Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 6 września 2016 roku

Sąd Okręgowy w Szczecinie II Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie:

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 6 września 2016 roku w S.

sprawy z powództwa E. L.

przeciwko M. W. i N. W.

o zapłatę

na skutek apelacji powódki od wyroku Sądu Rejonowego Szczecin - Prawobrzeże i Zachód w Szczecinie z dnia 21 września 2015 roku, sygn. akt I C 721/12

1.  uchyla zaskarżony wyrok i odrzuca pozew;

2.  pozostawia referendarzowi sądowemu rozstrzygnięcie o kosztach procesu i nieuiszczonych kosztach sądowych za postępowanie przed sądem pierwszej instancji przy przyjęciu zasady, że kosztami tymi należy w całości obciążyć powódkę E. L.;

3.  pozostawia referendarzowi sądowemu rozstrzygnięcie o kosztach postępowania apelacyjnego przy przyjęciu zasady, że kosztami tymi należy w całości obciążyć powódkę E. L..

SSO Iwona Siuta SSO Tomasz Sobieraj SSO Sławomir Krajewski

Sygn. akt II Ca 176/16

UZASADNIENIE

Powódka E. L. wniosła o zasądzenie solidarnie od pozwanych M. W. i N. W. kwoty 72.000 złotych z ustawowymi odsetkami od dnia 16 września 2008 roku oraz o zasądzenie kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

W uzasadnieniu wskazała, że przekazała Z. W. (1) kwotę 42.000 złotych tytułem pożyczki, zaś Z. W. (2) wystawił na tę kwotę weksel własny, a następnie pożyczyła Z. W. (1) kwotę 30.000 złotych, na którą pożyczający wystawił kolejny weksel. Wyjaśniła, iż uzgodniła ze Z. W. (1), że w zamian za pożyczone pieniądze Z. W. (2) przekaże na rzecz powódki prawa i obowiązku przysługujące mu w stosunku do spółki (...), a dotyczące możliwości wynajmu i sprzedaży kontenera nr 25 położonego na targowisku (...) przy ul. 5/6 w S.. Podała, iż Z. W. (2) zmarł w dniu 2 sierpnia 2008 roku, a pozwane jako córki zmarłego Z. W. (2) stały się z mocy ustawy jego spadkobierczyniami każda w ½ części. Wskazała, że wystąpiła przeciwko pozwanym z pozwem o zapłatę przed Sądem Rejonowym Szczecin- Prawobrzeże i Zachód w Szczecinie w sprawie pod sygn. akt I C 1094/09, a powództwo zostało oddalone, bowiem żądanie pozwu było oparte na wekslach.

W odpowiedzi na pozew pozwane M. W. i N. W. wniosły o odrzucenie pozwu w całości, ewentualnie o jego oddalenie. Ponadto wniosły o zasądzenie od powódki kosztów postępowania według norm przepisanych, w tym kosztów zastępstwa adwokackiego.

W uzasadnieniu pozwane podniosły powagę rzeczy osądzonej, bowiem w ich ocenie niniejsza sprawa dotyczy tego samego zobowiązania, które było już przedmiotem rozstrzygnięcia sądowego w sprawie o sygn. akt I C 1094/09. Podniosły także, że zobowiązanie Z. W. (1) wobec powódki nigdy nie powstało, a jeżeli istniało to zostało w całości wykonane. Wyjaśniły, że Z. W. (2) przed śmiercią uiścił na rzecz powódki kwotę 12.000 USD. Wskazały, że powódka nie wykazała by posiadała wobec Z. W. (1) jakąkolwiek wierzytelność. Pozwane zaprzeczyły także by powódka kiedykolwiek spłaciła za Z. W. (2) jakąkolwiek wierzytelność. Zakwestionowały ponadto wiarygodność dowodu przedłożonego przez powódkę w postaci oświadczenia opatrzonego datą 20 maja 2008 roku, na którym znajduje się podpis Z. W. (1).

Wyrokiem z dnia 21 września 2015 roku Sąd Rejonowy Szczecin- Prawobrzeże i Zachód w Szczecinie:

- w punkcie I. oddalił powództwo;

- w punkcie II. kosztami postępowania i kosztami sądowymi obciążył powódkę E. L. w całości, pozostawiając szczegółowe rozliczenie tych kosztów referendarzowi sądowemu.

W uzasadnieniu postanowienia Sąd Rejonowy powołał się na następujące ustalenia faktyczne i rozważania prawne:

