Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 17 marca 2017 roku

Sąd Okręgowy w Szczecinie VIII Wydział Gospodarczy

w składzie następującym:

Przewodniczący: SSO Anna Budzyńska

Sędziowie: SO Leon Miroszewski

SR del. Aleksandra Wójcik-Wojnowska (spr.)

Protokolant: stażysta Paulina Rynkiewicz

po rozpoznaniu w dniu 17 marca 2017 roku w Szczecinie

na rozprawie

sprawy z powództwa W. H.

przeciwko (...) spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w S.

o zapłatę

na skutek apelacji powoda od wyroku Sądu Rejonowego Szczecin - Centrum w Szczecinie z dnia 10 października 2016 roku, sygnatura akt X GC 932/15

I.  oddala apelację;

II.  zasądza od powoda na rzecz pozwanej kwotę 1.800 zł (jeden tysiąc osiemset złotych) tytułem kosztów postępowania apelacyjnego.

SSR del. A. W. SSO A. B. SSO L. M.

Sygn. akt VIII Ga 35/17

UZASADNIENIE

Pozwem złożonym w dniu 23 października 2014 roku powód W. H. wniósł o zasądzenie na jego rzecz od pozwanej (...) spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w S. kwoty 10 181,64 zł z odsetkami ustawowymi liczonymi od kwoty 10 000 zł od dnia 4 października 2014 roku i od kwoty 181,64 zł od dnia wniesienia pozwu wraz z kosztami postępowania. Uzasadniając żądanie pozwu powód wskazał, że w dniu 20 maja 2013 r. zawarł z pozwaną umowę nr (...)./01./2013 (...), na mocy której pozwana miała realizować - jako jego podwykonawca - roboty budowlane na terenie budowy terminala (...) w Ś.. Powód podał, że w umowie zastrzeżona została kara umowna w wysokości 1 mln zł za naruszenie § 2 pkt 13 umowy, który stanowił, że pozwana nie może prowadzić żadnych prac na terenie tej budowy bez pisemnej zgody zamawiającego w okresie od dnia podpisania umowy do czasu oddania terminalu (...) użytkowania (około 2014 r.). Powód stwierdził, że dniu 23 lipca 2014 r. strony zawarły porozumienie, w którym ustaliły zasady współpracy w zakresie warunków przekazywania i wysokości prowizji należnej powodowi za pośrednictwo przy zawieraniu umów sprzedaży towarów i wszelkich usług oraz robót budowlanych zawieranych pomiędzy spółką (...) a spółką (...).p.A. lub każdym innym podmiotem pracującym na terminalu (...) w Ś.. Podniósł, że pozwana nie dotrzymała warunków umowy i zawarła z S. S..p.A. umowę na wykonanie prac w szerszym zakresie niż wskazany w porozumieniu i nie poinformowała go o tym. Zdaniem powoda, tym samym zaktualizowało się jego uprawnienie do naliczenia kary umownej, której pozwana - pomimo wezwania - nie uregulowała. Powód wyjaśnił, że pozwem dochodzi jedynie części należnej mu kary umownej.

W dniu 30 grudnia 2014 roku Referendarz Sądowy w Sądzie Rejonowym Szczecin – Centrum w Szczecinie wydał nakaz zapłaty w postępowaniu upominawczym (X GNc 2540/14).

W sprzeciwie od nakazu zapłaty, którym przedmiotowy nakaz zaskarżony został w całości, pozwana wniosła o oddalenie powództwa i zasądzenie kosztów postępowania. Pozwana przyznała, że w dniu 20 maja 2013 roku zawarła umowę, w której zastrzeżona została kara umowna, jednak jej zdaniem postanowienie umowne w tym zakresie nie wiąże stron. Podniosła, że rzeczywistą przyczyną zawarcia porozumienia z dnia 23 lipca 2013 roku było zagwarantowanie pozwanej wypłaty należnego jej od powoda wynagrodzenia w kwocie ok. 600 000 zł, a brak spłaty tej zaległości zagroziłby jej płynności finansowej. W ocenie pozwanej zawarcie porozumienia oznaczało generalną zgodę powoda na przystąpienie przez nią do prac na rzecz spółki (...) na terenie budowy terminalu (...). Pozwana podniosła przy tym, że w treści porozumienia brak wyraźnego zapisu, że powód udziela pozwanej zgody wyłącznie na określone w nim prace, a w procesie budowlanym nie da się z góry przewidzieć jakie maszyny zostaną użyte.

Wyrokiem z dnia 10 października 2016 r. Sad rejonowy Szczecin – Centrum w S. oddalił powództwo i zasądził od powoda na rzecz pozwanej kwotę 3990,81 zł tytułem kosztów procesu.

Rozstrzygnięcie powyższe zapadło w oparciu o następujące ustalenia faktyczne:

W. H., prowadzący działalność gospodarczą pod firmą P. P.H.U. (...), wykonywał prace budowlane na budowie terminalu regazyfikacyjnego skroplonego gazu ziemnego w Ś., jako podwykonawca S. S..p.A. z siedzibą w S. D. M. we W.. Generalnym Realizatorem Inwestycji ( (...)) było Konsorcjum obejmujące: S. S..p.A. (Włochy — (...) S.A., Francja — S. Canada S.A., Kanada), T. (C. T. (...).p.A, (Włochy), (...) SA, (...) Sp. z o.o. z siedzibą w W. (Polska).

W ramach prac prowadzonych przy budowie terminalu, w dniu 1 grudnia 2012 roku W. H. zlecił (...) spółce z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w S. wykonanie nawierzchni z płyt drogowych. Prace te zostały wykonane zgodnie ze zleceniem.

W. H. i spółka (...) podpisały list intencyjny w zakresie wykonywania przez pozwaną różnych prac dodatkowych na potrzeby (...) i pod jego nadzorem tj. prac drogowych, serwisowych, ziemnych itp.

