Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 19 października 2017 r.

Sąd Apelacyjny w Warszawie VII Wydział Gospodarczy w składzie następującym:

Przewodniczący: SSA Maciej Dobrzyński

Sędziowie: SA Tomasz Szanciło (spr.)

SO del. Magdalena Sajur - Kordula

Protokolant: sekr. sądowy Katarzyna Mikiciuk

po rozpoznaniu w dniu 19 października 2017 r. w Warszawie

na rozprawie

sprawy z powództwa (...) spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w W.

przeciwko Prezesowi Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów

o stwierdzenie praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów

na skutek apelacji pozwanego

od wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie – Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów

z dnia 7 marca 2016 r., sygn. akt XVII AmA 22/15

I.  uchyla zaskarżony wyrok w punkcie pierwszym;

II.  odstępuje od obciążania powoda kosztami postępowania apelacyjnego.

Sygn. akt VII ACa 897/17

UZASADNIENIE

Decyzją nr (...) z dnia 31 grudnia 2014 r. Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (dalej: Prezes UOKiK, Prezes Urzędu), po przeprowadzeniu postępowania w sprawie stosowania praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów, wszczętego z urzędu przeciwko (...) sp. z o.o. w W. (dalej: (...)):

I. na podstawie art. 27 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz.U. z 2017 r., poz. 229 ze zm., dalej: u.o.k.k.) oraz stosownie do art. 33 ust. 4, 5 i 6 tej ustawy uznał za praktyki naruszające zbiorowe interesy konsumentów działania spółki polegające na:

1. nieprzekazywaniu konsumentom danych, do przekazania których obliguje ustawa z dnia 12 maja 2011 r. o kredycie konsumenckim (Dz.U. z 2016 r., poz. 1528 ze zm., dalej: u.k.k.) na formularzu informacyjnym, przed zawarciem umowy o kredyt konsumencki, co stanowi naruszenie art. 14 w zw. z art. 13 ust. 1 u.k.k. i narusza art. 24 ust. 2 w zw. z art. 24 ust. 1 u.o.k.k., i stwierdził zaniechanie jej stosowania z dniem 22 lipca 2013 r.,

2. stosowaniu postanowień wzorców umów, które zostały wpisane do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone, o którym mowa w art. 479 ⁴⁵ k.p.c., poprzez zawarcie we wzorcach umów wykorzystywanych przy zawieraniu umów o kredyt konsumencki postanowienia o treści: „ W przypadku, gdy Pożyczka lub jej część nie została uiszczona w terminie, Pożyczkobiorca zapłaci Pożyczkodawcy opłatę upominawczą w kwocie 15 zł za każdy monit wysłany do Pożyczkobiorcy przez Pożyczkodawcę lub osobę trzecią działającą w imieniu Pożyczkodawcy oraz 25 zł za wezwanie do zapłaty wysłane do Pożyczkobiorcy przez Pożyczkodawcę lub osobę trzecią działającą w imieniu Pożyczkodawcy” (pkt 15.4. Ramowej Umowy P., dalej: umowa ramowa) , co stanowi naruszenie art. 24 ust. 2 pkt 1 w zw. z art. 24 ust. 1 u.o.k.k., i stwierdził zaniechanie jej stosowania z dniem 22 lipca 2013 r.,

3. pobieraniu od pożyczkobiorców nieprzewidzianej umową opłaty „za zaległe ubezpieczenie", co stanowi naruszenie art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Dz.U. z 2003 r., nr 153, poz. 1503 ze zm.) i narusza art. 24 ust. 2 pkt 3 w zw. z art. 24 ust. 1 u.o.k.k., i stwierdził zaniechanie jej stosowania z dniem 18 lipca 2013 r.;

II. na podstawie art. 26 ust. 1 u.o.k.k. oraz stosownie do art. 33 ust. 4, 5 i 6 tej ustawy, po przeprowadzeniu postępowania w sprawie stosowania praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów, wszczętego z urzędu przeciwko (...), uznał za praktyki naruszające zbiorowe interesy konsumentów działania spółki polegające na:

1. niepodawaniu w umowach o kredyt konsumencki informacji o całkowitej kwocie do zapłaty przez konsumenta, co może stanowić naruszenie art. 30 ust. 1 pkt 7 u.k.k., a w konsekwencji naruszać art. 24 ust. 2 w zw. z art. 24 ust. 1 u.o.k.k., i nakazał zaniechanie jej stosowania,

2. niepodawaniu w umowach o kredyt konsumencki informacji o rzeczywistej rocznej stopie oprocentowania (dalej: (...)), co stanowi naruszenie art. 30 ust. 1 pkt 7 u.k.k. i narusza art. 24 ust. 2 w zw. z art. 24 ust. 1 u.o.k.k., i nakazał zaniechanie jej stosowania,

3. niepodawaniu w umowach o kredyt konsumencki informacji o odsetkach w stosunku dziennym należnych kredytodawcy w przypadku odstąpienia przez konsumenta od umowy, co stanowi naruszenie art. 30 ust. 1 pkt 15 u.k.k. i narusza art. 24 ust. 2 w zw. z art. 24 ust. 1 u.o.k.k., i nakazał zaniechanie jej stosowania;

III. na podstawie art. 106 ust. 1 pkt 4 u.o.k.k. oraz stosownie do art. 33 ust. 4, 5 i 6 tej ustawy, w związku ze stwierdzeniem stosowania praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów, określonych w pkt I decyzji, nałożył na (...) kary pieniężne w wysokości:

1) 11 860 zł z tytułu naruszenia art. 24 ust. 1 i 2 u.o.k.k. – w zakresie opisanym w punkcie I.1. sentencji decyzji,

2) 14 496 zł z tytułu naruszenia art. 24 ust. 1 i 2 u.o.k.k. – w zakresie opisanym w punkcie II.1. sentencji decyzji,

3) 14 496 zł z tytułu naruszenia art. 24 ust. 1 i 2 u.o.k.k. – w zakresie opisanym w punkcie II.2. sentencji decyzji,

4) 14 496 zł z tytułu naruszenia art. 24 ust. 1 i 2 u.o.k.k. – w zakresie opisanym w punkcie II.3. sentencji decyzji;

IV. na podstawie art. 77 ust. 1 i art. 80 u.o.k.k. oraz art. 263 § 1 i art. 264 § 1 k.p.a. w zw. z art. 83 u.o.k.k. oraz stosownie do art. 33 ust. 4, 5 i 6 tej ustawy obciążył (...) kosztami opisanego w punktach I i II postępowania w sprawie stosowania przez ww. przedsiębiorcę praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów oraz zobowiązał spółką do zwrotu Prezesowi Urzędu kosztów postępowania w kwocie 57 zł, w terminie 14 dni od daty uprawomocnienia się niniejszej decyzji.

