Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

dnia 29 marca 2019 r.

Sąd Okręgowy w Warszawie – II Wydział Cywilny

w składzie:

Przewodniczący: SSO Małgorzata Mączkowska

Protokolant: Karolina Dąbrowska

po rozpoznaniu w dniu 18 marca 2019 r. w Warszawie

na rozprawie

sprawy z powództwa R. P.

przeciwko (...) spółce z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w W.

o ustalenie

I.  ustala, że są nieistniejące:

1)  umowa przewłaszczenia na zabezpieczenie z dnia 11 czerwca 2014 r. sporządzona w formie aktu notarialnego w kancelarii notarialnej notariusza M. Ł. w W. przed zastępcą notarialnym J. P. (1), rep. A Nr (...), w której jako strony zostali wymienieni: (...) spółka z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w W. i R. P.,

2)  umowa pożyczki z dnia 11 czerwca 2014 r. sporządzona w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi w kancelarii notarialnej notariusza M. Ł. w W. przez zastępcę notarialnego J. P. (1), rep. A Nr (...), w której jako strony zostali wymienieni: (...) spółka z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w W. i R. P.;

II.  kosztami procesu obciąża pozwaną, szczegółowe ich wyliczenie pozostawiając referendarzowi sądowemu.

SSO Małgorzata Mączkowska

Sygn. akt: II C 809/15

UZASADNIENIE

Powód R. P. w pozwie z dnia 16 października 2015 r. skierowanym przeciwko (...) spółce z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w W. wniósł o ustalenie nieważności aktu notarialnego o repertorium A Nr (...) sporządzonego w dniu 11 czerwca 2014 r. Według powoda, akt notarialny został sporządzony na skutek przestępstwa zawarcia umowy pożyczki przez osobę podszywającą się pod niego. Powód wniósł także o zasądzenie od pozwanego kosztów procesu według norm przepisanych.

W uzasadnieniu powód wskazał, że zawarty akt notarialny – umowa przewłaszczenia na zabezpieczenie - jest dotknięty wadą nieważności, ponieważ wynika wprost z umowy pożyczki zawartej w dniu 11 czerwca 2014 r. pomiędzy R. P. a (...) sp. z o.o., której to umowy powód nie podpisywał. Fakt ten został potwierdzony w postępowaniu prowadzonym przez Prokuraturę Rejonową W. P., a w szczególności w opinii biegłego sądowego. Zdaniem powoda, skoro akt notarialny i umowę pożyczki podpisywała ta sama osoba, podpis figurujący na akcie notarialnym nie jest i nie może być jego prawdziwym podpisem. Zarówno przy podpisywaniu aktu notarialnego, jak i umowy pożyczki, dopuszczono się poświadczenia nieprawdy. W ocenie powoda, skoro umowa pożyczki jest nieważna, to powstały w jej następstwie akt notarialny jest dotknięty tą samą wadą (pozew – k. 2-7, koperta – k. 49).

(...) sp. z o.o. z siedzibą w W. wniosła o oddalenie powództwa w całości oraz zasądzenie kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych. pozwana podniosła, że przedmiotowy akt notarialny został podpisany przez strony własnoręcznie, a więc pozostaje ważny. Powoływana przez powoda opinia biegłego sądowego została wydana w innej sprawie, ma charakter dokumentu prywatnego i dowodzi jedynie tego, że osoba ją podpisująca złożyła zawarte w niej oświadczenie wiedzy. Ponadto opinia ta nie dotyczy umowy będącej przedmiotem niniejszego sporu.

Pozwana podała, że osoba stawająca w kancelarii notarialnej w celu zawarcia przedmiotowej umowy utrzymywała, że nazywa się R. P.. Zachowanie tej osoby przed i w trakcie zawierania umowy nie wywołało żadnych wątpliwości co do jej tożsamości. Pomimo przedłożenia notariuszowi przez tę osobę dokumentu poświadczającego jej tożsamość, przedstawiciel strony pozwanej nie miał wglądu w treść tego dokumentu (odpowiedź na pozew – k. 57-61).

W piśmie z dnia 16 stycznia 2017 r. powód rozszerzył żądanie pozwu w ten sposób, że obok poprzednio zgłoszonego żądania unieważnienia aktu notarialnego o repertorium A nr (...) wniósł również o unieważnienie umowy pożyczki z dnia 11 czerwca 2014 r. Wskazał, że umowy zostały sporządzone w jednym czasie pomiędzy tymi samymi podmiotami, z których żadnym nie był powód (pismo – k. 185-187).

W piśmie z dnia 26 stycznia 2017 r. pozwana wniosła o oddalenie powództwa także w zakresie rozszerzonego żądania (pismo – k. 195-197).