W dniu 20 maja 2013 roku W. H. (jako (...)) zawarł ze spółką (...) (jako (...)) umowę nr (...)./01./2013 (...), na podstawie której zlecił pozwanej, jako dalszemu wykonawcy, wykonanie robót budowlanych na terenie budowy terminalu, dotyczących robót ziemnych, wykopów, zasypek, „chudych betonów” i robót drogowych. Wartość wynagrodzenia dla pozwanej strony uzgodniły szacunkowo na kwotę 3 000 000 zł. W § 2 ust. 13 umowy zastrzeżono, że Wykonawca (pozwana) nie może prowadzić żadnych prac na terenie budowy terminalu (...) w Ś. bez pisemnej zgody zamawiającego (powoda) w okresie od dnia podpisania umowy do czasu oddania terminalu (...) do użytkowania (około 2014 r.), pod rygorem naliczenia kary umownej w wysokości 1 000 000 zł, przy czym wskazano, że dotyczy to również sytuacji, kiedy A. (powód) zakończy pracę wcześniej. W § 7 ust. 1 lit d) umowy ustalono, że w przypadku, gdyby Wykonawca złamał postanowienie § 2 ust. 13 umowy Zamawiający ma prawo naliczyć karę umowną w kwocie 1 000 000 zł.

Powód dokonał zgłoszenia pozwanej jako swojego podwykonawcy (...), który nie zgłosił sprzeciwu. Pozwana realizowała powierzone jej prace.

W trakcie prowadzonych robót spółka (...).p.A., w celu zwiększenia efektywności procesu budowy, wyraziła wolę rozpoczęcia bezpośredniej współpracy z pozwaną (oraz innymi podmiotami zatrudnianymi na budowie przez podwykonawców), tak aby sprawować bezpośrednią kontrolę nad wykonywanymi przez nią pracami. Spółka (...) również była zainteresowana takim rozwiązaniem, gdyż pozwoliłoby to na wypłatę wynagrodzenia bezpośrednio od S. S..p.A i uniknięcie zatorów w wypłacie wynagrodzenia przez powoda.

Przedstawiciel S. S..p.A. zwracał się w tym zakresie do powoda, który nie sprzeciwiał się przejęciu pozwanej pod nadzór S. S..p.A. Podczas rozmów prowadzonych z powodem przedstawiciel S. S..p.A. nie był w stanie dokładnie określić jaki zakres prac zostanie powierzony do wykonania pozwanej. Powód nie uczestniczył bezpośrednio w negocjacjach prowadzonych w zakresie zawarcia umowy między spółką (...), a spółką (...).p.A.

W 23 lipca 2013 roku W. H. i spółka (...) zawarli umowę oznaczoną jako (...), której przedmiotem było ustalenie zasad współpracy stron w zakresie warunków przekazywania i wysokości prowizji należnej powodowi za pośrednictwo przy zawieraniu umów sprzedaży towarów i wszelkich usług oraz robót budowlanych zawieranych pomiędzy (...) Sp. z o.o., a S. S..p.A. lub każdym innym podmiotem pracującym na terminalu (...) w Ś.. W § 1 ust. 2 zawarte zostało oświadczenie, że powód wprowadził pozwaną na teren budowy terminala oraz skontaktował pozwaną z S. S..p.A., a bez udziału powoda pozwana nie byłby w stanie podjąć współpracy na terminalu (...) w Ś.. W ust. 3 wskazano, że w związku z wykonaniem przez powoda usługi pośrednictwa strony ustaliły, że powodowi z tego tytułu będzie przysługiwała prowizja w wysokości i na warunkach określonych w § 4 porozumienia. W myśl tego postanowienia pozwana miała zapłacić na rzecz powoda wynagrodzenie prowizyjne, ustalane w oparciu o przyjęte stawki za każdą godzinę pracy na budowie pracownika lub maszyny, tj. 5 zł netto za każdą godzinę pracy pracownika fizycznego (worker, helper), 4 zł netto za każdą godzinę pracy pracownika kierownika lub majstra (foreman), 2,80 zł netto za każdą godzinę pracy pomocnika (team leader), 17,50 zł netto za każdą godzinę pracy koparki, 2,50 zł netto za każdą godzinę pracy koparko-ładowarki, 9 zł netto za każdą godzinę pracy zagęszczarki 300-500 kg, 4 zł netto za każdą godzinę pracy zagęszczarki 150-280 kg, 5 zł netto za każdą godzinę pracy zagęszczarki 50-100 kg, 3,50 zł netto za każdą godzinę pracy generatora prądu, 1 zł netto za każdą godzinę pracy młota hydraulicznego.

W § 4 ust. 2 porozumienia przewidziano, ze pozwana będzie na bieżąco informowała powoda przed zawarciem kolejnych zakresów prac lub nowych umów i z tytułu tych innych prac powód będzie otrzymywać prowizje w wysokości każdorazowo ustalonej przez strony, a dotyczących prac nieujętych w § 4 od a) do j).

Przez zawarcie (...) powód chciał uzyskać od spółki (...) środki finansowe w wysokości różnicy między zyskiem na wynagrodzeniu, jakie I.-D. miała otrzymać pracując jako podwykonawca spółki (...).p.A, a zyskiem na wynagrodzeniu, jakie I.-D. miała otrzymywać pracując jako podwykonawca W. H.. Natomiast prezes zarządu spółki I.-D. - M. L. liczył, że zawarcie porozumienia spowoduje, że W. H. ureguluje niewypłacone pozwanej wynagrodzenia w wysokości kilkuset tysięcy złotych, gdyż brak wypłaty tych środków zagrażał płynności finansowej pozwanej.

Na dzień podpisania porozumienia pozwana posiadała wobec powoda niewymagalne wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za prace wykonane przez nią, jako jego podwykonawcę, ujętego w fakturze VAT nr (...) wystawionej na kwotę 290 371,43 zł i w fakturze VAT nr (...) wystawionej na kwotę 311 134,71 zł. W. H. dokonał dnia 7 sierpnia 2013 r. płatności przelewem kwoty 179.629,61 zł z tytułu FV 9/06/2013 oraz kwoty 311.134,71 zł z tytułu faktury (...).