Z. W. (2) cierpiał na chorobę alkoholową od 21 roku życia i miał ciągi opilcze trwające do miesiąca. W 2006 roku Z. W. (2) był leczony odwykowo. Z. W. (2) od 2 czerwca 2008 roku do 6 czerwca 2008 roku przebywał w Szpitalu (...) ZOZ (...) w S. z rozpoznaniem alkoholowego zespołu abstynencyjnego. Choroba alkoholowa miała wpływ na charakter pisma Z. W. (1). E. L. i Z. W. (2) pozostawali w konkubinacie przez kilka lat przed śmiercią Z. W. (1). Z. W. (2) prowadził działalność handlową na targowisku (...) w S., posiadając dwa punkty sprzedaży ubrań. Stoisko na tym targowisku wynajmowała E. L., która jednak nie posiadała podpisanej. (...) spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w S. zawarła ze Z. W. (1) umowę o prowadzenie wspólnej inwestycji, polegającej na przebudowie targowiska (...). W dniu 12 października 2007 roku (...) spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w S. zawarła ze Z. W. (1) umowę o prowadzenie wspólnej inwestycji, polegającej na przebudowie targowiska (...) położonego w S. przy ul (...) wraz z wykonaniem niezbędnych urządzeń infrastruktury technicznej, zadaszeniem części ciągów pieszych oraz wybudowaniem zgodnie z projektem nowego pawilonu handlowego oznaczonego na projekcie inwestycji pod numerem 3, w którym to pawilonie miał zostać wydzielony punkt handlowy o powierzchni 21,73 m ². Prawo własności wyodrębnionego punktu handlowego ustanowione miało zostać na Z. W. (1) mocą odrębnej umowy przenoszącej własność, po zakończeniu realizacji inwestycji i rozliczeniu się finansowym Z. W. (1) z (...) spółką z ograniczoną odpowiedzialnością w S.. Zgodnie z § 3 umowy Z. W. (2) zobowiązał się partycypować w kosztach inwestycji w części odpowiadającej kwocie netto 38.355,62 złotych plus należny VAT, stanowiącej koszt wybudowania punktu handlowego o numerze 3 w pawilonie handlowym o numerze 3 C. W dniu 12 listopada 2007 roku w (...) spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w S. zawarła ze Z. W. (1) umowę o prowadzenie wspólnej inwestycji, polegającej na przebudowie targowiska (...) położonego w S. przy ul (...) wraz z wykonaniem niezbędnych urządzeń infrastruktury technicznej, zadaszeniem części ciągów pieszych oraz wybudowaniem zgodnie z projektem nowego pawilonu handlowego oznaczonego na projekcie inwestycji pod numerem 4, w którym to pawilonie miał zostać wydzielony punkt handlowy o powierzchni 33,16 m ² oznaczony numerem 4C, który miał stanowić własność Z. W. (1). Prawo własności wyodrębnionego punktu handlowego ustanowione miało zostać na Z. W. (1) mocą odrębnej umowy przenoszącej własność, po zakończeniu realizacji inwestycji i rozliczeniu się finansowym Z. W. (1) z (...) spółką z ograniczoną odpowiedzialnością w S.. Zgodnie z § 3 umowy Z. W. (2) zobowiązał się partycypować w kosztach inwestycji w części odpowiadającej kwocie netto 58.530,72 złotych plus należny VAT, stanowiącej koszt wybudowania punktu handlowego o numerze 3 w pawilonie handlowym o numerze 4. W dniu 15 lutego 2008 roku E. L. przekazała Z. W. (1) kwotę 42.000 złotych tytułem pożyczki, zaś Z. W. (2) podpisał weksel, w którym zobowiązał się zapłacić na zlecenie E. L. kwotę 42.000 złotych. W dniu 5 maja 2008 roku E. L. przekazała Z. W. (1) kwotę 30.000 złotych tytułem pożyczki, zaś Z. W. (2) podpisał weksel w którym zobowiązał się zapłacić na zlecenie E. L. kwotę 30.000 złotych. Oba weksle nie zawierają daty płatności. W dniu 20 maja 2008 roku Z. W. (2) oświadczył, że równowartość wykupu weksla z dnia 15 lutego 2008 roku na kwotę 42.000 złotych i drugiego weksla z dnia 5 maja 2008 roku na kwotę 30.000 złotych stanowi przekazanie przez Z. W. (1) wszystkich praw i obowiązków w stosunku do spółki (...) dotyczących wynajmu i odsprzedaży kontenera nr 25 mieszczącego się na targowisku (...) w S. przy ul. (...). Pod oświadczeniem znajdował się podpis Z. W. (1), jak również podpis powódki. Zarówno E. L., jak i Z. W. (2), wskutek podpisania tego oświadczenia uważali, że Z. W. (2) ostatecznie jest zobowiązany spłacić zadłużenie wobec E. L. z tytułu pożyczonych od niej kwot poprzez przeniesienie w przyszłości własności jednego z pawilonów na targowisku (...). Z. W. (2) zmarł dnia 2 sierpnia 2008 roku. Spadek po nim nabyły na postawie ustawy z dobrodziejstwem inwentarza jego córki N. W. i M. W. w udziałach po ½. Spis inwentarza nie został sporządzony. Wartość stanu czynnego spadku po zmarłym Z. W. (1) wynosiła 178.243,60 złotych. W dniu 21 sierpnia 2008 roku M. W. udzieliła swojej matce B. W. pełnomocnictwa m. in. do składania wszelkich oświadczeń związanych z prawami wchodzącymi w skład spadku po Z. W. (1). Pismem z dnia 29 sierpnia 2008 roku działający w imieniu powódki M. H. poinformował pozwane, że spadek po Z. W. (1) obciążony jest długami w tym wynikającymi z zaciągniętych zobowiązań wobec spółki (...) oraz weksli z dnia 15.02.2008 roku i 5.05.2008 roku w łącznej kwocie około 170.000 złotych i zwrócił się w związku z tym o wstrzymanie z rozporządzaniem spadkiem po Z. W. (1) do czasu uregulowania wszystkich zobowiązań.