Od powyższej decyzji odwołanie złożyła spółka (...), zarzucając:

1) naruszenie przepisów postępowania, mających znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, tj. art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 84 u.o.k.k. oraz art. 7 k.p.a. w zw. z art. 83 u.o.k.k., poprzez błędne zastosowanie polegające na wadliwej, a częstokroć kontrfaktycznej analizie materiału dowodowego oraz zaniechaniu pełnego wyjaśnienia całokształtu okoliczności sprawy, skutkujące następującymi błędnymi ustaleniami faktycznymi, jakoby:

a) powód nie przekazywał konsumentom formularza informacyjnego, o którym mowa w art. 14 u.k.k. w sposób określony w art. 13 u.k.k.,

b) powód nie podawał w umowach o kredyt konsumencki informacji o całkowitej kwocie do zapłaty przez konsumenta,

c) powód nie podawał w umowach o kredyt konsumencki informacji o (...),

d) powód nie podawał w informacjach o kredycie konsumenckim informacji o odsetkach w stosunku dziennym;

2) naruszenie przepisów prawa materialnego w postaci:

a) art. 24 ust. 1 i 2 pkt 3 u.o.k.k. w zw. z art. 5 ust. 1 w zw. z art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 23 sierpnia 2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym (Dz.U. z 2016 r., poz. 3 ze zm., u.p.n.p.r.) poprzez błędne zastosowanie i uznanie, że kwestionowane w postępowaniu przed Prezesem UOKiK w sprawie stosowania praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów działania powoda godziły w zbiorowe interesy konsumentów, stanowiły nieuczciwą praktykę rynkową naruszającą zbiorowe interesy konsumentów,

b) art. 106 ust. 1 pkt 4 u.o.k.k. poprzez nałożenie kary pieniężnej niewspółmiernej do zakresu zarzucanego naruszenia zbiorowych interesów konsumentów.

Wobec powyższego odwołująca spółka wniosła o uchylenie decyzji i zasądzenie na jej rzecz zwrotu kosztów postępowania sądowego, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych, a z ostrożności procesowej o uchylenie zaskarżonej decyzji w części dotyczącej nałożenia kary pieniężnej i zniesienie kosztów postępowania sądowego między stronami.

W uzasadnieniu powód wskazał, że udostępnia formularz informacyjny w sposób umożliwiający jego zapis na dysku. Konsument ma możliwość posłużenia się funkcją zrzutu ekranu (tzw. print screen) i zapisaniu w ten sposób udostępnionego formularza na dysku swojego komputera. Ustawa o kredycie konsumenckim nie precyzuje, jaki dokładnie sposób prezentacji (format zapisu) spełnia wymogi niezbędne do uznania go za trwały nośnik. W związku z tym możliwość zapisu widoku formularza informacyjnego poprzez funkcję print screen należy uznać za spełniającą warunek w postaci umożliwienia przechowywania i odczytywania informacji przekazywanych konsumentowi w związku z umową o kredyt, przez czas odpowiedni do celów, jakim te informacje służą oraz umożliwienia odtworzenia tych informacji w niezmienionej postaci. Pożyczkodawca ma w każdej chwili (przed zawarciem umowy) prawo do zmodyfikowania swojej oferty i w tym kontekście posiadania przez konsumenta wcześniej zapisanego formularza informacyjnego nie stanowi gwarancji niezmienności warunków pożyczki oferowanej przez pożyczkodawcę. Stosowany przez powoda sposób prezentacji formularza informacyjnego stwarza większą ochronę dla konsumenta, bo przed każdorazowym sprawdzeniem warunków pożyczki konsument uzyskuje dostęp do aktualnej wersji formularza informacyjnego, która jest udostępniana przed zawarciem umowy. Kara nałożona za to uchybienie jest niewspółmiernie wysoka do jego charakteru. Działania powoda nie pozbawiły ani nie pogorszyły praw i obowiązków konsumentów wynikających z przepisów prawa, a ustalona przez pozwanego kwota nie koresponduje z rzeczywistym efektem działań powoda. Pozwany nie wykazał, w jaki sposób ta praktyka mogła mieć wpływ na wiedzę konsumentów o warunkach uzyskiwanego kredytu, ani też nie wykazał, że tak rzeczywiście było.

Ustalenia pozwanego, że jedynym dokumentem, w którym podawane są dane wynikające z konkretnej kwoty kredytu (kwota pożyczki, prowizja i odsetki) jest harmonogram, który – zgodnie z punktem 19.14. umowy ramowej – stanowi integralną część umowy pożyczki, potwierdzają, że rzekomo brakujące zapisy znajdują się jednak w umowie pożyczki. Umowa ramowa, harmonogram oraz tabela opłat stanowią integralną część umowy pożyczki. Informacja o całkowitym koszcie kredytu podawana była przez powoda również w formularzu informacyjnym, który był doręczany konsumentom, stanowiąc podwójne wykonanie obowiązku nałożonego przez ustawę o kredycie konsumenckim. Zatem kara w kwocie 14.496 zł jest bezzasadna, jako że dotyczy nieistniejącego uchybienia.