Sąd ustalił następujący stan faktyczny:

(...) spółka z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w W. zajmuje się udzielaniem pożyczek, finasowaniem pomostowym małych przedsiębiorców (zeznania przedstawiciela pozwanej R. U. – k. 245).

W kancelarii notarialnej notariusza M. Ł. przy ul. (...)w W. w dniu 11 czerwca 2014 r. przed zastępcą notarialnym J. P. (1) został sporządzony akt notarialny repertorium A Nr (...) – umowa przewłaszczenia na zabezpieczenie. Stawiające się osoby zostały sprawdzone poprzez przedstawienie zastępcy notarialnemu dowodów osobistych (zeznania świadków: J. P. (1) – k. 140, M. Ł. – k. 141 i M. W. – k. 190).

W siedzibie kancelarii notarialnej stawili się R. U. oraz osoba podająca się za R. P., posługująca się dowodem osobistym nr (...) z terminem ważności do dnia 11 maja 2015 r., o numerze PESEL (...). W § 1 umowy zapisano, że R. U. działający w imieniu i na rzecz spółki pod firmą (...) spółka z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w W. ( (...)) oraz R. P. („Pożyczkobiorca”):

1)  w dniu 11 czerwca 2014 r. zawarli w formie pisemnej z notarialnie poświadczonymi podpisami umowę pożyczki, mocą której Pożyczkodawca zobowiązał się udzielić Pożyczkobiorcy pożyczki w łącznej kwocie 247.800,00 zł na warunkach wskazanych w powołanej umowie pożyczki, której poświadczony notarialnie odpis stanowi Załącznik nr 1 do tego aktu

2)  Pożyczkobiorca zawarł umowę pożyczki w ramach prowadzonej działalności gospodarczej (...), adres: (...)-(...) W., ulica (...), NIP (...), REGON (...).

W punkcie 5 jako ostateczny termin spłaty całej kwoty udzielonej pożyczki ustalono 10 czerwca 2015 r., zaś spłata pożyczki odbywać się miała według harmonogramu stanowiącego załącznik do umowy pożyczki. W punkcie 6 zapisano, że wszelkie płatności na rzecz Pożyczkodawcy powinny być dokonywane przelewem na rachunek bankowy Pożyczkodawcy. W punkcie 7 oraz § 3 jako zabezpieczenie zobowiązania Pożyczkobiorcy z tytułu umowy pożyczki strony określiły przeniesienie na Pożyczkodawcę pod tytułem przewłaszczenia na zabezpieczenie nieruchomości stanowiącej działkę gruntu o numerze ewidencyjnym (...), o powierzchni 1,5400 hektara, dla której to nieruchomości Sąd Rejonowy w Mińsku Mazowieckim, V Wydział Ksiąg Wieczystych, prowadzi księgę wieczystą o numerze (...).

W § 5 ust. 1 strony postanowiły, że przedmiotowa nieruchomość pozostaje we władaniu R. P. bezpłatnie, do czasu zapłaty przez niego całej kwoty pożyczki określonej w § 1. W § 5 ust. 3 postanowiono, że jeżeli opóźnienie w spłacie którejkolwiek z transz z tytułu pożyczki przekroczy 7 dni Pożyczkodawca jest uprawniony do przejęcia (zatrzymania) całej przedmiotowej nieruchomości za to zadłużenie ze zwolnieniem Pożyczkobiorcy od długu pożyczkowego i odsetek, a R. P. na takie przejęcie (zatrzymanie) wyraża zgodę.

W § 6 ust. 1 postanowiono, że w razie nie spłacenia Pożyczkodawcy całej kwoty pożyczki wraz z odsetkami w ustalonym w § 1 terminie, R. P. zobowiązuje się do niezwłocznego wydania i opróżnienia przedmiotowej nieruchomości na rzecz (...) sp. z o.o. najpóźniej w terminie 7 dni od dnia upływu terminu spłaty pożyczki, tj. najpóźniej w terminie do dnia 17 czerwca 2015 r., po uprzednim otrzymaniu pisemnego wezwania ze strony Pożyczkodawcy i odnośnie tego obowiązku R. P. poddaje się egzekucji wprost z tego aktu z art. 777 § 1 pkt 4 k.p.c.

W § 6 ust. 2 postanowiono, że w przypadku pozostawania w zwłoce bądź opóźnieniu co do obowiązku wydania i opróżnienia nieruchomości, R. P. zobowiązuje się do zapłaty kary umownej w kwocie 50.000 zł na rzecz (...) sp. z o.o. w nieprzekraczalnym terminie 7 dni od dnia otrzymania pisemnego wezwania ze strony Pożyczkodawcy na adres do doręczeń Pożyczkobiorcy wskazany w komparycji aktu i co do tego obowiązku R. P. oświadcza, że poddaje się egzekucji wprost z tego aktu z art. 777 § 1 pkt 4 k.p.c.