Pismem z dnia 8 września 2008 roku skierowanym do M. W. i B. W. jako przedstawiciela ustawowego małoletniej N. W. powódka reprezentowana przez M. H. wezwała pozwane do zapłaty kwoty 72.000 złotych wynikającej z wystawionych w dniu 15 lutego 2008 roku i 5 maja 2008 roku weksli do dnia 15 września 2008 roku

W piśmie z dnia 9 października 2008 roku pełnomocnik powódki ponownie poinformował B. W. o źródłach zobowiązań Z. W. (1), wskazując między innymi na zobowiązania wynikające z weksli z dnia 15 lutego 2008 roku i 5 maja 2008 roku.

Pozwem wniesionym do sądu w dniu 10 grudnia 2008 roku, w sprawie I C 1094/09, Powódka E. L. wiosła o zasądzenie solidarnie od pozwanych M. W. i N. W. kwoty 72.000 złotych z ustawowymi odsetkami od dnia 16.09.2008 roku oraz o zasądzenie kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych. W uzasadnieniu wskazała, że Z. W. (2) wystawił weksle własne zobowiązujące go do zapłaty powódce kwot 42.000 złotych i 30.000 złotych.

Wyrokiem z dnia 31 maja 2010 roku wydanym w sprawie I C 1094/09 Sąd Rejonowy Szczecin- Prawobrzeże i Zachód w Szczecinie uchylił nakaz zapłaty w postępowaniu nakazowym z dnia 19 grudnia 2008 roku wydany przez Sąd Rejonowy w Szczecinie w sprawie o sygn. akt II Nc 1377/08 w całości i oddalił powództwo. Od powyższego orzeczenia powódka wywiodła apelację. Sąd Okręgowy oddalił apelację powódki wyrokiem z dnia 2 listopada 2010 roku W uzasadnieniu wyroku wskazano, że powódka nie wskazała w sposób precyzyjny stosunku podstawowego, a ponadto, iż powódka zasłaniała się abstrakcyjnością zobowiązania wekslowego, a dopiero w odpowiedzi na zarzuty od nakazu zapłaty w dniu 03 marca 2009 roku po raz pierwszy powódka wspomniała o pożyczeniu przez Z. W. (1) od niej kwoty. Od powyższego orzeczenia powódka wywiodła, pismem z 10 stycznia 2011 roku skargę kasacyjną. Postanowieniem z dnia 13 października 2011 roku wydanym w sprawie II CSK 159/11 Sąd Najwyższy odmówił przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania.

Przed przejściem do oceny merytorycznej zasadności powództwa, Sąd Rejonowy rozważył zasadność zgłoszonego przez pozwane zarzutu powagi rzeczy osądzonej.

Sąd Rejonowy uznał w tym względzie, że w niniejszej sprawie nie zachodzi powaga rzeczy osądzonej. Żądanie pozwu nie opiera się na tej samej podstawie faktycznej i prawnej co żądanie w sprawie I C 1094/09. Przedmiotem sprawy jest wprawdzie również kwota 72.000 złotych, lecz podstawą faktyczną nie jest zobowiązanie wekslowe, a wyłącznie umowa pożyczki łącząca powódkę ze Z. W. (1).

Powódka jako podstawę żądania od pozwanych zapłaty kwoty 72.000 złotych wskazała umowy pożyczki zawarte ze Z. W. (1) na kwoty 42.000 złotych i 30.000 złotych.

Pozwane zakwestionowały zaś w pierwszej kolejności autentyczność podpisu Z. W. (1) na oświadczeniu z dnia 20 maja 2008 roku. W ocenie Sądu Rejonowego zatem to na powódce, a nie na pozwanych, spoczywał obowiązek wykazania, iż pożyczyła Z. W. (1) kwotę łącznie 72.000 złotych. Z kolei w razie udowodnienia istnienia umów pożyczek, to pozwane musiałyby wykazać, chcąc uwolnić się odpowiedzialności, że zobowiązania z tego tytułu zostały w całości uregulowane.

Ustalenie autentyczności podpisu Z. W. (1) wymagało posiłkowania się dowodem z opinii biegłego z zakresu grafologii. Opinia biegłego T. W. ostatecznie potwierdziła autentyczność podpisu Z. W. (1) na przedmiotowym oświadczeniu. W konsekwencji, Sąd Rejonowy przyjął, iż powódka E. L. uprawdopodobniła za pomocą pisma okoliczność zawarcia umowy pożyczki ze Z. W. (1).

Niemniej jednak, pomimo wykazania okoliczności udzielenia przez powódkę Z. W. (1) pożyczek na łączną kwotę 72.000 złotych, powództwo podlegało oddaleniu. Sąd ustalił bowiem, iż w dniu 20 maja 2008 roku doszło do odnowienia (nowacji) stosunku zobowiązaniowego łączącego powódkę i Z. W. (1).