Odnośnie do niepodawania w umowach o kredyt konsumencki informacji o (...) powód wskazał, że pozwany pominął, że przed zawarciem umowy spółka przekazuje informację o (...) poprzez wyświetlenie formularza informacyjnego oraz, dodatkowo, w formularzu informacyjnym wysyłanym do konsumentów po zawarciu umowy o kredyt konsumencki. Przesyłany formularz jest traktowany przez umowę ramową jako potwierdzenie zawarcia danej umowy. Żaden przepis nie zabrania przypisywania takiej funkcji temu dokumentowi. Takie ryzyko zostało wykluczone przez punkt 1.29. umowy ramowej, zgodnie z którym formularz informacyjny stanowi jednocześnie potwierdzenie zawarcia umowy. Ponieważ uchybienie powoda polegało (ewentualnie) na wskazaniu informacji o wysokości (...) w nieprawidłowym dokumencie, a nie zaniechaniu obowiązku przekazywania tej informacji, kara nałożona za to uchybienie jest niewspółmiernie wysoka.

Odnośnie do niepodawania informacji o odsetkach w stosunku dziennym powód wskazał, że pozwany nie uwzględnił wszystkich okoliczności faktycznych, mających znaczny wpływ na ocenę tego naruszenia, tj. pominął, że powód w całości zrezygnował z pobierania odsetek z tytułu zawartych umów pożyczek, co miało być zachętą do korzystania z oferty spółki oraz ułatwieniem w ewentualnym odstąpieniu od umowy pożyczki. Wskazanie w dokumentacji pożyczkowej informacji, że odsetki z tytułu udzielonej pożyczki wynoszą 0%, stanowi okoliczność usprawiedliwiającą dla niepodawania przez powoda odsetek dziennych w ujęciu kwotowym, a co najmniej łagodzącą charakter tego naruszenia. Powód nigdy nie pobierał od klientów odsetek w związku z odstąpieniem od umowy pożyczki, o czym klienci, którzy zgłaszali zamiar skorzystania z prawa odstąpienia od umowy, byli informowani. Nałożona kara za to uchybienie jest niewspółmiernie wysoka do charakteru tego uchybienia. Pozwany nie wykazał, w jaki sposób ta praktyka mogła mieć wpływ na możliwość skorzystania przez konsumentów z prawa odstąpienia od umowy pożyczki.

W odpowiedzi na odwołanie pozwany wniósł o jego oddalenie oraz zasądzenie od powoda kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego, według norm przepisanych.

Wyrokiem z dnia 7 marca 2016 r., sygn. akt XVII AmA 22/15, Sąd Okręgowy w Warszawie – Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów (dalej: (...)):

1. uchylił zaskarżoną decyzję w punkcie I ppkt 2,

2. oddalił odwołanie w pozostałej części,

3. zasądził od (...) na rzecz Prezesa UOKiK kwotę 360 zł tytułem kosztów zastępstwa procesowego.

Powyższe rozstrzygnięcie zapadło w oparciu o następujący stan faktyczny:

Spółka (...) jest przedsiębiorcą wpisanym od dnia 10 listopada 2011 r. do rejestru przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego, nr (...). Przedmiot jej działalności stanowią zwłaszcza: pozostałe formy udzielania kredytów, pozostała finansowa działalność usługowa, gdzie indziej niesklasyfikowana, z wyłączeniem ubezpieczeń i funduszów emerytalnych oraz pozostała działalność wspomagająca usługi finansowe z wyłączeniem ubezpieczeń i funduszy emerytalnych. Powód udziela krótkoterminowych pożyczek na terenie Polski, w tym w okresie 10 listopada 2011 r. – 17 lipca 2013 r. z własnego kapitału, w dniach 18 lipca 2013 r. – 31 grudnia 2013 r. jako pośrednik kredytowy (...) sp. z o.o. S.K.A. w W., a następnie od dnia 1 stycznia 2014 r. jako pośrednik kredytowy (...) sp. z o.o. S.K.A. w W.. Pożyczki udzielane są na okres od 1 do 30 dni, w kwocie od 150 zł do 2.100 zł, przy czym zasadą jest, że pierwsza pożyczka oferowana jest do kwoty 600 zł, a każda kolejna pożyczka może być większa lub mniejsza – w zależności od zdolności kredytowej klienta. Spółka zawiera umowy pożyczki bez jednoczesnej obecności stron, przy wykorzystaniu środków porozumiewania się na odległość. Umowa pożyczki zostaje zawarta na mocy oświadczenia woli, składanego za pośrednictwem elektronicznego środka komunikacji na stronie internetowej (...) W związku z udzielaniem pożyczek spółka posługuje się od dnia 10 listopada 2011 r. następującymi dokumentami: a) umowa ramowa, b) formularz informacyjny – standardowy europejski arkusz informacyjny dotyczący kredytu konsumenckiego (stosowany od dnia 1 stycznia 2012 r., a dla pożyczki promocyjnej – od dnia 14 czerwca 2012 r. do dnia 4 lutego 2013 r.), c) harmonogram, d) rachunek, e) tabela opłat, f) warunki ubezpieczenia, g) regulamin świadczenia usług drogą elektroniczną przez (...). W punkcie 19.13. umowy ramowej przewidziano, że „Ramowa Umowa P., Harmonogram oraz Tabela Opłat stanowią integralną część Umowy P.”. W tym dokumencie został także określony tryb zawierania umowy.

Spółka nie przekazywała konsumentom informacji o całkowitej kwocie do zapłaty w umowie o kredyt konsumencki. Informacja o tej kwocie znajdowała się jedynie w przesyłanym konsumentom harmonogramie, stanowiącym osobny dokument. (...) dla pożyczek była zamieszczona na stronie (...) jak również zawarta w europejskim arkuszu informacyjnym, przesyłanym do pożyczkobiorcy. Brak było natomiast informacji o (...) w umowie pożyczki.