W dniu 7 października 2013 roku pozwana zawarła z S. S..p.A., jako liderem Konsorcjum (...) umowę nr (...), na podstawie której zobowiązała się do wykonywania prac stosownie do codziennych instrukcji otrzymywanych od S. S..p.A. M. wynagrodzenie za wykonanie przedmiotu umowy ustalone zostało na kwotę 5 000 000 zł.

W chwili zawierania umowy zakres prac powierzonych do wykonania pozwanej nie był ściśle określony, a pozwana zobowiązana była na podstawie zawartej umowy do udostępniania zasobów ludzkich i sprzętu przy wykonywanych pracach. S. S..p.A. na bieżąco wskazywała pozwanej jakie prace ma wykonać.

Wśród czynności jakie pozwana zobowiązana była wykonać w ramach zawartej umowy znajdowały się: prace sił roboczych przy udziale mistrza, kierownika zespołu i pomocnika; praca sprzętem: (...) (łącznie z paliwem i operatorem), koparką (...) 318 (łącznie z paliwem i operatorem), koparką Atlas (łącznie z paliwem i operatorem), kompaktorem 500 kg (compactor), kompaktorem 150 kg (compactor), kompaktorem 100 kg (compactor), kompaktorem 60 kg (compactor), młotem kafarowym 70 kg, generatorem mocy, walcem drogowym V. (...), spycharką gąsiennicową K. (...), minikoparką, młotem hydraulicznym, a ponadto pozwana miała dokonywać dostaw materiału – płyty betonowej. Potrzeba użycia określonego sprzętu lub maszyny była ściśle związana z zakresem prac. Pozwana nie była w stanie na bieżąco przewidzieć z jakich maszyn będzie korzystać podczas realizowania prac. W toku wykonywania umowy pozwana świadczyła także usługi przy udziale brukarzy, których głównie zatrudnia do prowadzonej działalności.

Zawierając umowę z S. S..p.A. pozwana nie informowała powoda o tym, że będzie świadczyła na rzecz tej spółki usługi za pomocą sprzętu R. R. (walec drogowy) oraz buldożer excawator (Koparko-spycharka K. (...)). Powód domagał się od pozwanej przedstawienia tabelarycznego zestawienia obrazującego ilość przepracowanych godzin przez pracowników i maszyn wraz z fakturami wystawionymi na rzecz spółki (...). Pozwana, po wielokrotnych monitach powoda, dostarczyła mu w listopadzie 2013 roku takie zestawienia, gdyż powód uzależnił od tego dokonywanie na jej rzecz. dalszych wypłat wynagrodzenia za wykonane prace.

Wyrokiem z dnia 21 grudnia 2015 roku Sąd Okręgowy w Szczecinie w sprawie VIII GC 458/14 oddalił powództwa powoda przeciwko pozwanej, których przedmiotem było m.in. żądanie zapłaty kwot z tytułu prowizji wyliczonych na podstawie umowy (...). Apelację powoda od tego rozstrzygnięcia Sąd Apelacyjny w Szczecinie oddalił wyrokiem z dnia 7 lipca 2016 roku.

Pismem z dnia 6 sierpnia 2014 roku powód wezwał pozwaną do zapłaty kwoty 1 000 000 zł tytułem kary umownej wobec naruszenia postanowienia § 2 ust. 13 umowy z dnia 20 maja 2013 roku, naliczonej w oparciu o § 7 pkt 1 d tej umowy, w terminie do dnia 13 sierpnia 2014 roku. Pozwana nie uregulowała należności.

W dniu 8 sierpnia 2014 roku powód wystawił pozwanej fakturę VAT nr (...) na kwotę 273 630,04 zł tytułem prac częściowych zgodnie z porozumieniem z dnia 23 lipca 2014 roku. Pozwana nie uregulowała należności.

Pismem z dnia 16 lipca 2014 roku pozwana złożyła powodowi oświadczenie o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia woli w przedmiocie zawarcia Porozumienia z dnia 23 lipca 2013 roku, wskazując, że zostało ono zawarte pod przymusem w wyniku bezprawnego działania powoda, polegającego na wykorzystaniu przymusowego położenia pozwanej spółki oraz groźbie uchylenia się od obowiązku zapłaty na jej rzecz zaległości pieniężnych.

W oparciu o powyższe fakty Sąd Rejonowy uznał powództwo za niezasadne, wskazując, iż podstawę prawną żądania stanowił art. 483 k.c. oraz postanowienia zawartej przez strony umowy, zgodnie z którą pozwana nie mogła wykonywać prac przy budowie terminalu (...) w Ś. bez zgody powoda, pod rygorem kary umownej.

Ponieważ powód wskazywał na wykonanie przez pozwaną określonych prac na rzecz S. S..p.A. bez jego zgody, Sąd Rejonowy wskazał, iż sam fakt wykonywania przez pozwaną określonych prac, z użyciem wskazanych przez powoda prac i sprzętu, był niesporny. Przedmiotem sporu było natomiast to, czy prace te wykonywane były po wyrażeniu zgody przez powoda (jak twierdziła pozwana), czy też bez tej zgody (jak podnosił powód). W ocenie pozwanej bowiem zawarcie porozumienia z dnia 23 lipca 2013 roku oznaczało, iż powód wyraził jej generalną zgodę na świadczenie każdego rodzaju prac na terenie budowy terminala w Ś..

