, aby wystąpiły wszystkie wymienione okoliczności. Różne też może być ich natężenie.

Należy nadto mieć na uwadze, że zadośćuczynienie powinno przedstawiać odczuwalną wartość ekonomiczną, tak aby nie doszło do deprecjacji krzywdy, którą ma łagodzić. Zasądzone zaskarżonym wyrokiem zadośćuczynienia w wysokości 10 000 złotych na rzecz powoda E. M. oraz po 5 000 złotych na rzecz powodów L. M. i D. M. tym wymogom nie odpowiadają jako zbyt niskie. Uwzględnić należy, że powodów łączyły ze zmarłą nie tylko formalne więzi pokrewieństwa (powodów E. M. i D. M.) i powinowactwa (powódkę L. M.), ale i faktyczna bliska więź. Powodowie i Z. M. na co dzień byli razem, tworzyli wielopokoleniową, wspólnie zamieszkującą i gospodarującą rodzinę. Łączyły ich dobre relacje, zmarła była pomocna, wspierająca najbliższych do końca swoich dni. Bez wątpienia tragiczne były również okoliczności, w jakich zmarła Z. M., wzmagające krzywdę skarżących.

Opisane okoliczności, w szczególności zaś fakt owej bliskiej więzi, wyrażającej się w wieloletnim wspólnym zamieszkaniu (w odniesieniu do powodów E. M. i D. M. przez całe ich życie) skarżących z Z. M. wymagały podwyższenia przyznanych na rzecz powodów zaskarżonym wyrokiem świadczeń, a to na rzecz syna i wnuka zmarłej do kwot po 20 000 złotych, a na rzecz synowej do kwoty 10 000 złotych.

Dalej idące żądania powodów z tytułu zadośćuczynienia nie były zasadne. Z. M. była osobą w podeszłym wieku, co oczywiście nie umniejsza wstrząsu i tragedii powodów wywołanych jej śmiercią, jednakże rzutuje na wysokość zadośćuczynienia, które w takiej sytuacji musi być skromniejsze. Naturalną koleją rzeczy osoby w podeszłym wieku umierają przed młodszymi; dziadkowie, rodzice przed dziećmi czy wnukami. Nadto powodowie nadal stanowią rodzinę, powód D. M. założył też nową, własną z żoną. Żaden z nich nie został więc osamotniony. Zaznaczyć także należy, że nie zostały przez powodów wykazane (art. 6 kc) inne okoliczności, które dawałyby podstawy do przyznania im świadczeń w wyższym rozmiarze.

Zupełnie bezzasadne było żądanie powoda D. M. zasądzenia renty z art. 446 § 2 kc. Stanowisko Sądu Okręgowego w tej mierze jest w pełni poprawne. W ustalonym stanie faktycznym nie może budzić wątpliwości prawidłowość stanowiska tegoż Sądu, że brak było podstaw do przyznania powodowi renty. Argumenty Sądu I instancji Sąd Apelacyjny w pełni podziela, co powoduje, że zbędne jest ich powtarzanie w tym miejscu.

Z kolei omówienia wymagają zarzuty pozwanego (...) dotyczące odszkodowania zasądzonego na rzecz powódki Z. M. tytułem zwrotu kosztów pogrzebu (art. 446 § 1 kc). I tak stwierdzić należy, iż nie ma racji skarżący utrzymując, że Sąd Okręgowy orzekając o tym żądaniu naruszył art. 321 § 1 kpc. Powódka tytułem zwrotu kosztów pogrzebu dochodziła przed Sądem I instancji kwoty 12 171,20 złotych, wydatki z tego tytułu dokumentowała częściowo rachunkami, a częściowo złożonymi oświadczeniami. Jakkolwiek też zeznając w dniu 11 lipca 2012r. przed Sądem Okręgowym powódka wspomniała tylko o części wydatków poprzez ich rodzajowe określenie to jednakże nie oznacza to, wbrew temu co zakłada pozwany (...), że tym samym zrezygnowała ona z dochodzenia zapłaty za resztę. Niezmiennie powódka żądała bowiem kwoty 12 171,20 złotych, a pewną niedokładność jej zeznań co do poniesionych kosztów usprawiedliwia upływ około czterech lat od daty ich wydatkowania. Zrozumiałym bowiem jest, że po tak długim okresie czasu powódka nie była w stanie precyzyjnie podać każdej pozycji, która złożyła się na koszty pogrzebu. Dodać należy, że w trakcie owych zeznań powódka istotnie modyfikowała swoje żądanie (podobnie jak pozostali powodowie), jednakże ograniczenie żądania odnosiło się tylko do zgłoszonego przez nią w pozwie żądania zasądzenia odszkodowania z art. 446 § 3 kc, jak i wysokości zadośćuczynienia.