Umowa ramowa wskazywała, że koszty związane z udzieleniem pożyczki, jej przedłużeniem oraz opóźnieniem w jej spłacie, a także koszty związane z ubezpieczeniem (w przypadku opóźnienia w spłacie pożyczki) zostały przedstawione w formie tabeli opłat, zamieszczonej na stronie internetowej pożyczkodawcy ( (...) Umowa ramowa nie przewidywała opłaty za „ubezpieczenie zaległe”, natomiast tabela opłat zawierała wysokość takiej opłaty. Tabela nie była doręczana konsumentowi w taki sposób, aby mógł on ją przechowywać i odtwarzać informacje w niej zawarte, lecz jedynie zapoznać się z nimi na stronie internetowej.

Spółka nie przekazywała konsumentom formularza informacyjnego dotyczącego kredytu konsumenckiego przed zawarciem umowy. Formularz można było wyświetlić na ekranie komputera podczas korzystania ze strony internetowej (...) lecz nie był on dostępny przez czas odpowiedni do celów, jakim informacje w nim zawarte służą, ani też w sposób umożliwiający na odtworzenie tych informacji w niezmienionej postaci przez konsumenta.

Przedsiębiorca w umowach pożyczek nie zawierał informacji o kwocie odsetek od kredytu należnych w stosunku dziennym, które konsument miałby zapłacić w przypadku skorzystania z prawa do odstąpienia od umowy w terminie 14 dnia od jej zawarcia, bez podania przyczyny.

Od dnia 22 lipca 2013 r. przedsiębiorca wdrożył zmiany do przedstawionej wyżej procedury zawierania umowy o kredyt konsumencki, polegające na tym, że:

- przesyła konsumentom formularz informacyjny za pośrednictwem poczty e-mail (obok istniejącego rozwiązania związanego z wyświetlaniem formularza online) już na etapie składania wniosku o pożyczkę;

- podaje konsumentom (...) w harmonogramie przesyłanym konsumentom (obok istniejącego rozwiązania związanego z wyświetlaniem ww. informacji online);

- zmodyfikował tabelę opłat oraz formularz informacyjny w ten sposób, że zostały wskazane kwotowo odsetki w stosunku dziennym dla poszczególnych kwot pożyczek, należne w przypadku odstąpienia konsumenta od umowy;

- przesyła konsumentom tabelę opłat za pośrednictwem poczty e-mail już na etapie składania wniosku o pożyczkę (w formie formularza informacyjnego poszerzonego o tabelę opłat).

Spółka stosowała do dnia 22 lipca 2013 r. postanowienie umowy ramowej o treści: „15.4. W przypadku, gdy Pożyczka lub jej część nie została uiszczona w terminie, Pożyczkobiorca zapłaci Pożyczkodawcy opłatę upominawczą w kwocie 15 zł za każdy monit wysłany do Pożyczkobiorcy przez Pożyczkodawcę łub osobę trzecią działającą w imieniu Pożyczkodawcy oraz 25 zł za wezwanie do zapłaty wysłane do Pożyczkobiorcy przez Pożyczkodawcę łub osobę trzecią działającą w imieniu Pożyczkodawcy”. Zmodyfikowała to postanowienie w ten sposób, że ograniczyła maksymalną wysokość kosztów związanych z tymi pismami na kwotę 55 zł. Spółka wskazała, że pierwszy monit zostanie wysłany po 16 dniach od terminu wymagalności, a drugi – po 26 dniach od terminu wymagalności, zaś wezwanie do zapłaty – po 90 dniach od terminu wymagalności. Od dnia 22 lipca 2013 r. przytoczone postanowienie ma brzmienie: „15.4. W przypadku gdy Pożyczka lub jej część nie została uiszczona w terminie, Pożyczkobiorca zapłaci Pożyczkodawcy opłatę upominawczą w kwocie 15 zł za każdy monit wysłany do Pożyczkobiorcy przez Pożyczkodawcę łub osobę trzecią działającą w imieniu Pożyczkodawcy po 16 oraz po 26 dniu zaległości oraz 25 zł za wezwanie do zapłaty wysłane do Pożyczkobiorcy przez Pożyczkodawcę łub osobę trzecią działająca w imieniu Pożyczkodawcy po 9 dniu zaległości. Łączna opłata jaką Pożyczkobiorca będzie zobowiązany zapłacić Pożyczkodawcy za wysłane monity oraz wezwanie do zapłaty wynosi 55 zł”. W umowach ramowych na daty: 4 marca 2014 r. i 25 kwietnia 2014 r. to postanowienie nie występowało.

Od dnia 18 lipca 2013 r. powód pełni w procesie zawierania umów pożyczek rolę pośrednika kredytowego, odpowiedzialnego również za obsługę strony internetowej (...) (pismo z dnia 5 lutego 2014 r.). Wpłynął na treść wszelkich dokumentów (w tym ramowej umowy pożyczki i formularzy informacyjnych), gdzie jako pożyczkodawcę wskazuje się (...) sp. z o.o. S.K.A. w W. (w dniach 18 lipca – 31 grudnia 2013 r. – (...) sp. z o.o. S.K.A.). Umowy od tej daty zawierane są przez (...) jako pośrednika kredytowego na rzecz kredytodawców. Strona również odpowiada za treść dokumentów związanych z kredytem konsumenckim (umowy, formularze informacyjne) – w tym ich modyfikację i aktualizację. Do dnia 18 lipca 2013 r. powód, zawierając z konsumentami umowę ramową jako kredytodawca, zobowiązywał ich do zawarcia również umowy ubezpieczenia na życie z Towarzystwem (...) S.A. we W. (dalej: (...)). Konsument był zobowiązany uiścić składkę ubezpieczeniową dopiero w przypadku opóźnienia w spłacie pożyczki. Składka stanowiła procentowo znaczną część kapitału pożyczki, np. dla kwoty pożyczki 1.000 zł składka na 30 dni wynosiła 283,56 zł. Zgodnie z oświadczeniem powoda 97% składki ubezpieczeniowej pozostawało u niego jako wynagrodzenie od (...).

W 2013 r. spółka osiągnęła 26.356.507,39 zł przychodu z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej.