Dokonując oceny prawnej porozumienia z 23 lipca 2013 r. Sąd Rejonowy, podobnie jak Sąd Okręgowy w Szczecinie w sprawach o sygn. akt VIII GC 458/14 i VIII GC 416/14 , a także Sąd Apelacyjny w Szczecinie w sprawie o sygn. akt I ACa 396/16, uznał porozumienie za nieważne, z uwagi na to, że treść tej umowy, która nie przewiduje jakiegokolwiek obowiązku spoczywającego na powodzie, a jedynie liczne obowiązki pozwanej (w tym głównie świadczenia zapłaty), a także wynikający z poczynionych ustaleń faktycznych brak rzeczywistego zamiaru „pośredniczenia” przez powoda w jakichkolwiek czynnościach pozwanej, a jedynie chęć pobierania zysku, należy ocenić jako sprzeczną z naturą stosunku zobowiązaniowego oraz zasadami współżycia społecznego i jako przekraczającą zakres swobody umów (art. 353 ¹ k.c.) – uznać za nieważną (art. 58 § 1 k.c.). Nadto Sąd Rejonowy za uzasadniony uznał zarzut pozwanej, iż porozumienie zostało zawarte w okolicznościach, o których stanowi przepis art. 87 k.c., tj. przy wykorzystaniu przez powoda sytuacji finansowej pozwanej i uzależnieniu wypłaty należnego jej wynagrodzenia (co nastąpiło w krótkim czasie po zawarciu umowy z dnia 23 lipca 2013 roku, mimo wcześniejszych wielokrotnych wniosków) od podpisania (...). Pozwana złożyła bowiem oświadczenie, w którym uchyliła się od skutków tego oświadczenia, w formie i terminie określonej w art. 88 k.c.

Ustalenie, że umowa (...) była nieważna, nie implikowało jednak zdaniem Sądu I instancji konstatacji, że pozwana wykonała na rzecz spółki (...) prace bez zezwolenia powoda, a zatem, że zachodziła podstawa do naliczenia kary umownej. W ocenie tego Sądu samo uznanie, że określone postanowienia zawarte w umowie sporządzonej w formie pisemnej - jako nieważne - nie wiążą stron, nie pozbawia takich postanowień przymiotu złożonych na piśmie; nieważność takiego postanowienia – wynikająca z naruszenia art. 353 ¹ k.c. czy art. 87 k.c. - wyraża się w pozbawieniu go skutku prawnego w zakresie prawa materialnego, nie zaś na traktowaniu go jako rzeczywiście nigdy niezłożonego. Rozróżnienie to ma szczególne znaczenie w sytuacjach – która ma również miejsce w niniejszej sprawie – gdy zbadać należy przede wszystkim zamiar stron, nie zaś wyłącznie skutek złożonych oświadczeń woli.

W tym kontekście Sąd Rejonowy zauważył, że jakkolwiek postanowienie § 2 ust. 13 umowy stron z dnia 20 maja 2013 roku, stanowiące podstawę roszczenia powoda, nakładało na pozwaną obowiązek uzyskania jego pisemnej zgody na wykonywanie prac przez pozwaną w czasie do dnia zakończenia inwestycji przy budowie terminala (...), to obowiązek ten nie został zastrzeżony pod rygorem nieważności, a zatem w świetle art. 74 § 1 zd. 1 i § 3 k.c. wykazanie, że zgoda została wyrażona, mogło być nastąpić każdym środkiem dowodowym, zaś sama treść porozumienia mogła stanowić tzw. początek dowodu na piśmie (uprawdopodobnienie za pomocą pisma).

Analizując całokształt zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego Sąd Rejonowy doszedł do wniosku, że powód udzielił pozwanej generalnej zgody na wykonywanie prac przy budowie terminala (...). Wskazywały na to w ocenie tego Sądu przede wszystkim zeznania przesłuchanych w sprawie świadków, w szczególności K. I., który jednoznacznie stwierdził, że powód miał wiedzę o rodzaju prac świadczonych przez pozwaną i nie sprzeciwiał się ich wykonywaniu. Co więcej, świadek ten wskazywał, że jeszcze przez zawarciem umowy z pozwaną, zwrócił się do powoda o zajęcie stanowiska w tym względzie i wówczas powód również nie wyraził sprzeciwu. Powód zatem nie zgłaszał zastrzeżeń również co do rodzaju planowanych do wykonania przez pozwaną robót, tym bardziej, że z zeznań świadka K. I. wynika, że w chwili zawierania umowy nie było możliwości ustalenia których specjalistów i jakiego rodzaju sprzętu pozwana będzie musiała użyć w celu wykonania prac. Twierdzenia te korespondowały zdaniem Sądu Rejonowego z zeznaniami reprezentanta pozwanej M. L., a nadto pośrednio wynikały z zeznań pozostałych świadków - Ł. B. i G. C., którzy podali, że dobór osób i sprzętu był uzależniony od aktualnej potrzeby i klarował się na bieżąco, w chwili wykonywania prac.

W ocenie Sądu I instancji przytoczone wyżej okoliczności wskazywały, że powód udzielił pozwanej dorozumianej generalnej zgody na świadczenie zleconych jej przez S. S..p.A. prac, bez ograniczenia ich zakresu.

Wniosek ten potwierdzała według Sądu Rejonowego w szczególności wykładnia oświadczeń stron zawartych w treści (...) z dnia 23 lipca 2013 roku (pomimo, że jako nieważnie, nie wywoływało zamierzonych skutków). Co prawda w § 4 tej umowy szczegółowo wymieniono prace, za których wykonywanie pozwana zobowiązana była do uiszczenia na rzecz powoda prowizji, jednakże katalog tych prac nie był zamknięty. Świadczyła o tym przede wszystkim treść § 4 ust. 2, w którym powód niejako zabezpieczył swoje roszczenia do pozwanej o zapłatę „prowizji” w przypadku świadczenia prac innych niż te, wymienione w treści § 4 ust. 1 poprzez zobowiązanie pozwanej do bieżącego informowania powoda o zamiarze podjęcia innych prac, dla których wynagrodzenie należne powodowi będzie ustalane każdorazowo przez strony. Zapis ten zdaniem Sądu wprost wskazywał, że powód nie tylko miał świadomość, że prace wykonywane przez pozwaną mogą być objęte szerszym zakresem aniżeli ten, wyznaczony w ust. 1, ale wręcz dopuszczał i godził się na to, zobowiązując pozwaną jedynie do informowania o tego rodzaju zdarzeniach, w celu ustalenia właściwej wysokości prowizji. Pomimo zatem, że zawarte w porozumieniu postanowienia, jako nieważne, nie odniosły skutku prawnego, to ich treść i wykładnia utwierdziła Sąd Rejonowy w przekonaniu, że zakres prac, na których wykonanie pozwana uzyskała zgodę powoda, nie był ściśle oznaczony.