(akt notarialny – k. 17-22, odpis zwykły księgi wieczystej - k. 281-284, wypisy – k. 285-299).

Podpis o treści (...) złożony pod zapisami na umowie przewłaszczenia na zabezpieczenie nie został nakreślony przez R. P. (opinia biegłego z zakresu badań pisma ręcznego i dokumentów J. B. gówna – k. 353-356 i uzupełniająca – k. 379-380).

W umowie pożyczki nr (...) zapisano, że jest zawarta pomiędzy (...) spółką z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w W. a R. P., przedsiębiorcą prowadzącym działalność gospodarczą pod firmą (...) w W. przy ul. (...), legitymującym się dowodem osobistym nr (...), Pożyczkodawca udzielił Pożyczkobiorcy pożyczki w kwocie 247.800,00 zł, a Pożyczkobiorca oświadczył, że pożyczkę przyjmuje. Pożyczkobiorca zobowiązał się przeznaczyć całą kwotę pożyczki na cel związany z inwestycją Pożyczkobiorcy (§ 1). W § 8 ust. 1 pkt 1.1 zapisano, że zobowiązanie Pożyczkobiorcy określone w umowie zostanie zabezpieczone poprzez: przeniesienie na Pożyczkodawcę pod tytułem przewłaszczenia na zabezpieczenie własności nieruchomości (pkt 1.1), oświadczenie Pożyczkobiorcy o dobrowolnym poddaniu się egzekucji w myśl art. 777 § 1 pkt 5 k.p.c. złożone w formie aktu notarialnego co do zwrotu pożyczki, odsetek, prowizji, odsetek karnych, kosztów windykacyjnych i opłat dodatkowych (pkt 1.2) oraz oświadczenie Pożyczkobiorcy o dobrowolnym poddaniu się egzekucji w myśl art. 777 § 1 pkt 4 k.p.c. złożone w formie aktu notarialnego co do wydania nieruchomości Pożyczkodawcy (pkt 1.3). Na czas trwania umowy pożyczki, Pożyczkodawca odda nieruchomość w posiadanie Pożyczkobiorcy, a Pożyczkobiorca zobowiązuje się ponosić wszelkie koszty, opłaty lub podatki związane z nieruchomością, w szczególności Pożyczkobiorca zobowiązuje się regulować opłaty z tytuły podatków związanych z nieruchomością, jak również zobowiązuje się utrzymywać nieruchomość w stanie niepogorszonym w stosunku do stanu z dnia zawarcia niniejszej umowy. W ustępie 3 ustalono, że w przypadku braku zapłaty przez Pożyczkobiorcę na rzecz Pożyczkodawcy kwoty pożyczki lub odsetek karnych w ratach i terminach określonych w niniejszej umowie oraz innych wymagalnych zobowiązań Pożyczkobiorcy określonych w treści niniejszej umowy, lub w przypadku, w którym niniejsza umowa zostanie wypowiedziana lub kwota pożyczki zostanie postawiona w stan wymagalności w sposób opisany w § 9 poniżej, Pożyczkodawca pozostanie właścicielem nieruchomości, a prawo Pożyczkobiorcy do zwrotnego przeniesienia własności wygaśnie (z uwzględnieniem postanowień § 9 poniżej). W razie zbycia nieruchomości przez Pożyczkodawcę po bezskutecznym upływie terminu spłaty kwoty pożyczki wraz z odsetkami lub odsetkami karnymi, Pożyczkodawca ma prawo zaspokojenia swojego roszczenia wobec Pożyczkobiorcy z ceny sprzedaży. Na umowie widnieje podpis (...) (umowa – k. 23-27).

Zastępca notarialny J. P. (1) poświadczył podpisy złożone przez R. U. i osobę podającą się za R. P. (poświadczenie podpisów – k. 277).

Podpis pod umową pożyczki nie został złożony przez R. P., Parafy sygnujące dane R. P. na 1, 3, 5 i 7 stronie umowy również nie zostały złożone przez R. P. (opinia biegłego z zakresu badań pisma i podpisów prof. nadzw. dr hab. M. G. – k. 481-571).

(...) sp. z o.o. przelała w dniu 13 czerwca 2014 r. kwotę 200.000 zł na numer rachunku (...) wskazując jako odbiorcę R. P.. Pieniądze otrzymał J. P. (2), który wypłacił je i przekazał innej osobie (potwierdzenie wykonania przelewu – k. 740, zeznania powoda – k. 244, postanowienie – k. 398-401).