W oparciu o tak ustalony stan faktyczny (...) doszedł do przekonania, że odwołanie było uzasadnione jedynie w części dotyczącej punktu I ppkt 2 decyzji, uznając w tej części za zasadny zarzut naruszenia art. 24 ust. 2 pkt 1 i art. 26 u.o.k.k. Podzielił stanowisko prezentowane w części orzeczeń Sądu Najwyższego, jak i w piśmiennictwie, że do stwierdzenia, iż dane zachowanie przedsiębiorcy jest bezprawne, niezbędne jest sięgnięcie do innych niż ustawa antymonopolowa przepisów prawa nakładających na przedsiębiorcę określony obowiązek (nakaz/zakaz) w obrocie konsumenckim. W odniesieniu do tzw. rozszerzonej prawomocności wpisu postanowienia wzorca umowy do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone wskazał, że zachowaniu polegającemu na stosowaniu przez innego przedsiębiorcę postanowień wzorca umowy wpisanych do tego rejestru nie można przypisać bezprawności. Nie jest to bowiem zachowanie sprzeczne z zasadami funkcjonowania rejestru i skutkami wyroku uznającego postanowienie wzorca umowy za postanowienie niedozwolone w ramach tzw. abstrakcyjnej kontroli wzorców umów. Przepis art. 24 ust. 2 pkt 1 u.o.k.k. znajduje zastosowanie wyłącznie do przedsiębiorcy, który nie stosuje się do orzeczonego zakazu wykorzystywania niedozwolonych postanowień umowy. Powołując się na wyrok Trybunału Sprawiedliwości UE z dnia 26 kwietnia 2012 r. w sprawie C-472/10 I., a także uchwałę 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 20.11.2015 r. (III CZP 17/15, OSNC 2016, nr 4, poz. 40), Sąd Okręgowy uznał za zasadne naruszenie powołanych przepisów.

Sąd I instancji uznał za nieuzasadniony zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 84 u.o.k.k., bowiem z ustalonego stanu faktycznego wynikały okoliczności przeciwne, jak również zarzut naruszenia 24 ust. 1 i 2 pkt 3 u.o.k.k. w zw. z art. 5 ust. 1 w zw. z art. 4 ust. 1 u.p.n.p.r. w odniesieniu do punktów I ppkt 1 i II ppkt 1-3 decyzji. W odniesieniu do zarzutu naruszenia art. 106 ust. 1 pkt 4 u.o.k.k. brak było podstaw dla uznania nałożenia przez Prezesa UOKiK kary w dolnej granicy jej wymiaru (0,55%) za naruszenie tego przepisu.

O kosztach postępowania Sąd I instancji orzekł w oparciu o art. 98 k.p.c.

Apelację od powyższego wyroku wywiódł pozwany Prezes UOKiK, zaskarżając go w części dotyczącej punktu 1, w którym Sąd I instancji uchylił punkt I ppkt 2 decyzji. Zaskarżonemu wyrokowi zarzucił naruszenie art. 321 § 1 k.p.c. poprzez wydanie rozstrzygnięcia ponad żądanie powoda i uznanie, że odwołaniem z dnia 19 stycznia 2015 r. została objęta cała decyzja. Mając na względzie podniesione zarzuty, skarżący wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez oddalenie odwołania w całości i zasądzenie od powoda na rzecz pozwanego kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego, według norm przepisanych.

W uzasadnieniu powód wskazał, że powód nie sformułował w odwołaniu zarzutów przeciwko punktowi I ppkt 2 decyzji, nie określił jednoznacznie zakresu zaskarżenia i nie sformułował wniosków obejmujących zmianę decyzji w części lub w całości. Wobec tego odwołanie obejmowało jedynie część decyzji z dnia 31 grudnia 2014 r., zaś rozstrzygnięcie Sądu I instancji wykraczało ponad zakres zaskarżenia wynikający z treści odwołania. Swoje stanowisko poparł orzeczeniem Sądu Najwyższego, że zakres żądania wyznaczany jest przez zakres odwołania – zakresem tym jest związany (...) oraz Sąd Apelacyjny, które mogą wyrokować tylko co do przedmiotu, który objęty był żądaniem określonym w odwołaniu.

Sąd Apelacyjny ustalił i zważył, co następuje:

Apelacja podlegała uwzględnieniu.

Zgodnie z art. 321 § 1 k.p.c. sąd nie może wyrokować co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem, ani zasądzać ponad żądanie. Wyrażona w ten sposób jedna z zasad wyrokowania wyznacza granice, zgodnie z którą przedmiot orzekania nie może być różny od przedmiotu procesu (zob. H. Pietrzkowski, Metodyka pracy sędziego w sprawach cywilnych, Warszawa 2009, s. 401). Oznacza to, że sąd nie może wyrokować co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem, ani zasądzać ponad żądanie ( ne eat iudex ultra petita partium). Stawia również ograniczenia zasadzie dyspozycyjności, która przejawia się w tym, że sąd jest związany granicami żądania powództwa i nie może w tym wypadku dysponować przedmiotem procesu przez określenie jego granic niezależnie od zakresu żądania ochrony przez powoda (wyrok SN z dnia 18 marca 2005 r., II CK 556/04, OSNC 2006, nr 2, poz. 38). Sąd nie może zasądzić ponad żądanie, a więc uwzględnić roszczenia w szerszym zakresie niż żądał powód, również wtedy, gdy z okoliczności sprawy wynika, że powodowi przysługuje świadczenie/zarzut w większym rozmiarze. Nie można wyrokować co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem, czyli zasądzić czegoś innego niż sama strona się domagała. Żądanie powództwa określa więc nie tylko jego przedmiot, lecz również jego podstawa faktyczna. Dlatego orzeczeniem ponad żądanie w rozumieniu art. 321 k.p.c. będzie oparcie wyroku na podstawie faktycznej niepowołanej przez powódkę (zob. wyroki SN: z dnia 29 października 1993 r., I CRN 156/93, Legalis nr 182022, z dnia 18 marca 2005 r., II CK 556/04, OSNC 2006, nr 2, poz. 38 i z dnia 5 grudnia 2008 r., III CSK 228/08, Legalis nr 589216).