Jedynie ubocznie Sąd I instancji wskazał, że do podobnego wniosku prowadzi analiza treści listu intencyjnego stron. Jakkolwiek dokument ten nie został opatrzony żadną datą (reprezentant pozwanej zeznał, że został sporządzony wraz z umową z maja 2013 roku, powód zaś w ogóle nie wypowiedział się w tym względzie), to jednak jego treść wskazuje, że powód generalnie dopuszczał wykonywanie przez pozwaną „różnych prac dodatkowych na potrzeby (...), takich jak prace drogowe, serwisowe, ziemne”, a jedynym determinantem zgody była akceptacja cen.

Dokonując ustaleń stanu faktycznego w sprawie Sąd Rejonowy oparł się na treści przedłożonych do akt dowodów z dokumentów zeznań świadków G. C., Ł. B., do których wiarygodności Sad nie miał żadnych wątpliwości. Za decydujące dla rozstrzygnięcia uznał Sąd I instancji zeznania świadka K. I., który konsekwentnie wskazywał, że powód nigdy nie wnosił sprzeciwu co do zakresu prac wykonywanych przez pozwaną. Sąd dał wiarę w całości także wyjaśnieniom reprezentanta pozwanej, które okazały się być spójne z pozostałym zebranym w sprawie materiałem dowodowym, w tym w szczególności z zeznaniami świadków. Zeznaniom powoda Sąd dał wiarę o tyle, o ile znajdowały potwierdzenie w pozostałym zgromadzonym materiale dowodowym. Przede wszystkim jednak – z przyczyn opisanych wyżej, w tym opartych na analizie treści dokumentów, Sąd uznał, że twierdzenia powoda odnośnie wyrażanej przez niego zgody wyłącznie na prace ściśle oznaczone, nie przystawały do rzeczywistości.

Uzasadniając rozstrzygnięcie o kosztach procesu Sąd Rejonowy przywołał treść art. 108 § 1 zd. 1 k.p.c. w zw. z art. 109 k.p.c. w zw. z art. 98 § 1 k.p.c., oraz § 6 pkt 4 w zw. z §2 ust. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu.

Powyższy wyrok zaskarżył w całości powód, żądając jego zmiany, uwzględnienia powództwa w całości i zasądzenia na jego rzecz kosztów procesu za obie instancje, ewentualnie uchylenia wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania. Wyrokowi Sądu Rejonowego powód zarzucił:

1)  naruszenie przepisów postępowania, tj. art. 233 § 1 k.p.c., poprzez dokonanie dowolnej, a nie swobodnej oceny materiału dowodowego, brak wszechstronnego rozważenia materiału dowodowego, dokonanie oceny dowodów w sposób sprzeczny z ich treścią oraz zasadami doświadczenia życiowego i logicznego rozumowania, w tym poprzez:

a)  uznanie, że powód udzielił pozwanej dorozumianej generalnej zgody na świadczenie zleconych jej przez S. S..p.A prac bez ograniczenia ich zakresu, podczas gdy pozwana nigdy nie występowała do powoda o udzielenie jej zgody w tym zakresie, przez co udzielenie przez powoda zgody nic mogło nastąpić w sposób dorozumiany poprzez bezczynność powoda, zaś bezczynność powoda na etapie zawierania przez pozwaną umowy z S. S..p.A. wynikała z wcześniej zawartego miedzy stronami Porozumienia z dnia 23 lipca 2013 r.

b)  uznanie, że powód udzielił pozwanej dorozumianej generalnej zgody na świadczenie zleconych jej przez S. S..p.A prac bez ograniczenia ich zakresu, podczas gdy materiał dowodowy daje podstawę do przyjęcia co najwyżej, że przedmiotowa zgoda powoda mogła dotyczyć wyłącznie prac szczegółowo wymienionych w § 4 (...) z dnia 23 lipca 2013 r. (ograniczonego zakresu prac), tj. prac co do których strony uzgodniły ze sobą stawki prowizji należnej powodowi za ich wykonywanie przez pozwaną na rzecz S. S..p.A., gdyż w szerszym zakresie (w zakresie innych prac niż tam wymienione) zgoda powoda mogła być udzielona w przyszłości jedynie o ile strony doszłoby do uzgodnienia stawki prowizji należnej powodowi,

c)  uznanie, że powód w ogóle udzielił pozwanej zgody na świadczenie jakichkolwiek prac zleconych jej przez S. S..p.A w sytuacji uznania przez Sąd nieważności Porozumienia z dnia 23 lipca 2013 r. nakładającego na pozwaną obowiązek zapłaty na rzecz powoda prowizji za świadczenie wskazanych w nim prac przez pozwaną bezpośrednio na rzecz S. S..p.A. (z pominięciem powoda) bez zastrzeżenia którego zawarcie przedmiotowego Porozumienia zawierającego zgodę powoda na wykonywanie przez pozwaną wskazanych w nim prac bezpośrednio na rzecz S. S..p.A. nie było możliwe,

-

co w konsekwencji doprowadziło do błędnego uznania przez Sąd, iż skoro powód udzielił pozwanej generalnej zgody na wykonywanie wszystkich prac, uprawnienie do naliczenia kary umownej w oparciu o § 2 ust. 13 umowy z dnia 20 maja 2013 r. nie zaktualizowało się;