Postanowieniem z dnia 28 lipca 2014 r. Komenda Rejonowa Policji w W. VII wszczęła dochodzenie w sprawie doprowadzenia w dniu 11 czerwca 2014 r. w W. do niekorzystnego rozporządzenia mieniem (...) sp. z o.o. w W., w kwocie 37.935,20 zł poprzez wykorzystanie danych osobowych R. P., a tym samym wprowadzenie w błąd w/w firmę co do tożsamości właściciela firmy przy podpisywaniu umowy o pożyczkę nr (...) przez nieznaną osobę (postanowienie – k. 92).

Postanowieniem z dnia 15 stycznia 2015 r. Prokuratora Prokuratury Rejonowej W. P. w W. zostało wszczęte śledztwo pod sygnaturą (...)w sprawie doprowadzenia w dniu 11 czerwca 2014 r. w W. w celu osiągnięcia korzyści majątkowej do niekorzystnego rozporządzenia mieniem w kwocie 247.800 zł poprzez wprowadzenie w błąd osób działających w imieniu (...) sp. z o.o. co do tożsamości pożyczkobiorcy i podrobienia jego podpisu podczas zawierania umowy pożyczki (zawiadomienie – k. 94).

Postanowieniem z dnia 23 lipca 2015 r. Komenda Rejonowa Policji w W. VII umorzyła śledztwo wobec nieustalonego sprawcy przestępstwa. W postanowieniu wskazano, że opinia wydana na podstawie ekspertyzy kryminalistycznej wykazała, iż podpis pożyczkobiorcy widniejący na umowie pożyczki nr (...) nie jest autentycznym podpisem R. P.. Przeprowadzona konfrontacja pomiędzy R. U. – przedstawicielem (...) sp. z o.o. a R. P. wykluczyła, aby to R. P. zawierał umowę przedmiotowej pożyczki (postanowienie – k. 36-37, protokół konfrontacji – k. 88-89).

Postanowieniem z dnia 29 listopada 2017 r. prokurator Prokuratury Rejonowej W. P. w W. umorzył śledztwo w sprawie doprowadzenia w dniu 11 czerwca 2014 r. w W. w celu osiągnięcia korzyści majątkowej (...) do niekorzystnego rozporządzenia mieniem wobec niewykrycia sprawcy (postanowienie – k. 402-408).

R. P. nigdy nie zgubił dowodu osobistego. Nie był w kancelarii notarialnej J. P. (1) i M. Ł. (zeznania powoda – k. 244-245).

Przeciwko R. P. prowadzone są postępowania komornicze. Zawierane były w jego imieniu pożyczki internetowe (pisma – k. 45-48, zeznania powoda – k. 245).

R. P. w piśmie z dnia 21 stycznia 2019 r. wystąpił przeciwko (...) sp. z o.o. z siedzibą w W. o „zobowiązanie strony pozwanej do doprowadzenia księgi wieczystej KW nr (...) do aktualnego stanu prawnego przez dokonanie sprostowania treści istniejącego prawa w dziale II rzeczonej księgi wieczystej” (pismo – k. 579-592). Powyższe żądanie zostało potraktowane jako żądanie uzgodnienia treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, o jakim mowa w art. 10 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz.U. 2018, poz. 1916 – tekst jedn. ze zm.) i art. 17 pkt 4 k.p.c. Zarządzeniem z dnia 12 lutego 2019 r. żądanie to zostało wyłączone do odrębnego rozpoznania (zarządzenie – k. 749). Postanowieniem z dnia 14 lutego 2019 r. Sąd uznał się niewłaściwym i wyłączoną sprawę przekazał do rozpoznania Sądowi Rejonowemu w Mińsku Mazowieckim (akta sprawy II C 109/19).

Powyższy stan faktyczny Sąd ustalił na podstawie wyżej powołanych dowodów, w tym dołączonych do akt dokumentów i ich odpisów. Najistotniejszymi dowodami w sprawie są opinie dwóch biegłych z zakresu badania pisma i dokumentów, z których wynika, że podpisy pod umowami nie zostały złożone przez R. P..

Sąd przeprowadził również dowód z zeznań świadków J. P. (1), M. Ł., B. K., M. J. i M. W.. Świadek J. P. (1) nie był w stanie stwierdzić, czy to powód uczestniczył w podpisaniu aktu notarialnego. M. Ł. przedstawił, jak odbywa się weryfikacja dowodu osobistego w kancelarii notarialnej. Świadkowie B. K. i M. J. nie pamiętali sporządzania przedmiotowego aktu notarialnego. M. W. przygotowywała projekt aktu i pamiętała okoliczności związane z jego podpisywaniem. Świadkowie nie wskazali, żeby to R. P. stawił się w kancelarii notarialnej w dniu 11 czerwca 2014 r. i zwłaszcza w tej części ich zeznania były istotne dla sprawy.