W ocenie Sądu Rejonowego za przyjęciem odnawiającego charakteru czynności dokonanych pomiędzy wskazanymi osobami, przemawiają w szczególności charakterystyczne elementy treści oświadczenia z dnia 20 maja 2008 roku Co prawda w treści wskazanego dokumentu nie wyrażono wprost, iż towarzyszące mu czynności prawne zostały dokonane w celu umorzenia dotychczasowego zobowiązania zapłaty na rzecz powódki kwoty 72.000 złotych. Niemniej jednak, sformułowania „równowartość wykupu weksla” i „przekazanie wszystkich praw i obowiązków”, a także precyzyjne wskazanie dotychczasowych podstaw zapłaty kwot 30.000 złotych i 42.000 złotych, przy jednoczesnym wskazaniu równowartości tychże kwot jako świadczenia powódki, interpretowane zgodnie z dyrektywą zawartą w art. 65 ust. 2 Kodeksu cywilnego, prowadzą zdaniem Sądu do konkluzji, iż zgodnym zamiarem stron było umorzenie zobowiązania z umów pożyczki opiewających na kwoty 30.000 złotych i 42.000 złotych i dokonanie nowacji tego zobowiązania w postaci przekazania przez Z. W. (1) E. L. praw i obowiązków przysługujące mu w stosunku do spółki (...) a dotyczących możliwości wynajmu i sprzedaży kontenera nr 25 położonego na targowisku (...) przy ul. (...) w S. w zamian za uiszczoną przez powódkę kwotę 72.000 złotych.

Sąd Rejonowy uznał, iż potwierdzeniem nowacyjnego charakteru przedmiotowego oświadczenia jest również spójna i niesprzeczna treść zeznań świadków. Świadek Z. W. (3) wyjaśniła, że powódka nie dopominała się o zwrot pieniędzy, bowiem miała otrzymać od Z. W. (1) kontener w zamian za jego „dług”. B. M. wyjaśniła, iż Z. W. (2), ze względu na brak pieniędzy, zaproponował „odstąpienie prawa do kontenera, który był w trakcie budowy”. Z zeznań świadka M. B. wynika, iż świadek doradzał Z. W. (1) i E. L. „zabezpieczenie spłaty pożyczki jednym z pawilonów”. Ostatecznie miało dojść do ustalenia, że pawilon miał być „zapłatą” i kontynuacja remontu pawilonu miała obciążać powódkę. Zdaniem świadka miało też dojść do przeniesienia własności kontenera na powódkę, do czego jednak nie doszło. Podobnie w zakresie twierdzeń o przeniesieniu własności przedmiotowego kontenera zeznawał świadek W. G., który podkreślił, że Z. W. (2) nie miał zwracać pieniędzy powódce. Wersję o przeniesieniu własności kontenera w zamian za zwolnienie od obowiązku spłaty pożyczki potwierdzają również zdaniem Sądu Rejonowego zgodne zeznania Z. M., J. W., K. C., A. J., J. N. i M. P.. A. J. wskazywał przy tym, że Z. W. (2) był przekonany, iż nie ciąży już na nim obowiązek spłacenia pożyczki, ze względu na to, że ma przekazać „pawilon”. Co prawda świadkowie nie podają dokładnie, jaki kontener czy też pawilon i za jaką kwotę miał zostać przekazany powódce, jednakże umieszczone w kontekście pozostałego materiału dowodowego zeznania świadków niezbicie zdaniem Sądu wskazują, iż przedmiotem porozumienia powódki i Z. W. (1) było przeniesienie praw związanych z kontenerem nr 25 położonym na targowisku (...) przy ul. (...) w S. w zamian za kwotę 72.000 złotych – tj. kwotę tożsamą z sumą udzielonych Z. W. (1) pożyczek.

Sąd Rejonowy wskazał, iż jednocześnie tak z zeznań świadków, jak i z treści pism procesowych złożonych w sprawie wynika, że ze względu na śmierć ojca pozwanych, nie doszło do przeniesienia własności przedmiotowego kontenera. Co więcej, okoliczności tej w żaden sposób nie zakwestionowała sama powódka, przyznając nadto, że do zawarcia umowy przeniesienia prawa do korzystania z kontenera istotnie nigdy nie doszło.

Reasumując w ocenie Sądu Rejonowego, ze zgodnych zeznań niemal wszystkich świadków wynika jednoznacznie, iż do złożenia oświadczenia z dnia 20 maja 2008 roku doszło z zamiarem odnowienia umów pożyczki w łącznej kwocie 72.000 złotych. W tej sytuacji Sąd uznał, iż nie mógł pominąć powyższej okoliczności, ani tym bardziej przyjąć, że do nowacji umów pożyczki nie doszło. Sąd, opierając się na wyżej wskazanych dowodach, skonkludował zatem, iż doszło do wygaśnięcia obowiązku zwrotu kwot wynikających z umów pożyczki z dnia 15 lutego 2008 roku i 5 maja 2008 roku, a miejsce rzeczonego obowiązku zajęła umowa przedwstępna przeniesienia własności nieruchomości.

Rekapitulując powyższe rozważania Sąd Rejonowy przyjął, iż powódka nie mogła skutecznie domagać się zwrotu kwoty udzielonej pożyczki, gdyż stosunek obligacyjny, na którym powódka opierała żądanie wygasł wraz z dokonaniem nowacji rzeczonego zobowiązania.

Tym samym Sąd Rejonowy podniósł, iż mógł rozstrzygać okoliczności niniejszej sprawy jedynie przez zakres żądań zgłoszonych w pozwie. Powódka zaś zasądzenia 72.000 złotych domagała się wyłącznie tytułem zwrotu udzielonej Z. W. (1) pożyczki, błędnie traktując okoliczność uzgodnienia przez strony, iż za pożyczone pieniądze Z. W. (2) przekaże na rzecz powódki prawa i obowiązku przysługujące mu w stosunku do spółki (...) jako prawnie indyferentne lub, co najwyżej, jako uprawdopodobniające okoliczność zawarcia umowy pożyczki.