2)  naruszenie przepisów prawa materialnego, tj. przepisu art. 60 k.c. poprzez uznanie, że okoliczności faktyczne niniejszej sprawy dają podstawę do uznania, iż powód udzielił pozwanej dorozumianej generalnej zgody na świadczenie zleconych jej przez S. S..p.A prac bez ograniczenia ich zakresu, podczas gdy zdaniem strony powodowej brak jest podstaw ku przyjęciu, że powód w sposób dorozumiany udzielił pozwanej przedmiotowej zgody w sytuacji gdy pozwana o udzielenie jej przedmiotowej zgody nie występowała do powoda, strony zaś zawarły pisemne Porozumienie z dnia 23 lipca 2013 r., obejmujące wyłącznie określony tam katalog prac,

3)  naruszenie przepisu prawa materialnego, tj. przepisu art. 65 § 2 k.c., poprzez błędną wykładnię postanowień porozumienia polegającą na przyjęciu istnienia zgody powoda na wykonywanie przez pozwaną prac wskazanych w § 4 Porozumienia z dnia 23 lipca 2013 r. na rzecz S. S..p.A. w sytuacji nieważności w/w Porozumienia i zastrzeżonego w nim obowiązku pozwanej zapłaty na rzecz powoda prowizji;

W uzasadnieniu skarżący poza powtórzeniem powyższych zarzutów wskazał, że nie miał możliwości zgłaszania sprzeciwów wobec wykonywania przez pozwaną prac na rzecz S. S..p.A., a umowa pomiędzy powodem a S. S..p.A. nie zakazywała S. S..p.A. zatrudniania podwykonawców powoda oraz że prace wykonane ostatecznie przez pozwaną chciał wykonywać powód, dla którego pozwana była konkurencją oferując zaniżone stawki.

Nadto apelujący zakwestionował wiarygodność zeznań świadka K. I. z uwagi na składanie ich w języki angielskim, zamiast włoskim.

Zaakcentowano ponownie, że w sytuacji uznania porozumienia z dnia 23 lipca 2013 r. za nieważne nie można przyjąć, że powód w ogóle udzielił pozwanej jakiejkolwiek zgody na wykonywanie prac na rzecz S. S..p.A., jako że bez zawarcia tego porozumienia, gwarantującego powodowi zapłatę prowizji za świadczenie wskazanych w nim prac przez pozwaną bezpośrednio na rzecz S. S..p.A. (z pominięciem powoda), do wyrażenia zgody wcale by nie doszło, a Sąd Rejonowy, czyniąc ustalenia przeciwne, wypaczył sens składanych przez strony oświadczeń i nie uwzględnił celu, jaki miały strony w momencie zawierania porozumienia. Ponadto zdaniem powoda, nawet jeśliby przyjąć, że powód udzielił pozwanej jakiejkolwiek zgody w przedmiotowym zakresie, to co najwyżej możliwe jest przyjęcie, że przedmiotowa zgoda powoda mogła dotyczyć wyłącznie prac szczegółowo wymienionych w § 4 (...) z dnia 23 lipca 2013 r. (ograniczonego zakresu prac), tj. prac co do których strony uzgodniły ze sobą stawki prowizji należnej powodowi za ich wykonywanie przez pozwaną bezpośrednio na rzecz S. S..p.A., gdyż w szerszym zakresie (w zakresie innych prac niż tam wymienione), zgoda powoda mogła być udzielona w przyszłości, jedynie o ile strony doszłoby do uzgodnienia stawki prowizji należnej powodowi. Powód bowiem wprowadził pozwaną na przedmiotową budowę jako swojego podwykonawcę, stąd sprzeczne z zasadami doświadczenia życiowego i logiki było przyjęcie przez Sąd Rejonowy, że powód generalnie zgodził się bez żadnych warunków na zastąpienie świadczenia na przedmiotowej budowie wszelkich własnych usług konkurencyjnymi usługami pozwanej.

Pozwana wniosła o oddalenie apelacji i zasądzenie na jej rzecz kosztów postępowania odwoławczego.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja jest bezzasadna.

Sąd Okręgowy poddał ponownej analizie materiał dowodowy zgromadzony przed Sądem Rejonowym i stwierdził, że materiał ten został oceniony prawidłowo. Sąd Rejonowy należycie przeprowadził postępowanie dowodowe i ocenił jego wyniki, w rezultacie niewadliwie ustalił stan faktyczny i prawidłowo ocenił go pod względem prawnym. Zarówno ustalenia faktyczne jak i rozważania prawne Sądu Rejonowego Sąd Odwoławczy przyjmuje za własne, bez konieczności ponownego ich przytaczania.

Zarzuty apelacji, zarówno te dotyczące naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. przez nieprawidłową ocenę dowodów, jak i te dotyczące naruszenia prawa materialnego (art. 60 i 65 § 1 k.c.) sprowadzają się do forsowania tezy, że w świetle materiału dowodowego nieuzasadnione było przyjęcie przez Sąd Rejonowy, iż treść porozumienia z dnia 23 lipca 2013 r. oraz szereg zachowań powoda przed jego zawarciem i po jego zawarciu prowadzą do wniosku, iż powód udzielił pozwanej generalnej zgody na wykonywanie prac na rzecz S. S..p.A. Tymczasem Sąd Rejonowy prawidłowo wyeksponował te zachowania powoda, które do takiego wniosku – niezależnie od zawarcia porozumienia z 23 lipca 2013 r. – prowadzą i nie są to zachowania świadczące o wyrażaniu zgody w sposób dorozumiany, lecz wprost, tyle, że nie na piśmie. W pierwszej kolejności podkreślić należy treść zeznań świadka K. I., który wskazał na rozmowy zarówno między S. S..p.A. a powodem, jak i S. S..p.A. a pozwaną, zaś przedmiotem tych rozmów była właśnie zgoda powoda na wykonywanie przez pozwaną robót na rzecz S. S..p.A. Świadek ten wskazał m. in. „powód był poinformowany, że chcemy pozwaną zatrudnić bezpośrednio. Z początku była rozmowa z A., gdyż obawiali się, że stracą pieniądze, ale ostatecznie uzgodniliśmy, że tak będzie (…) Kiedy się porozumieliśmy z A. na temat bezpośredniego zatrudnienia pozwanej, to rozpoczęliśmy negocjacje z pozwaną”; „dla mnie było najważniejsze, żeby powód nie miał pretensji, że biorę za wykonawcę pozwaną”; „kiedy pytałem powoda o zgodę na zawarcie umowy z pozwaną, nie było wiadomo jeszcze jakie prace będziemy wykonywać”, „przed podpisaniem umowy z I.-D. pytaliśmy A., czy pozwana będzie mogła wykonywać prace w swoim profilu, a ten profil to drogi tymczasowe i stałe”, „później, kiedy te prace miały być wykonywane, to pytaliśmy powoda, czy pozwana się na tym zna. Oni potwierdzali, że potrafi to zrobić”. Jest to więc szereg wypowiedzi świadka, które przekonują o tym, iż zgoda na prace była wyrażana, była ona jednoznaczna i generalna. Nie ma przy tym znaczenia, czy pozwana zwracała się do powoda o zgodę bezpośrednio, skoro dla wszystkich trzech podmiotów było jasne, że rozmowy z powodem są prowadzone właśnie po to, by taką zgodę uzyskać. Co do zakresu zgody, to Sąd Rejonowy również trafnie wywiódł, iż treść § 4 ust 2 porozumienia w zestawieniu z zeznaniami świadka K. I. wskazuje, iż została wyrażona ogólna zgoda na wszystkie prace, jakie mogą okazać się potrzebne, a jedynie uzgodnienie wysokości prowizji dla powoda nastąpić miało w czasie późniejszym, gdy z procesu budowlanego wyniknie konieczność wykonania prac nieobjętych ustępem 1.