Zeznania powoda Sąd również uznał za wiarygodne. Opinie biegłych potwierdziły, że to nie jego podpis widnieje pod przedmiotowymi umowami.

Zeznania przedstawiciela pozwanego, prezesa zarządu R. U., okazały się niewiarygodne w zakresie, w jakim zeznał on, że poznaje R. P., z którym zawarł umowy. Podczas konfrontacji przeprowadzanej przez Komendę Rejonową Policji W. (...) R. U. zeznał, że nie spotkał się nigdy z R. P. i że prawdopodobnie to nie R. P. był u notariusza (protokół konfrontacji –k. 88-89). Jego zeznania nie zostały też potwierdzone zeznaniami innych świadków, a przede wszystkim dowodami z opinii biegłych.

W ocenie Sądu, opinia biegłego z zakresu badań pisma ręcznego i dokumentów J. B. została sporządzona w sposób rzeczowy, rzetelny oraz przekonywujący, w oparciu o specjalistyczną wiedzę i doświadczenie zawodowe biegłego. Sposób badań reprezentowany przez biegłego wskazuje na prawidłowy tok podejmowania kolejnych czynności analitycznych. Co więcej, biegły odniósł się do zastrzeżeń strony pozwanej w opinii uzupełniającej, wskazując na metodę przeprowadzenia badania pisma.

Również opinia dotycząca umowy pożyczki sporządzona przez biegłego prof. dr. hab. M. G. jest jasna i logiczna, jednoznacznie i wyczerpująco odnosi się do pytań Sądu. Na uwagę zasługuje zwłaszcza, że biegły przeprowadził szczegółową analizę pisma R. P. w wielu możliwych wariantach podpisów i korzystając z obszernego materiału porównawczego. Żadna ze stron nie zakwestionowała opinii biegłego, nie wniosła o dopuszczenie dowodu z opinii uzupełniającej lub z opinii innego biegłego.

Stwierdzić również należy, że chociaż opinie wykonane w postępowaniu karnym nie stanowią dowodu w niniejszej sprawie, to jednak umożliwiają pełniejszą ocenę opinii wykonanych w sprawie cywilnej. Dwóch innych biegłych, którzy wykonali opinie na potrzeby postępowania karnego, również nie miało wątpliwości, że to nie powód podpisał się pod kwestionowanymi umowami. Zarówno opinie wydanej w niniejszej sprawie, jak i na potrzeby postępowania karnego, są stanowcze.

Sąd oddalił wniosek pozwanej o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego z zakresu daktyloskopii jako nieprzydatny do rozstrzygnięcia niniejszej sprawy. Pozwana nie zgłosiła zastrzeżenia co do oddalenia powyższego wniosku, na podstawie art. 162 k.p.c. (protokół rozprawy z dnia 18 marca 2019 r. – k. 757). Przeprowadzenie tego dowodu było niecelowe, gdyż jak wskazano powyżej, z opinii biegłych do spraw badania pisma niezbicie wynika, że to nie powód podpisał się pod umową pożyczki oraz umową przewłaszczenia na zabezpieczenie. Oryginały tych umów były badane przez wiele osób, w tym biegłych w postępowaniu karnym i cywilnym. Były też dotykane przez notariusza oraz pracowników policji i prokuratury. Wątpliwe jest zatem, żeby biegły z zakresu daktyloskopii był w stanie ustalić, czy na tych dokumentach znajdują się ślady linii papilarnych osób, umożliwiające ich identyfikację, w tym w szczególności powoda, który ewentualnie wcześniej miał kontakt z tymi dokumentami.

Sąd zważył, co następuje:

Powództwo było zasadne. W toku niniejszego postępowania powód domagał się ustalenia nieważności zawartych w dniu 11 czerwca 2014 r. umów: przewłaszczenia na zabezpieczenie oraz pożyczki.

Zgodnie z art. 189 k.p.c., powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny. Zgodnie zaś z art. 58 § 1 k.p.c., czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy.