Tym samym w świetle żądania pozwu, okoliczności ujawnionych w sprawie i braku alternatywnych żądań, na podstawie których mogłoby dojść do zasądzenia wskazanej w pozwie kwoty na rzecz powódki, Sąd Rejonowy powództwo oddalił jako oparte na nieistniejącej podstawie faktycznej.

O kosztach postępowania Sąd Rejonowy orzekł na podstawie przepisów art. 108 § 1 zdanie drugie k.p.c.

Apelację od powyższego wyroku wywiodła powódka i zaskarżając wyrok w całości zarzuciła m u naruszenie:

1)  art. 65 k.c. i art. 506 k.c. przez błędną jego interpretację polegającą na przyjęciu, iż można domniemać zamiar stron i ustalić, że nastąpiła nowacja, mimo że art. 506 § 2 k.c. stanowi, że w razie wątpliwości poczytuje się, że zmiana treści dotychczasowego zobowiązania nie stanowi odnowienia, i że można przyjąć, iż nastąpiło wygaśnięcie dotychczasowego zobowiązania, mimo, że zobowiązanie nowe nie powstało;

2)  art. 158 zd. 2 k.c. w zw. z art. 73 § 2 zd. 1 k.c. przez przyjęcie, że umowa przeniesienia własności nieruchomości zawarta bez zachowania formy aktu notarialnego jest ważna;

3)  art. 233 § 1 k.p.c. polegający na błędnej ocenie zebranego w sprawie materiału dowodowego przez ustalenie, że do złożenia oświadczenia Z. W. (1) z dnia 20 maja 2008 roku doszło z zamiarem odnowienia umów pożyczki w łącznej kwocie 72 000 złotych oraz, że w miejsce obowiązku zwrotu pożyczki zajęła umowa przedwstępna przeniesienia własności nieruchomości;

4)  art.187 § 1 k.p.c. przez przyjęcie, że Sąd nie mógł zasądzić dochodzonego roszczenia, albowiem był związany podstawą faktyczną, czyli okolicznościami powołanymi w uzasadnieniu pozwu.

Podnosząc powyższe zarzuty wniesiono o zmianę zaskarżonego wyroku i zasądzenie od pozwanych solidarnie na rzecz powódki kwoty zgodnej z żądaniem pozwu. Wniesiono także o zasądzenie od pozwanych na rzecz powódki kosztów procesu za obie instancje wg norm przepisanych.

W odpowiedzi na apelację pozwane wniosły, na podstawie art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c., o odrzucenie pozwu w całości ewentualnie wniosły o oddalenie apelacji jako bezzasadnej oraz o zasądzenie od powódki na rzecz pozwanych kosztów postępowania w obu instancjach.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Zainicjowana apelacją instancyjna kontrola zaskarżonego orzeczenia ujawniła potrzebę uchylenia zaskarżonego wyroku i odrzucenia pozwu. Wyrok sądu pierwszej instancji z dnia 21 września 2015 roku zapadł bowiem w warunkach nieważności postępowania.

Sąd Odwoławczy zaznacza, że prawidłowe rozstrzygnięcie każdej sprawy uzależnione jest od spełnienia przez Sąd meriti dwóch naczelnych obowiązków procesowych, tj. przeprowadzenia postępowania dowodowego w sposób określony przepisami procesowymi oraz dokonania wszechstronnej oceny całokształtu okoliczności ujawnionych w toku rozprawy głównej. Rozstrzygnięcie to winno również znajdować poparcie w przepisach prawa materialnego adekwatnych do poczynionych ustaleń faktycznych. Powyższe stwierdzenie dotyczy wszelkich rozstrzygnięć zapadających w toku postępowania sądowego, w tym również drugoinstancyjnych. Jednakże istotą postępowania apelacyjnego jest zbadanie zasadności podstaw zarzutów skierowanych przeciwko orzeczeniu sądu pierwszej instancji, albowiem, mimo że jest postępowaniem merytorycznym, ma przede wszystkim charakter kontrolny. Sąd odwoławczy orzeka przy tym w oparciu o całokształt zgromadzonego materiału dowodowego, dokonując na nowo jego własnej, samodzielnej i swobodnej oceny. Trzeba nadto dodać, że sąd drugiej instancji rozpoznający sprawę na skutek apelacji nie jest związany przedstawionymi w niej zarzutami dotyczącymi naruszenia prawa materialnego, wiążą go natomiast zarzuty dotyczące naruszenia prawa procesowego; w granicach zaskarżenia bierze jednak z urzędu pod uwagę nieważność postępowania (vide uchwała Sądu Najwyższego z dnia 31 stycznia 2008 roku III CZP 49/07). W niniejszej sprawie apelująca nie sygnalizowała nieważności postępowania, jednak Sąd Okręgowy z urzędu dostrzegł, iż zaistniały w tej sprawie okoliczności o jakich mowa w art. 379 pkt 3 k.p.c. W rozpoznawanej sprawie słuszny okazał się mianowicie sformułowany przez stronę pozwaną zarówno przed sądem pierwszej instancji, jak i w odpowiedzi na apelację zarzut zachodzenia powagi rzeczy osądzonej.