Zgodnie z art. 479 ²⁸ § 3 k.p.c. odwołanie od decyzji Prezesa Urzędu powinno czynić zadość wymaganiom przepisanym dla pisma procesowego oraz zawierać oznaczenie zaskarżonej decyzji, przytoczenie zarzutów, zwięzłe ich uzasadnienie, wskazanie dowodów, a także zawierać wniosek o uchylenie lub zmianę decyzji w całości lub w części.

Powyższy przepis określa wymogi formalne odwołania, brak spełnienia których uzasadnia wszczęcie trybu uzupełnienia, konsekwencją którego może być jego odrzucenie (art. 479 ^31a § 2 k.p.c.). Odwołanie od decyzji Prezesa UOKiK stanowi pismo o charakterze hybrydalnym – łączy w sobie elementy pozwu i środka odwoławczego (zaskarżenia), w wyniku którego wszczynane jest sądowe postępowanie pierwszoinstancyjne z pewnymi elementami drugoinstancyjnej kontroli decyzji administracyjnej (zob. np. wyroki SN: z dnia 29.05.1991 r., III CRN 120/91, OSNCP 1992, nr 5, poz. 87, z dnia 24.10.2002 r. I CKN 1465/00, Legalis nr 59279 i z dnia 24.01.2012 r., III SK 23/11, Lex nr 1129350; wyrok SA w Warszawie z dnia 8.03.2012 r., VI ACa 1150/11, Legalis nr 532600). Odwołanie składane na podstawie art. 81 u.o.k.k. jest zatem szczególnym środkiem zaskarżenia decyzji organu administracji.

Trzeba podkreślić, że zaskarżenie wyroku w części powoduje konieczność wyjaśnienia zakresu zaskarżenia we wniosku apelacyjnym (zob. postanowienie SN z dnia 24 maja 2007 r., II PZ 17/07, OSNAPiUS 2008, nr 15-16, poz. 226). Precyzyjne określenie w jakiej części wyrok został zaskarżony, ma znaczenie nie tylko dla ustalenia granic zaskarżenia, lecz także dla oceny w jakim zakresie wyrok się uprawomocnił (art. 363 § 3 k.p.c.). To samo należy odnieść do odwołania od decyzji Prezesa Urzędu. Strona powinna określić w odwołaniu w jednoznaczny sposób zakres zaskarżenia. Co prawda, w art. 479 ²⁸ § 3 k.p.c. nie wskazano wprost, że powód (odwołujący się) ma określić, czy zaskarża decyzję w całości czy w części (jak to wpisano do art. 368 § 1 pkt 1 k.p.c.), jednak przemawiają za tym przynajmniej dwa argumenty. Po pierwsze, we wskazanym przepisie zawarto zastrzeżenie, że w odwołaniu należy zawrzeć wniosek o uchylenie lub zmianę decyzji w całości lub w części. Skoro strona ma obowiązek określenia wniosku odwołania w odniesieniu do całości lub części decyzji, to oczywistym jest, że w wyniku tego wskazuje, czy zaskarża decyzję w całości czy w części.

Po drugie, jak stanowi art. 479 ^31a § 1, 3 i 4 k.p.c., w wyniku rozpoznania odwołania, (...) w zależności od jego merytorycznej zasadności lub zaistnienia przesłanek o charakterze formalnym – powinien oddalić odwołanie, odrzucić je lub zaskarżoną decyzję uchylić albo zmienić w całości lub w części i orzec co do istoty sprawy. Oznacza to, że wyrok (...) rozstrzyga o bycie prawnym zaskarżonej decyzji, eliminując ją z obrotu prawnego bądź utrzymując w obrocie prawnym w dotychczasowej lub zmienionej postaci (wyrok SA w Warszawie z dnia 17 września 2008 r., VI ACa 342/08, niepubl.). Jeżeli decyzja jest zaskarżona w części, to orzeczenie (...) odnosi się wyłącznie do części decyzji, a nie całego orzeczenia organu administracji. Zatem, chociaż w doktrynie i orzecznictwie słusznie przyjmuje się, że odwołanie zawiera w sobie elementy pozwu, a niektórzy autorzy przyjmują, że pisemne elementy treści odwołania sprowadzają się do istotnych elementów pozwu, tj. żądania i jego uzasadnienia, a więc opowiadają się za odwołaniem jako pozwem (np. K. Weitz, w: Postępowanie sądowe w sprawach gospodarczych, w: System prawa handlowego, t. 7, pod red. T. Wiśniewskiego, Warszawa 2007, s. 130 i n.), nie zmienia to faktu, że nie sposób pominąć istotnych elementów odwołania, świadczących o tym, że stanowi ono również środek zaskarżenia.

Reasumując, istotne jest określenie, czy powód skarży decyzję w całości czy w części, gdyż zakres żądania jest wyznaczany przez zakres odwołania, i zakresem tym związany jest sąd, który wyrokować może tylko co do przedmiotu, który objęty był żądaniem, określonym w odwołaniu (zob. wyrok SN z dnia 19 stycznia 2001 r., I CKN 1036/98, Legalis nr 212533)

Przekładając powyższe wywody na realia niniejszej sprawy należy wskazać, że we wniosku odwołania powód wniósł o uchylenie decyzji i zasądzenie na jego rzecz kosztów postępowania, a z ostrożności procesowej o uchylenie zaskarżonej decyzji w części dotyczącej nałożenia kary pieniężnej i zniesienie kosztów postępowania sądowego między stronami. Takie sformułowanie wniosku mogłoby sugerować, że strona zaskarżyła decyzję w całości. Trzeba jednak zauważyć, że decyzja nr (...), w dwóch pierwszych punktach (I i II), dotyczyła sześciu różnych praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów, zaś w trzecim punkcie (III) na powoda zostały nałożone kary pieniężne, przy czym dotyczyły one tylko czterech z czynów, opisanych w punktach I.1., II.1., II.2. i II. 3. Kary pieniężne nie dotyczyły dwóch czynów, opisanych w punktach I.2. i I.3., a więc również tego, którego dotyczył punkt 1 wyroku Sądu Okręgowego, a w konsekwencji – apelacja pozwanego.