Wskazać należy, że zgodnie ze stanowiskiem wyrażonym w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 6 listopada 2015 r., sygn. II CSK 56/15 (LEX nr 1929078), uznanie w świetle okoliczności powołanych jako podstawa faktyczna żądania, że czynność prawna jest nieważna albo nieistniejąca bądź dotknięta inną sankcją jej wadliwości powodującą, że stosunek prawny, który miałby z niej wynikać, nie istnieje, stanowi wówczas jedynie przesłankę rozstrzygnięcia o żądaniu, a nie sam przedmiot tego rozstrzygnięcia. Praktykowany uproszczony sposób sformułowania żądania pozwu przez odniesienie się do samego następstwa wadliwości czynności prawnej nie wiąże sądu w tym sensie, że sąd ten stosując prawo materialne dokonuje własnej kwalifikacji faktów wskazanych przez stronę. Nieprawidłowe wskazanie skutków wadliwości czynności prawnej nie wyznacza więc granic żądania w rozumieniu art. 321 § 1 k.p.c., jak również nie uzasadnia oddalenia powództwa w wypadku, gdy sąd przyjmie inne następstwo wadliwości czynności prawnej niż to, które wskazał powód. Dalej Sąd Najwyższy wyjaśnił, że skoro umowa pożyczki nie została zawarta, to powodowie powinni byli żądać ustalenia jej nieistnienia, a nie ustalenia jej nieważności. Czym innym jest czynność prawna nieważna, a czym innym czynność nieistniejąca. Sąd nie mógł uwzględnić żądania ustalenia nieważności umowy, która nie została zawarta.

Podobnie również stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 17 lutego 2016 r., sygn. III CZP 14815 oraz Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku
z dnia 5 lipca 2017 r., sygn. I ACa 152/17.

W niniejszej sprawie powód nie był reprezentowany przez profesjonalnego pełnomocnika, co niejako może usprawiedliwiać błędne określenie żądania ustalenia nieważności zawartych umów zamiast ustalenia ich nieistnienia. Jednakże wykładnia żądania i jego podstawy faktycznej – powód od początku twierdził, że to nie jego podpis widnieje pod umowami – prowadzi do wniosku, że R. P. domagał się ustalenia nieistnienia umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie oraz umowy pożyczki, a w każdym razie, że ustalenie nieistnienia tych umów mieści się w granicach żądania pozwu.

Skoro zostało w sprawie udowodnione, że powód nie podpisał umów z dnia 11 czerwca 2014 r.: przewłaszczenia na zabezpieczenie i pożyczki, a jednocześnie umowy te pozostają w obiegu prawnym, mają postać aktu notarialnego oraz pisemnej umowy z podpisami notarialnie poświadczonymi, to umowy te uznać należy za nieistniejące, a żądanie ustalenia ich nieistnienia za zasadne.

Powołać się można w tym zakresie także na dorobek orzecznictwa związany z rozróżnieniem uchwał organów osób prawnych i jednostek organizacyjnych nieważnych i nieistniejących. Dla przykładu w wyroku z dnia 12 grudnia 2008 r., sygn. II CSK 278/08 (LEX nr 520012), Sąd Najwyższy wskazał, że o uchwale nieistniejącej wspólników można mówić wtedy, gdy uchwała została powzięta przez osoby niebędące w rzeczywistości wspólnikami, gdy w ogóle nie doszło do zwołania zgromadzenia wspólników oraz gdy brak było niezbędnego do jej podjęcia quorum lub też uchwała nie uzyskała wymaganej większości głosów. Uchwała wspólników może być uznana za nieistniejącą również w innych sytuacjach, mianowicie wtedy, gdy wyniki głosowania zostały sfałszowane, a także, zgodnie z ogólnymi regułami dotyczącymi nieistniejących czynności prawnych, gdy zastosowano przymus fizyczny wobec wspólników, uchwała została powzięta nie na serio albo treść uchwały jest niezrozumiała i nie można ustalić jej sensu w drodze wykładni.

Zdaniem Sądu, powód wykazał również istnienie interesu prawnego w żądaniu ustalenia nieistnienia umów przewłaszczenia na zabezpieczenie i pożyczki. Interes prawny rozumieć należy jako obiektywnie występującą potrzebę ochrony sfery prawnej powoda, którego prawa zostały lub mogą zostać zagrożone, bądź też co do istnienia lub treści których występuje stan niepewności. Ocena interesu prawnego wymaga zindywidualizowanych, elastycznych kryteriów, uwzględniających celowościowe podstawy powództwa z art. 189 k.p.c. Przesłanką badaną przy rozważaniu celowości wykorzystania powództwa o ustalenie jest znaczenie, jakie wyrok ustalający wywarłby na sytuację prawną powoda.