Stosownie do treści art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. Sąd ma obowiązek odrzucić pozew, jeżeli o to samo roszczenie pomiędzy tymi samymi stronami sprawa jest w toku albo została już prawomocnie osądzona. Zakres przedmiotowy i podmiotowy powagi rzeczy osądzonej reguluje art. 366 k.p.c. przewidując, że wyrok prawomocny ma powagę rzeczy osądzonej tylko, co do tego, co w związku z podstawą sporu stanowiło przedmiot rozstrzygnięcia, a ponadto tylko między tymi samymi stronami. Tożsamość stron obu procesów (spraw o sygnaturze I C 1094/09 i aktualnej) nie budzi wątpliwości w ocenie Sądu Odwoławczego, przedmiotem sporu pozostają natomiast granice przedmiotowe powagi rzeczy osądzonej.

Tożsamość podmiotowa orzeczeń podlega, co do zasady, ocenie poprzez porównanie ich treści i stwierdzenie na tej podstawie, kto występował jako strona bądź uczestnik postępowania według stanu na dzień wydania pierwszego prawomocnego orzeczenia. Nie oznacza to jednak, że powaga rzeczy osądzonej musi ograniczać się tylko do tych osób. Mimo braku wyraźnego zastrzeżenia w art. 366 k.p.c., uznać należy, że zasada de eadem re bis ne sit actio rozciąga się także na inne osoby, jak w szczególności następcy prawni stron lub uczestników. Nie można bowiem dopuścić do wydania różnych orzeczeń w tym samym przedmiocie tylko dlatego, że różne są osoby prowadzące dawniej osądzony i nowy spór (vide uchwała Sądu Najwyższego z dnia 5 maja 1951 roku, sygn. C 689/50).

W orzecznictwie Sądu Najwyższego ugruntował się pogląd, zgodnie z którym tożsamość przedmiotu uprzedniego orzeczenia oraz kolejnego powództwa, wykluczająca możliwość jego merytorycznej oceny i uzasadniająca odrzucenie pozwu, zachodzi w przypadku jednakowej podstawy faktycznej i prawnej rozstrzygnięcia oraz ponownego żądania powoda, przy czym przesłanki te muszą wystąpić kumulatywnie (vide postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 9 czerwca 1971 roku, II CZ 59/71, OSNCP 1971, Nr 12, poz. 226; z dnia 25 sierpnia 1998 roku I PKN 266/98, OSNP 1999, Nr 17, poz. 554; z dnia 3 lutego 2010 roku, II CSK 414/09, nie publ; z dnia 11 lutego 2011 roku, I CSK 277/10, nie publ.; z dnia 8 kwietnia 2011 roku, II CSK 493/10, Biul. SN 2011, nr 6, stroku 11-12; z dnia 26 stycznia 2012 roku, I UK 301/11, nie publ. oraz wyroki: z dnia 22 kwietnia 1967 roku, I CR 570/66, OSPiKA 1968, nr 7-8, poz. 158; z dnia 4 grudnia 1998 roku, III CKN 56/98, Biul. SN 1999, nr 4, stroku 9; z dnia 14 lipca 2011 roku, III UK 196/10, OSNP 2012, nr 17-18, poz. 222 i z dnia 15 listopada 2012 roku, V CSK 515/11, nie publ.)

Wobec tego dla przyjęcia, że pozew późniejszy wniesiony został w warunkach powagi rzeczy osądzonej musi wystąpić tożsamość żądań zawartych w obu pozwach i ich podstawa, a także tożsamość okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie. Przedmiotowa granica powagi rzeczy osądzonej, wyznaczona przez przedmiot rozstrzygnięcia sądu oraz podstawę sporu pozwala na ocenę, czy zachodzi tożsamość roszczeń, występujących w sprawie prawomocnie zakończonej i innych sprawach. Prawomocny wyrok nie stanowi przeszkody do wytoczenia powództwa między tymi samymi stronami tylko wtedy, gdy nie występuje tożsamość przedmiotu, a nadto jeżeli przedmiot powództw jest wprawdzie jednakowy, ale różne są podstawy powództw, przy czym chodzi w tym wypadku zarówno o podstawę faktyczną (vide postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 czerwca 1971 roku, II CZ 59/71, OSNC 1971, Nr 12, poz. 226), jak i prawną żądania (videzwłaszcza postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 stycznia 1997 roku, I CKU 65/96, teza publ.: Prok. i P. - dod. 1997, nr 7-8, poz. 41; wyrok SN z dnia 22 kwietnia 1967 roku, I CR 570/66, OSPiKA 1968, nr 7-8, poz. 158). Podkreślenia wymaga, że z powagi rzeczy osądzonej korzysta sentencja wyroku, natomiast motywy rozstrzygnięcia istotne są dla określenia granic powagi rzeczy osądzonej, zwłaszcza w przypadku oddalenia powództwa w całości lub części.

Na marginesie zważyć należy, że powaga rzeczy osądzonej odnosi się tylko do tych orzeczeń, które zawierają osądzenie sprawy, a więc orzeczeń merytorycznych rozstrzygających sporny stosunek prawny. Zakres orzeczeń korzystających z powagi rzeczy osądzonej jest więc węższy niż orzeczeń wyposażonych w moc wiążącą.