Jak wynika z treści odwołania, przedmiotem żądania (...) były wyłącznie ściśle oznaczone zachowania wymienione w odwołaniu, tj.:

1) nieprzekazywanie konsumentom formularza informacyjnego,

2) niepodawanie w umowach o kredyt konsumencki informacji o całkowitej kwocie do zapłaty przez konsumenta,

3) niepodawanie w umowach o kredyt konsumencki informacji o (...),

4) niepodawanie w informacjach kredyt konsumencki informacji o odsetkach w stosunku dziennym.

W związku z tak określonym przedmiotem powód wskazał, że tych czynów dotyczą kary pieniężne i że w całości kwestionuje ustalenia faktyczne i prawne (...) poczynione w zakresie ww. punktów (s. 2-3 odwołania). Analiza zarzutów odwołania i ich uzasadnienie jednoznacznie wskazuje, że zostały one skierowane jedynie przeciwko rozstrzygnięciom zawartym w punkcie I ppkt 1 i punkcie II ppkt 1-3 oraz w zakresie rozstrzygnięcia o karach pieniężnych i kosztach postępowania. Powód w odwołaniu nie wywiódł żadnych zarzutów względem rozstrzygnięć zawartych w punkcie I ppkt 2 (naruszenie art. 24 ust. 1 i 2 pkt 1 u.o.k.k.) oraz punkcie I ppkt 3 (naruszenie art. 24 ust. 1 i 2 pkt 3 u.o.k.k. w zw. z art. 3 ust. 1 u.z.n.k.). Żaden z zarzutów nie dotyczył więc rozstrzygnięcia w przedmiocie nieuzasadnionego stosowania przez powoda niedozwolonego postanowienia wzorca umowy o treści: „W przypadku, gdy Pożyczka lub jej część nie została uiszczona w terminie, Pożyczkobiorca zapłaci Pożyczkodawcy opłatę upominawczą w kwocie 15 zł za każdy monit wysłany do Pożyczkobiorcy przez Pożyczkodawcę lub osobę trzecią działającą w imieniu Pożyczkodawcy oraz 25 zł za wezwanie do zapłaty wysłane do Pożyczkobiorcy przez Pożyczkodawcę lub osobę trzecią działającą w imieniu Pożyczkodawcy” (pkt 15.4. umowy ramowej) , ponieważ okoliczności faktyczne, które uzasadniają roszczenie oparte na tej instytucji, są zupełnie inne i odmiennie przedstawia się też obrona powoda przyjęta nie tylko w odwołaniu, ale również w dalszym toku postępowania sądowego. Nie sposób bowiem nie zauważyć, że również na rozprawie w dniu 7 marca 2016 r. (nagranie k. 99) strona powodowa nie odnosiła się w jakikolwiek sposób do rozstrzygnięcia zawartego w punkcie I.2. decyzji, w szczególności nie podniosła w tym przedmiocie zarzutów.

Podkreślenia wymaga, że przedmiotem żądania w sprawach z zakresu ochrony konkurencji jest stwierdzenie, że przedsiębiorca nie naruszył przepisów ustawy, ewentualnie naruszył je w węższym zakresie, niż wynika to z decyzji Prezesa UOKiK (por. wyrok SN z dnia 18 lutego 2010 r., III SK 28/09, OSNAPiUS 2011, nr 17-18, poz. 243). Sąd rozpoznający sprawę jest przy tym związany zakresem odwołania (zakresem zaskarżenia decyzji), lecz nie sformułowanymi w odwołaniu wnioskami. Co istotne, zarzuty podnoszone przez powoda muszą odnosić się do tego, co jest przedmiotem odwołania. Bez znaczenia pozostaje, że sąd II instancji nie jest związany przedstawionymi w apelacji zarzutami dotyczącymi naruszenia prawa materialnego, wiążą go natomiast zarzuty dotyczące naruszenia prawa procesowego (zob. uchwałę 7 sędziów SN z dnia 31 stycznia 2008 r., III CZP 49/07, OSNC 2008, nr 6, poz. 55). Oznacza to, że sąd odwoławczy może z urzędu stwierdzić naruszenie prawa materialnego, nawet bez zarzutu skarżącego (zob. wyrok SN z dnia 9 kwietnia 2008 r., II PK 280/07, Legalis nr 177622). Może to bowiem uczynić dopiero wówczas, gdy określony został zakres zaskarżenia, a więc gdy nie budzi wątpliwości, że strona zaskarżyła wyrok w określonym zakresie. Co więcej, w postanowieniu z dnia 26 marca 1998 r. (III CKN 80/98, Lex nr 519315) Sąd Najwyższy stwierdził, że nieprzytoczenie w apelacji zarzutów, ich uzasadnienia oraz nieokreślenie wniosku apelacyjnego uzasadnia podjęcie przez przewodniczącego czynności przewidzianych w art. 130 § 1 k.p.c. (tak też SN w uchwale z dnia 17 marca 1998 r., III ZP 1/98, OSNAPiUS 1998, nr 16, poz. 483). Powinno więc zostać wszczęte postępowanie naprawcze.