Oceniając istnienie interesu prawnego w sprawie o ustalenie sąd bada, czy wynik postępowania doprowadzi do usunięcia niejasności i wątpliwości oraz zapewni powodowi ochronę jego prawnie chronionych interesów, a także czy w drodze powództwa o zasądzenie czy świadczenie strona nie mogłaby uzyskać pełniejszej ochrony swoich praw. Taka ocena powinna być dokonywana z uwzględnieniem celowościowej wykładni pojęcia interesu prawnego oraz konkretnych okoliczności danej sprawy.

W orzecznictwie sądów powszechnych i Sądu Najwyższego ugruntował się pogląd, zgodnie z którym interes prawny w rozumieniu art. 189 k.p.c. nie zachodzi wówczas, gdy można na innej drodze, w szczególności w procesie o zasądzenie, o świadczenie, czy też w drodze zarzutu osiągnąć w pełni ochronę swoich praw (por. np. wyroki Sądu Najwyższego z dnia z dnia 14 marca 2012 r., sygn. II CSK 252/11, OSNC 2012/10/120, Biul.SN 2012/6/12; z dnia 21 stycznia 1998 r., sygn. II CKN 572/97, LEX nr 50644 czy też wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 9 stycznia 2014 r., sygn. I ACa 866/13, LEX nr 1439313).

Wskazać należy, że zwykle powód nie ma interesu prawnego w żądaniu ustalenia nieistnienia czy też nieważności umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie. Co do zasady bowiem powód może uzyskać pełną ochronę prawną wytaczając powództwo o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, o jakim mowa w art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz. U. 2018.1916 – tekst jedn. ze zm.), zgodnie z którym w razie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym osoba, której prawo nie jest wpisane lub jest wpisane błędnie albo jest dotknięte wpisem nieistniejącego obciążenia lub ograniczenia, może żądać usunięcia niezgodności.

Wytoczenie powództwa z art. 10 k.w.h. umożliwia co do zasady ocenę istnienia lub nieistnienia także umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 maja 2013 r., sygn. III CSK 254/12). W uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 15 marca 2006 r., sygn. III CZP 106/05, wskazano, że roszczenia z art. 189 k.p.c. i art. 10 k.w.h. mają charakter konkurencyjny i gdy interes prawny powoda ogranicza się do ustalenia, że jest właścicielem nieruchomości, jest on w całości zaspokojony powództwem z art. 10 k.w.h.

W niniejszej sprawie jednak w umowie przewłaszczenia na zabezpieczenie zostały zawarte również dalsze postanowienia wpływające na zobowiązania stron, w szczególności dotyczące oświadczenia złożonego przez osobę podającą się za R. P. o poddaniu się egzekucji na podstawie art. 777 § 1 pkt 4 k.p.c. co do wydania nieruchomości w razie nie spłacenia całej kwoty pożyczki oraz dotyczące kary umownej za nie wydanie nieruchomości wraz z poddaniem się egzekucji co do zapłaty tej kary. Zatem uwzględnienie powództwa wytoczonego na podstawie art. 10 k.w.h. o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym nie usunie stanu niepewności, że pozwany nie będzie dochodził od powoda tych roszczeń. Interes prawny powoda w żądaniu ustalenia nieistnienia umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie jest więc szerszy niż tylko uzyskanie zmiany wpisu właściciela w księdze wieczystej.

W wyroku z dnia 12 grudnia 2017 r., sygn. IV CSK 718/16 (LEX nr 2439127), Sąd Najwyższy wskazał, że nie jest wykluczony interes prawny w wytoczeniu powództwa o ustalenie prawa lub stosunku prawnego dotyczącego nieruchomości, nawet wtedy, gdy powód mógłby dochodzić uzgodnienia treści księgi wieczystej prowadzonej dla niej z rzeczywistym stanem prawnym, przy czym dotyczy to sytuacji, gdy ze względu na okoliczności konkretnej sprawy, interes prawny powoda nie wyczerpuje się jedynie w ujawnieniu w księgach wieczystych aktualnego stanu prawnego danej nieruchomości. Podstawą wpisu w księdze wieczystej usuwającego niezgodność może być wydany na podstawie art. 189 k.p.c. wyrok ustalający, a zatem nie jest wykluczone usunięcie niezgodności treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym na podstawie orzeczenia sądu, bez potrzeby wykorzystania postępowania przewidzianego w art. 10 k.w.h.

Podobne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 14 marca 2014 r., sygn. III CZP 121/13, jak również w wyroku z dnia 20 października 2011 r., sygn. IV CSK 13/11, w którym wskazał, że podstawą wpisu w księdze wieczystej usuwającego niezgodność może być wyrok ustalający nieważność umowy na podstawie art. 189 K.p.c. w zw. z art. 58 K.c., na podstawie której dokonano wpisu nowego właściciela.