Sąd Okręgowy nie podziela też zastrzeżeń powoda co do mocy dowodowej zeznań świadka K. I. z uwagi na składanie tychże w języku niebędącym językiem ojczystym świadka. W tym zakresie trzeba podkreślić, że o przesłuchanie tego świadka wnosił powód i to jego pełnomocnik, na pytania Sądu Rejonowego w związku z koniecznością przybrania do czynności tłumacza, złożył zapewnienie, iż świadek biegle włada angielskim. Sam świadek także nie wskazywał w toku rozprawy, iż nie rozumie pytań zadawanych mu po angielsku, lub nie wszystko może w tym języku wyjaśnić.

Dla wyczerpania wątku odnoszącego się do wyrażenia przez powoda generalnej zgody na wykonywanie przez I.-D. wszystkich potrzebnych prac na rzecz S. S..p.A. trzeba też wskazać na treść apelacji złożonej przez powoda w sprawie VIII GC 458/14. W apelacji tej stwierdzono m.in. „powód wyraził zgodę na to, aby pozwany przeszedł do (...) i de facto zabrał powodowi część robót”; „powód skontaktował ze sobą strony, udostępnił cennik i wyraził zgodę na przejście pozwanego do (...). Oznacza to, iż twierdzenia powoda o braku zgody w ogóle czy też zgody na konkretne prace, nie wymienione wprost w porozumieniu z 23 lipca 2013 r., to wyłącznie przejaw taktyki procesowej, związanej z przegraną sprawą o zapłatę kar umownych i prowizji przewidzianych w porozumieniu.

Powyższe argumenty odnoszą się bezpośrednio do treści apelacji, jednak najważniejszą przyczyną uznania, iż wyrok Sądu Rejonowego odpowiada prawu, jest stwierdzenie przez Sąd Okręgowy nieważności postanowienia o karze umownej, z którego to postanowienia powód wywodzi swoje żądanie. W umowie o wykonanie prac budowlanych pozwana zobowiązała się nie prowadzić żadnych prac na terenie budowy terminalu (...) w Ś. bez pisemnej zgody zamawiającego (powoda) w okresie od dnia podpisania umowy do czasu oddania terminalu (...) do użytkowania, także w wypadku, gdyby powód zakończył swoje prace wcześniej, pod rygorem naliczenia kary umownej w wysokości 1 000 000 zł.

Istota kary umownej uregulowanej w art. 483 § 1 k.c. wyraża się w tym, iż zarówno samo jej zastrzeżenie jak i szczegółowe jej uregulowanie zależą od umownego uznania i ułożenia przez strony. Ma do niej w pełni zastosowanie zasada swobody umów. Ocena skuteczności postanowienia umownego kreującego obowiązek zapłaty kary umownej podlega jednak kontroli w oparciu o granice wyznaczane przez przepisy o charakterze imperatywnym, w kontekście ograniczeń swobody umów, obejścia prawa, jak i ewentualnej sprzeczności z zasadami współżycia społecznego (art. 58 § 1 i 2 k.c.). Zasada swobody umów (art. 353 ¹ k.c.), nie ma charakteru absolutnego, jej ograniczeniem są bowiem przepisy prawa, natura stosunku prawnego oraz zasady współżycia społecznego.

Sprzeczność z tymi zasadami może wyrażać się między innymi w skrajnym naruszeniu zasady równości stosunków, naruszeniu zasady ekwiwalentności prowadzącym do rażącego pokrzywdzenia jednej ze stron, rażącej dysproporcji świadczeń, ograniczeniu wolności działalności gospodarczej jednej ze stron, naruszeniu zasad uczciwego obrotu i lojalności wobec kontrahenta (por. uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 6 marca 1992 r., III CZP 141/91, OSNCP 6/92/90, wyroki Sądu Najwyższego z dnia 30 listopada 1971 r., II CR 505/71, OSP 1972 z.4, poz. 75; z dnia 30 maja 1980 r., III CRN 54/80, OSN 1981/4/60; z dnia 10 listopada 2004 r., II CK 202/04, Biul. SN 2005)3/11; z dnia 20 maja 2004 r., II CK 354/03, OSNC 2005/5/91; z dnia 13 października 2005 r., IV CK 162/05, Lex nr 186899; z dnia14 stycznia 2010 r., IV CSK 432/09, Lex nr 564991;)

W niniejszej sprawie postanowienie, zakazujące pozwanej podejmowania prac przy budowie terminala (...) bez zgody powoda, nie wiąże się z żadnymi obowiązkami należącymi do istoty zawartej przez strony umowy, a jednocześnie prowadzi do ograniczenia swobody prowadzenia działalności gospodarczej nie tylko pozwanej, ale także innych podmiotów, które byłyby gotowe powierzać pozwanej prace do wykonania, narusza tym samym wolność konkurencji i prowadzi do monopolizacji określonego rynku przez powoda, w sposób nieadekwatny do okoliczności, w jakich umowa została zawarta.