Biorąc pod uwagę powyższe rozważania przyjąć należało, iż w rozpoznawanej sprawie nie ulega wątpliwości, iż zarówno w niej, jak i w sprawie o sygn. akt I C 1094/09 zachodzi tożsamość stron obu tych postępowań. Z akt obu spraw wynika bowiem, iż w każdej z nich brała udział powódka E. L., zaś po stronie pozwanej występowały córki Z. N. W. i M. W., które nabyły spadek po nim na podstawie ustawy z dobrodziejstwem inwentarza. Tym samym rozważenia wymagało, czy w powyższych sprawach zachodziła tożsamość roszczeń zgłaszanych w pozwie.

W tym kontekście na uwagę zasługuje stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w uzasadnieniu postanowieniu z dnia 1 czerwca 2011 roku (II CSK 427/10, LEX nr 884996), w myśl którego, zgodnie z przyjętą w piśmiennictwie i utrwaloną w orzecznictwie wykładnią, tożsamość roszczenia zachodzi wówczas, kiedy jednakowy jest nie tylko przedmiot, ale także podstawa roszczenia. Sąd Najwyższy wskazał także, iż wymaganie jednakowości żądań odnosi się do merytorycznej istoty powództwa, rozumianej jako zwrócenie się do sądu o rozstrzygnięcie konkretnego, tożsamego w każdym aspekcie problemu prawnego, wyrosłego na gruncie tych samych faktów. Najprościej mówiąc, tożsamość roszczeń zachodzi, kiedy sąd ma w obu sprawach orzec o tym samym, dysponując tymi samymi faktami, które mają spowodować ocenę tego samego żądania i kiedy rozstrzygnięcie jednej ze spraw oznacza rozstrzygnięcie także drugiej.

Zdaniem Sądu odwoławczego, tak rozumiana tożsamość roszczeń, niewątpliwie występuje pomiędzy niniejszą sprawą a sprawą toczącą się pod sygn. akt I C 1094/09. W tym względzie podnieść zatem należy, iż powództwo wytoczone w sprawie o sygn. akt I C 1094/09 dotyczyło dochodzonego przez powódkę roszczenia na podstawie weksli z dnia 15 lutego 2008 roku oraz 05 maja 2008 roku wystawionych przez spadkodawcę pozwanych- Z. W. (1). Niemniej jednak, pomimo tego że co do zasady zobowiązanie wekslowe ma charakter abstrakcyjny, to w omawianej sprawie mamy do czynienia z wekslami o charakterze gwarancyjnym, które stanowiły zabezpieczenie spłaty umów pożyczki. Zaciągnięcie zaś zobowiązania wekslowego w wyniku wystawienia weksla gwarancyjnego zawsze występuje w związku z istnieniem tzw. stosunku podstawowego. Wystawienie weksla gwarancyjnego ma na celu zabezpieczenie stosunku podstawowego, przede wszystkim w celu ułatwienia jego dochodzenia. Z uwagi na to zaś, iż weksel jedynie zabezpiecza wierzytelność cywilną, dopuszcza się podnoszenie wszelkich zarzutów, jakie przysługują na podstawie przepisów prawa cywilnego z tytułu stosunku prawnego będącego podstawa wystawienia i wręczenia weksla.

W omawianej sprawie weksel ów miał zabezpieczyć roszczenia o zapłatę kwoty w identycznej wysokości, co dochodzona w aktualnie rozstrzyganej sprawie (72.000 złotych) z tytułu dwóch umów pożyczek zawartych w dniu 15 lutego 2008 roku oraz 05 maja 2008 roku. Co więcej, sama strona powodowa - w odpowiedzi na zarzuty strony pozwanej - wskazała w postępowaniu toczącym się pod sygn. akt I C 1094/09, iż weksle te zostały wystawione w celu zabezpieczenia roszczenia wynikającego z wyżej wymienionych umów pożyczek (które to umowy zostały zawarte na kwotę w wysokości tożsamej jak wystawiony weksel).

To spowodowało, że spór pomiędzy stronami obejmował nie tylko i wyłącznie „spór wekslowy”, ale także spór o charakterze cywilnoprawnym dotyczący istnienia i istoty stosunku podstawowego, a zatem zawartej pomiędzy stronami umowy pożyczki. Co nadto istotne sąd pierwszej instancji, w ramach postępowania toczącego się pod sygn. akt I C 1094/09 uznał, iż stronie pozwanej nie udało się w sposób skuteczny podważyć ważności weksli gwarancyjnych, jednakże rozstrzygnął istnienie stosunku podstawowego, to jest istnienie umowy pożyczki, której realizację zabezpieczały wystawione weksle przyjmując, że strona powodowa nie wykazała istnienia zobowiązań z umów pożyczek, których zabezpieczeniem miał być sporny weksel, co w dalszym etapie skutkowało przyjęciem bezpodstawności roszczenia wekslowego. Co więcej od wyroku wydanego przez sąd pierwszej instancji została wywiedziona apelacja, a sąd odwoławczy również pod tym kątem tenże spór rozpatrywał wskazując co prawda, że umowy pożyczki nie zostały w sposób odpowiedni skonkretyzowane, ale również przyjął, że to roszczenie z umowy pożyczki nie zostało wykazane. Powyższe spowodowało zatem, iż sądy obu instancji rozstrzygając sprawę o sygn. akt I C 1094/09 rozstrzygnęły nie tylko w przedmiocie zobowiązania z tytułu weksla, ale przede wszystkim rozstrzygnęły o istnieniu stosunku podstawowego, wynikającym z umów pożyczki. Z tego względu obecnie nie można przyjąć, iż poprzednia sprawa dotyczyła tylko roszczenia wekslowego, nie zaś roszczenia z umów pożyczek.