Wreszcie w jednym z najnowszych orzeczeń z dnia 23 marca 2018 r., sygn. II CSK 371/17 (LEX nr 2518847), Sąd Najwyższy wskazał, że do zbiegu roszczeń w zakresie powództw z art. 10 k.w.h. i art. 189 k.p.c. dochodzi jedynie wtedy, gdy powództwo z art. 10 k.w.h. w całości zaspakaja interes powoda. W konsekwencji sama możliwość żądania uzgodnienia treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, nie oznacza automatycznie braku interesu prawnego powoda, bo powództwo oparte na art. 189 k.p.c. służy udzieleniu ochrony również w zakresie innych skutków prawnych mogących wyniknąć ze stosunku, który powód kwestionuje i które może usunąć wyrok ex tunc. W sprawie o ustalenie nieważności umowy przeniesienia własności nieruchomości jest istotne nie tylko to jakie skutki umowa ta wywołała w aspekcie prawnorzeczowym, ale w ujmowanym wielopłaszczyznowo aspekcie skutków cywilnoprawnych (podobnie w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 10 sierpnia 2017 r., sygn. I CSK 12/17).

W wyroku z dnia 14 lipca 2017 r., sygn. II CSK 745/16 , Sąd Najwyższy podkreślił, że powództwa z art. 189 k.p.c. i art. 10 k.w.h. realizują odrębne kategorie roszczeń procesowych i stanowią dwa niezależne środki ochrony prawnej, oparte na odmiennych przesłankach i zmierzające do osiągnięcia odmiennego celu. Do zbiegu roszczeń z tych podstaw mającego charakter konkurencyjny dochodzi jedynie wtedy, gdy powództwo z art. 10 k.w.h. w całości zaspokaja interes powoda. Powództwo określone w tym przepisie jest bowiem powództwem służącym zaspokojeniu roszczenia typu rzeczowego i pozostaje w ścisłym związku z ustrojową funkcją ksiąg wieczystych. Sama więc możliwość żądania uzgodnienia treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym nie oznacza braku interesu prawnego powoda, bo powództwo z art. 189 k.p.c. służy udzieleniu ochrony również w zakresie innych skutków prawnych mogących wyniknąć ze stosunku, który powód kwestionuje i które może usunąć wyrok stwierdzający nieważność umowy ex tunc. Strona umowy przenoszącej własność nieruchomości ma interes w ustaleniu jej nieważności (art. 189 k.p.c.), jeżeli wyrok w sprawie o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem nie usunie niepewności w zakresie wszystkich skutków prawnych wynikających z tej nieważności. Podobnie też wskazał Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 17 kwietnia 2015 r., sygn. III CSK 226/14 oraz Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku z dnia 5 lipca 2017 r., sygn. I ACa 152/17.

Powód ma zatem interes prawny w żądaniu ustalenia nieistnienia umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie, gdyż powództwo z art. 10 k.w.h. nie wyczerpuje wszystkich roszczeń powoda, przede wszystkim związanych z zapisami umownymi dotyczącymi poddania się egzekucji na podstawie art. 777 § 1 pkt 4 k.p.c. co do wydania nieruchomości w razie nie spłacenia całej kwoty pożyczki oraz dotyczącymi kary umownej za nie wydanie nieruchomości wraz z poddaniem się egzekucji co do zapłaty tej kary. Jednocześnie wyrok ustalający nieistnienie tej umowy będzie mógł stanowić podstawę do zmiany wpisów w księdze wieczystej, zgonie z powołanym powyżej orzecznictwem.

W ocenie Sądu, powód ma również interes prawny w ustaleniu nieistnienia umowy pożyczki. Interes ten wyraża się w usunięciu stanu niepewności co do istnienia zobowiązania pomiędzy stronami i uzyskania ochrony prawnej przed ewentualnym żądaniem pozwanej opartym na tej podstawie. Obecnie powód nie może uzyskać ochrony w żadnym innym postępowaniu.

Mając na uwadze powyższe rozważania faktyczne i prawne, Sąd orzekł jak w sentencji, uwzględniając powództwo w całości jako zasadne.

O kosztach procesu orzekł na podstawie art. 98 k.p.c., zgodnie z którym strona przegrywająca sprawę obowiązana jest zwrócić przeciwnikowi na jego żądanie koszty niezbędne do celowego dochodzenia praw i celowej obrony. Wobec uwzględnienia powództwa w całości, stroną przegrywającą sprawę jest pozwana. Dlatego też to ona powinna ponieść koszty procesu. Na podstawie art. 108 § 1 k.p.c., Sąd pozostawił ich szczegółowe wyliczenie referendarzowi sądowemu.

SSO Małgorzata Mączkowska