Trudno również zgodzić się z zarzutem pozwanego (...), iż miałoby dojść do naruszenia przez Sąd Okręgowy art. 233 § 1 kpc w ten sposób, iż Sąd ten uznał, że zwyczajowe koszty poczęstunku wynoszą 30 złotych na osobę, zamiast 10 złotych. Skarżący, chcąc dowieść, że owe koszty winny wynieść 10 złotych powoływał się na „jadłospis z cenami obiadów dowożonych przez firmę gastronomiczną z C.”. Próba podważenia kosztów wskazanych przez powódkę (i przyjętych przez Sąd Okręgowy) musi być jednak uznana za nieskuteczną, gdyż koszty podane przez powódkę nie są wygórowane, a lektura „jadłospisu” prowadzi do wniosku, że kwota 10 złotych nie wystarczyłaby nawet na pełny obiad dwudaniowy. Nadto cennik nie obejmował napoji i deserów.

Reasumując ten wątek rozważań uznać należy, iż Sąd Okręgowy był uprawniony z mocy art. 322 kpc ustalić odpowiednie odszkodowanie z tytułu poniesionych kosztów pogrzebu, przy uwzględnieniu złożonych przez powódkę rachunków i zeznań. Ustalając te wydatki Sąd, swobody z art. 322 kpc, zaś nie nadużył. Nadmienić jeszcze się godzi, że w postępowaniu likwidacyjnym przed sądowym wszczęciem sporu pozwany (...) uznał z tytułu kosztów pogrzebu wydatki w kwocie 10 085 złotych (k. 108 i 109). Wypłacił jednak wówczas tylko kwotę 1 997 złotych, gdyż twierdził, że zmarła w 80% przyczyniła się do szkody. Ten zarzut okazał się, w świetle ustaleń Sądu Okręgowego, nietrafny, z czym skarżący już nie polemizuje. A zatem ostateczna wysokość kosztów pogrzebu przyjęta zaskarżonym wyrokiem zbliżona jest do sumy, którą akceptował wcześniej sam pozwany.

W końcowej części wskazać należy, iż jakkolwiek apelacja powodów odniosła skutek w nieznacznym zakresie (w odniesieniu do żądań objętych pozwem i następnie apelacji) to jednakże Sąd Apelacyjny nie podzielił i tego zarzutu pozwanego (...), który zmierzał do zmiany rozstrzygnięcia o kosztach procesu. Rodzaj dochodzonych roszczeń, u podłoża których tkwiła tragedia związana ze śmiercią bliskiej powodom osoby oraz ich nienajlepsza sytuacja materialna uzasadniała zastosowanie art. 102 kpc.

Wyrok Sądu Apelacyjnego uzasadnia art. 386 § 1 kpc i art. 385 kpc, a w odniesieniu do kosztów postępowania apelacyjnego art. 102 kpc w zw. z art. 108 § 1 kpc i art. 391 § 1 kpc, zastosowanie którego uzasadniały analogiczne względy jak przy rozstrzygnięciu o kosztach postępowania pierwszoinstancyjnego. Natomiast z mocy art. 350 § 1 i 3 kpc sprostowano oczywistą niedokładność w oznaczeniu stron i przedmiotu postępowania w zaskarżonym wyroku, gdyż przedmiotem rozpoznania i rozstrzygnięcia były dwie odrębne sprawy, jedynie połączone do łącznego rozpoznania i rozstrzygnięcia w oparciu o art. 219 kpc.