W związku z tym, że w obecnie toczącym się postępowaniu strona powodowa dochodziła wprost roszczenia z umów pożyczek, które stanowiły podstawę zabezpieczenia przy pomocy weksli, niewątpliwie mamy do czynienia z sytuacją, w której strona powodowa dochodziła roszczenia takiej samej natury, które było przedmiotem rozstrzygnięcia sądu w ramach rozstrzygania roszczenia zabezpieczonego wekslem gwarancyjnym, a zatem innego postępowania sądowego.

Stąd też w ocenie Sądu Okręgowego nie było dopuszczalne obecnie rozstrzyganie w przedmiocie roszczenia zgłoszonego w pozwie, bo to oznaczałoby że sąd w innym postępowaniu przesądza, o istnieniu bądź nie istnieniu określonego roszczenia, będącego przedmiotem rozstrzygnięcia już w innym postępowaniu sądowym. Co więcej, obecnie Sąd Rejonowy w oparciu o te same okoliczności faktyczne nie tylko rozstrzygnął ponownie o tym samym roszczeniu, to do tego zgoła odmiennie przyjął, iż zostało wykazane przez stronę powodową istnienie zobowiązania z tytułu umów pożyczek, a samo powództwo zostało oddalone zaś z uwagi na przekształcenie zobowiązania z umów pożyczek na skutek nowacji.

Reasumując wszystko powyższe Sąd Okręgowy przyjął, iż dochodzone w przedmiotowym postępowaniu roszczenie jest tym samym żądaniem, co zgłoszone w rozpoznanej już sprawie o sygn. akt I C 1094/09, oparte na takiej samej podstawie faktycznej. Kwestia zaś podstawy prawnej dochodzonego roszczenia nie ma fundamentalnego znaczenia dla przyjęcia, że w omawianej sprawie zachodzi powaga rzeczy osądzonej. Podkreślenia bowiem wymaga, iż o tym, czy chodzi o tę samą lub inną podstawę faktyczną, a więc o ten sam lub odmienny stan faktyczny sprawy, nie rozstrzygają konkretne twierdzenia strony powodowej lub brak takich twierdzeń, lecz istnienie lub nieistnienie przed zamknięciem rozprawy okoliczności faktycznych, tj. zdarzeń lub stanów składających się na stan faktyczny, z którym norma prawna rozstrzygająca o słuszności żądania wiąże dochodzone skutki prawne.

Sąd Okręgowy wydając rozstrzygnięcie na obecnym etapie postępowania wziął pod uwagę to, iż Sąd I instancji wydał już rozstrzygnięcie w przedmiocie odmowy odrzucenia pozwu (postanowienie z dnia 21 marca 2013 roku k. 128), które obecnie jest już prawomocne. Jednakże podnieść w tym względzie należy, iż rozpoznanie sprawy o to samo roszczenie jest jedną z przesłanek nieważności postępowania, którą to Sąd Okręgowy musi brać pod uwagę z urzędu. Stąd też obowiązkiem Sądu odwoławczego było poddanie kontroli instancyjnej tego rozstrzygnięcia Sądu Rejonowego pod kątem zaistnienia przesłanki nieważności. Kierując się celem zachowania odpowiedniego standardu procesowego orzeczenia sądowego ustawodawca przyjął, że uchybienia procesowe skutkujące nieważnością postępowania powinny być przez sąd drugiej instancji uwzględniane z urzędu. Bez znaczenia przy tym jest czy między nieważnością postępowania a wynikiem sprawy istnieje związek przyczynowy. Skarżący takiego związku w każdym razie nie musi wykazywać, a sąd drugiej instancji ustalać. Wpływ nieważności na treść orzeczenia stanowi ustawowe założenie mające charakter domniemania ustawowego, które nie może być obalone. Mamy tu więc do czynienia z tzw. autonomią skutków nieważności (tak wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 18 listopada 2015 roku, I ACa 879/15). Sąd drugiej instancji działając z inspiracji skarżącego lub też z urzędu stwierdzonej nieważności postępowania nie może zatem nie uwzględnić.

Argumentując jak powyżej Sąd Okręgowy na podstawie art. 386 § 3 k.p.c. uchylił zaskarżony wyrok oraz odrzucił pozew, o czym orzekła jak w punkcie 1. sentencji.

W związku z uchyleniem wyroku i odrzuceniem pozwu zaistniała konieczność ponownego orzeczenia o kosztach procesu. Biorąc pod uwagę, że odrzucenie pozwu nastąpiło na skutek zarzutu sformułowanego przez stronę pozwaną, to ją należało uznać za stronę wygrywającą proces w rozumieniu art. 98 § 1 k.p.c. i tym samym przyjąć, że zarówno w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, jak i w postępowaniu apelacyjnym rozliczenie kosztów procesu powinno nastąpić według tej zasady, przy czym na podstawie art. 108 § 1 zdanie drugie k.p.c. pozostawiono szczegółowe wyliczenie kosztów procesu referendarzowi sądowemu. Analogicznie orzeczono w zakresie nieuiszczonych kosztów sądowych. Z tego względu rozstrzygnięto jak w punktach 2 i 3 sentencji.

SSO Iwona Siuta SSO Tomasz Sobieraj SSO Sławomir Krajewski