Nie do zaakceptowania jest cel, jaki przyświecał powodowi przy zawieraniu tego zastrzeżenia umownego. O celu tym powód szeroko wypowiadał się zarówno w sprawie niniejszej, jak i sprawie rozpoznawanej uprzednio przez Sąd Okręgowy, a sprowadzał się on do zapewnienia powodowi zysku z prac, których nie wykonuje i tym samym nie ponosi żadnego związanego z tym ryzyka i odpowiedzialności. Sam fakt umożliwienia pozwanej rozpoczęcia prac na budowie terminala nie jest wystarczającym „przysporzeniem” na rzecz pozwanej, aby uzasadniać zarówno analizowany zakaz, jak i późniejsze zastrzeganie zysków w związku z wyrażeniem zgody na określone prace. Podkreślenia wymaga, że przyczyną powierzenia przez powoda części swoich prac pozwanej nie była filantropia, chęć pomocy pozwanej, aby ta mogła się rozwijać i osiągać zyski, lecz było to konieczne dla wykonania prac, których powód sam najwyraźniej nie był w stanie wykonać bez pomocy firmy zewnętrznej. Zatem pozwana nie tylko zyskiwała źródło dochodu, ale i umożliwiała powodowi wywiązanie się z umowy, a tym samym zarobek. Z przebiegu wydarzeń, a więc tego, iż powód nie tylko zgodził się na wykonywanie prac na rzecz S., ale także udostępnił swoje cenniki, można wnioskować nawet i to, że powód już na etapie zawierania pierwszej umowy z pozwaną przypuszczał, że nie będzie w stanie wykonywać innych prac na tej budowie, ale nie chciał rezygnować z zysków z takich prac, zatem analizowane postanowienie, obwarowane karą umowną, zmierzało wprost do tego, by w przyszłości zapewnić sobie zysk z prac pozwanej. Jednocześnie powód, zakazując pozwanej prac na rzecz innych podmiotów, sam nie zobowiązał się w umowie, że będzie pozwanej w przyszłości zlecał inne prace na terenie terminala, naruszona zatem została także zasada ekwiwalentności.

W umowach pomiędzy przedsiębiorcami (zlecenie, umowa o świadczenie usług, umowa agencyjna), podobnie jak w umowach o pracę, zdarzają się postanowienia, określane jako zakaz konkurencji, do których zakaz sformułowany w umowie stron jest zbliżony. Zawsze jednak uzasadnione to jest trwającą dłuższy czas współpracą stron, z którą to współpracą wiąże się poznanie tajników działania przedsiębiorstwa zleceniodawcy; zakaz konkurencji chroni przedsiębiorcę przed wykorzystaniem takiej właśnie wiedzy. Zakaz podejmowania działalności konkurencyjnej powinien pozostawać w granicach uzasadnionej potrzeby zapewnienia ochrony interesów przedsiębiorcy i nie wykraczać ponad zasady współżycia społecznego i naturę stosunku prawnego, na którym zakaz został oparty. W niniejszej sprawie pozwana nie uzyskiwała od powoda żadnej wiedzy o działaniu jego przedsiębiorstwa, było to wyłącznie zlecenie pozwanej określonych robót budowalnych, w przebiegu którego pozwana w sposób naturalny skontaktowała się z przedstawicielem firmy (...). Podkreślenia wymaga i to, że pozwana nie dopuściła się w niniejszej sprawie żadnych działań nieuczciwych czy nielojalnych względem powoda. Sam powód wskazuje, iż bezpośrednia współpraca pozwanej z S. była jego pomysłem, a świadek K. I. wskazuje, iż był to pomysł S.. W takim układzie brak jest podstaw, by pozwaną pozbawić prawa do takiej współpracy pod rygorem kary, gdyż jest to ograniczenie swobody działalności zarówno pozwanej, jak i spółki (...), a także naruszenie mechanizmów wolnej konkurencji, jako że zmierza do wyeliminowania pozwanej z możliwości świadczenia usług na terenie budowy terminala nie w drodze rynkowej konfrontacji jakości i ceny usług, lecz w drodze zakazu, obwarowanego wysoką karą.

W takim stanie rzeczy celem realizowanym faktycznie przez analizowaną karę umowną, jest ochrona interesów ekonomicznych powoda przez ograniczenie swobody prowadzenia działalności gospodarczej pozwanej i osobom trzecim chcącym skorzystać z jej usług, bez jakiegokolwiek ekwiwalentu mogącego czynić tego rodzaju postanowienie umowne akceptowalnym z punktu widzenia zasad słuszności. Reasumując, analizowane postanowienie wykracza poza ustawowe ramy swobody umów, a więc jako niezgodne z ustawą jest nieważne (art. 58 § 2 k.c.)

Z wyżej przedstawionych przyczyn apelacja, jako nieuzasadniona, podlegała oddaleniu na podstawie art. 385 k.p.c.

O kosztach procesu w postępowaniu odwoławczym orzeczono na podstawie art. 98 § 1 i 3 k.p.c. w zw. z art. 108 § 1 k.p.c. zasądzając od powoda na rzecz pozwanej kwotę 1800 zł tytułem wynagrodzenia pełnomocnika, stosownie do § 10 ust 1 pkt 1 w zw. z § 2 pkt 5 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie (Dz.U. 2015.1800) w brzmieniu obowiązującym od 27 października 2016 r.

SSO L. M. SSO A. B. SSR (del.) A. W.