Te same zasady należy odnieść do odwołania od decyzji Prezesa Urzędu, albowiem (...) powinien wiedzieć, w jakim zakresie ma podejmować czynności rozpoznawcze, aby nie wejść w sprzeczność z art. 321 § 1 k.p.c., którym to przepisem jest związany, rozpatrując zasadność wniesionego odwołania. W niniejszej sprawie, skoro zaistniała rozbieżność między wnioskiem odwołania a jego zarzutami, należało wszcząć postępowanie naprawcze w trybie art. 479 ^31a § 2 k.p.c., w związku z analogicznie stosowanym art. 130 § 1 k.p.c. Ponieważ (...) takich czynności nie podjął, nie miał podstaw rozstrzygania co do punktu I.2. decyzji, jako że należało w takiej sytuacji przyjąć, iż z akt sprawy wynikał zakres odwołania, który nie obejmował tego punktu decyzji. Świadczyła o tym zarówno treść odwołania, jak i stanowisko strony powodowej prezentowane w toku postępowania pierwszoinstancyjnego. Sąd Okręgowy, pozostając związany zakresem odwołania, nie może wykraczać poza zakres zaskarżenia. Sąd ten nieprawidłowo uznał, że zakresem odwołania (...) objęty był również punkt I.2. zaskarżonej decyzji. Na przeciwne stwierdzenie nie pozwalała treść odwołania, którego zarzuty jednoznacznie świadczyły o woli powoda w tym zakresie. Zarzuty odwołania ograniczono wyłącznie do kwestionowanych w postępowaniu przed Prezesem UOKiK stwierdzeń uznających działania powoda za sprzeczne z ustawą o kredycie konsumenckim lub stanowiących nieuczciwą praktykę rynkową, w powiązaniu z nałożonymi karami pieniężnymi, w tym jako niewspółmiernych do zakresu zarzucanych czynów. Również w uzasadnieniu odwołania brak było jakichkolwiek odniesień do postanowienia wzorca umownego uznanego przez Prezesa UOKiK za niedozwolone (k. 25-29). Jak słusznie zauważył pozwany, tak naprawdę odwołanie odnosiło się do tych czynów, co do których zostały nałożone kary pieniężne.

Nie sposób przy tym zaakceptować stanowiska prezentowanego przez pełnomocnika powoda na rozprawie apelacyjnej w dniu 19 października 2017 r., jakoby o zakresie zaskarżenia decyzji w całości miałby świadczyć podniesiony w punkcie 2 odwołania zarzut naruszenia art. 24 ust. 1 i 2 u.o.k.k., bowiem ani treść zarzutu, ani też jego uzasadnienie nie wskazywało na taką okoliczność. Ponadto nie wyjaśniono przyczyny ograniczenia zakresu zarzucanego naruszenia art. 24 ust. 2 u.o.k.k. wyłącznie do punktu 3 tego przepisu (k. 128), co jest o tyle istotne, że pełny zarzut dotyczył naruszenia przepisów prawa materialnego w postaci art. 24 ust. 1 i 2 pkt 3 u.o.k.k. w zw. z art. 5 ust. 1 w zw. z art. 4 ust. 1 u.p.n.p.r. Przepis art. 24 ust. 2 pkt 3 u.o.k.k. dotyczy właśnie m.in. nieuczciwych praktyk rynkowych (obok czynów nieuczciwej konkurencji), a więc praktyk regulowanych ustawą o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym. Abstrahując nawet od treści uzasadnienia tego zarzutu, to oczywistym jest, że gdyby faktycznie ten zarzut miał odnosić się do punktu I.2. decyzji, nie zostałby ograniczony do punktu 3, ale wskazany zostałby punkt 1 art. 24 ust. 2 u.o.k.k., gdyż to w nim została opisana praktyka polegająca na stosowaniu postanowień wzorców umów, które zostały wpisane do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone, o którym mowa w art. 479 ⁴⁵ k.p.c. (w brzmieniu obowiązującym do dnia 17 kwietnia 2016 r.). Niemniej skoro zarzut dotyczył nieuczciwej praktyki rynkowej, to słusznie został z nią powiązany. O intencji powoda zaskarżenia tylko czynów, co do których zostały nałożone kary pieniężne, świadczy również okoliczność, że sama strona nie była w stanie wytłumaczyć, co miałoby wskazywać na szerszy zakres zaskarżenia.

W postępowaniu przed Sądem I instancji powód nie podnosił innych zarzutów, poza zarzutami zamieszczonymi w odwołaniu, nie było zatem podstaw dla wydania przez Sąd I instancji rozstrzygnięcia w przedmiocie uchylenia punktu I ppkt 2 decyzji Prezesa UOKiK z dnia 31 grudnia 2014 r., zamieszczonego w punkcie 1 zaskarżonego wyroku, wobec nieobjęcia tegoż rozstrzygnięcia zakresem odwołania. Odwołanie skierowane było przeciwko części decyzji, a zatem wniosek dotyczył jedynie tych jej punktów, co do których powód przedstawił zarzuty i uzasadnienie. W związku z tym powód złożył odwołanie częściowe, a decyzja w punktach I ppkt 2 i I ppkt 3 stała się prawomocna, zaś postępowanie sądowe w pierwszej instancji dotyczyło jedynie pozostałych rozstrzygnięć decyzji. Tak więc decyzja w co do tych dwóch podpunktów stała się prawomocna.

W takiej sytuacji wyrok w zaskarżonej części podlegał uchyleniu, przy czym brak było podstaw do umorzenia postępowania w tym zakresie na podstawie art. 355 § 1 k.p.c. (nie sposób zgodzić się z odmiennym poglądem w tym przedmiocie, wyrażonym w powołanym wcześniej wyroku SN z dnia 19 stycznia 2001 r., I CKN 1036/98), albowiem Sąd I instancji orzekł o czymś, co nie było w ogóle przedmiotem postępowania, nie było objęte twierdzeniami powoda, a jedynie w wyroku zostało zawarte niewłaściwe orzeczenie.

Mając powyższe na względzie, Sąd Apelacyjny na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. uchylił punkt 1 zaskarżonego wyroku, o czym orzekł jak w punkcie I sentencji.

O kosztach postępowania apelacyjnego orzeczono na podstawie art. 102 k.p.c. uznając, że nie do pogodzenia z przyjętą przez Sąd Apelacyjny zasadą słuszności byłoby obciążenie powoda kosztami postępowania apelacyjnego, wynikającego wyłącznie z błędu Sądu I instancji. Strona powodowa nie przyczyniła się w żaden sposób do takiego rozstrzygnięcia, wyraziła swoją wolę (w odniesieniu do zakresu zaskarżenia) w sposób dostateczny, nie zaskarżyła wyroku, mimo że przegrała sprawę i gdyby nie błędna decyzja Sądu I instancji, sprawa zakończyłaby się już w pierwszej instancji.