Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 29 września 2022 roku

Sąd Apelacyjny w Szczecinie I Wydział Cywilny w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 29 września 2022 roku na posiedzeniu niejawnym

sprawy z powództwa: Skarbu Państwa - N. S. w K.

przeciwko A. L.

o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną

na skutek apelacji powoda od wyroku Sądu Okręgowego w K. z dnia 27 kwietnia 2022 roku, sygn. akt I C 206/21

uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu w K. do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania odwoławczego.

SSA Tomasz Sobieraj

Sygn. akt I ACa 796/22

UZASADNIENIE

Powód Skarb Państwa - N. S. w K., w pozwie z 23 marca 2021 roku, domagał się uznania za bezskuteczną umowę darowizny z 5 kwietnia 2016 roku, zawartą w formie aktu notarialnego przed notariuszem W. L. (1), prowadzącym Kancelarię Notarialną w K. (Repertorium A nr (...)), mocą której W. L. (2) darował pozwanej A. L. prawo własności zabudowanej nieruchomości gruntowej stanowiącej działkę gruntu oznaczoną w ewidencji gruntów numerem (...), o obszarze 0,2798 ha, położoną w W., objętą księgą wieczystą Kw nr (...), prowadzoną przez Sąd Rejonowy w K., w celu uniemożliwienia zaspokojenia przysługujących Skarbowi Państwa - N. S. w K. w stosunku do W. L. (2) wierzytelności pieniężnych, wraz z należnymi odsetkami za zwłokę, wynikających z decyzji N. S. w K. z 17 lipca 2020 roku, znak: (...), określającej wysokość podatku od towarów i usług za okres od kwietnia do grudnia 2016 roku na kwotę 396.852,68 złotych, w tym: 328.977 złotych należności głównej, 53.283,71 złotych odsetek i 14.591,97 złotych kosztów egzekucyjnych. Powód domagał się nadto zasądzenia od pozwanej na rzecz strony powodowej kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm prawem przepisanych.

W odpowiedzi na pozew pozwana A. L. domagała się oddalenia powództwa w całości oraz zasądzenia od powoda na jej rzecz zwrotu kosztów postępowania wraz z kosztami zastępstwa procesowego według norm przepisanych, w tym kwotę 17 złotych tytułem zwrotu opłaty skarbowej od pełnomocnictwa.

Wyrokiem z dnia 27 kwietnia 2022 roku Sąd Okręgowy w K., po rozpoznaniu powyższej sprawy:

- w punkcie pierwszym oddalił powództwo,

- w punkcie drugim zasądził od powoda na rzecz pozwanej kwotę 10817 złotych tytułem zwrotu kosztów procesu.

Sąd Okręgowy powyższe rozstrzygnięcie oparł na następujących ustaleniach faktycznych:

Pozwana pozostaje w związku małżeńskim z W. L. (2). W dniu 26 lutego 2016 roku małżonkowie zawarli umowę małżeńską majątkową o ustanowieniu rozdzielności majątkowej. Faktycznie stosunki między małżonkami zaczęły psuć się już około 2009 roku, kiedy to pozwana odkryła zdradę swojego małżonka. Między małżonkami zaczął narastać konflikt w wyniku którego około 2015 roku W. L. (2) wyprowadził się ze wspólnego mieszkania. Od tego czasu pozwana nie interesuje się losem męża. Aktualnie W. L. (2) nadal nie mieszka z pozwaną lecz w S..

W dniu 5 kwietnia 2016 roku, mąż pozwanej dokonał na jej rzecz darowizny w formie aktu notarialnego przed notariuszem W. L. (1), prowadzącym Kancelarię Notarialną w K. prawa własności zabudowanej nieruchomości gruntowej stanowiącej działkę gruntu oznaczoną w ewidencji gruntów numerem (...), o obszarze 0,2798 ha, położoną w W., objętą księgą wieczystą Kw nr (...) prowadzoną przez Sąd Rejonowy w K. Wydział Ksiąg Wieczystych, o wartości 250.000 złotych.

W okresie od 2 marca 2016 roku do 31 sierpnia 2017 roku W. L. (2) prowadził pozarolniczą działalność gospodarczą na podstawie wpisu do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej (CEIDG). W dniach od 2 marca 2017 roku do 11 sierpnia 2017 roku przeprowadzono kontrolę podatkową wobec W. L. (2) w zakresie sprawdzenia prawidłowości rozliczeń w podatku od towarów i usług za okresy rozliczeniowe od marca 2016 roku do grudnia 2016 roku. W wyniku przeprowadzonej kontroli podatkowej stwierdzono między innymi, że podatnik wykazywał w ewidencji zakupów VAT faktury niedokumentujące rzeczywistych transakcji gospodarczych z (...) D. J. na łączną wartość netto 867.680,65 złotych + podatek VAT w kwocie 199.566,56 złotych oraz PHU (...) A. P. na łączną wartość netto 562.572.05 złotych + podatek VAT w kwocie 129.391.59 złotych; co spowodowało nierzetelność ewidencji zakupu VAT za okresy od kwietnia do grudnia 2016 roku.

Dnia 17 lipca 2020 roku N. S. w K. wydał decyzję nr (...), w której ustalił wysokość podatku od towarów i usług za okres od kwietnia do grudnia 2016 roku na kwotę 396.852,68 złotych. Kwota ta uwzględnia należność główną i odsetki oraz koszty egzekucyjne na dzień 23 marca 2021 roku, w tym: 328.977 złotych należności głównej, 53.283,71 złotych odsetek i 14.591,97 złotych kosztów egzekucyjnych. Powyższa decyzja została utrzymana w mocy przez dyrektora Izby Administracji Skarbowej w S. decyzją z 28 kwietnia 2021 roku. Dłużnik W. L. (2) na powyższą decyzję złożył w ustawowym terminie skargę.

W dniu 12 października 2020 roku N. S. w K. wystawił na podstawie powyższej decyzji administracyjnej 9 tytułów wykonawczych, na podstawie których wszczął i prowadził postępowanie egzekucyjne w administracji przeciwko dłużnikowi W. L. (2).

Prokuratura Okręgowa w Elblągu Wydział I Śledczy prowadziła postępowanie wobec powyższych podmiotów, z którymi W. L. (2) prowadził transakcje gospodarcze a dotyczące doprowadzenia w okresie od kwietnia do grudnia 2016 roku, w wykonaniu z góry powziętego zamiaru w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, do niekorzystnego rozporządzenia mieniem Skarbu Państwa przez A. P. prowadzącego działalność gospodarczą (...) A. P. poprzez m.in. wystawienie w okresie od 1 kwietnia 2016 roku do 24 czerwca 2016 roku na rzecz (...) W. L. (2) poświadczających nieprawdę faktur VAT . W. L. (2) miał w tych postępowaniach status osoby pokrzywdzonej.

W dniu 2 grudnia 2020 roku Sąd Rejonowy w Rzeszowie Wydział V Gospodarczy Sekcja ds. Restrukturyzacyjnych i Upadłościowych w sprawie o sygn. akt V GU 695/20 ogłosił upadłość W. L. (2) jako osoby fizycznej nieprowadzącej działalności gospodarczej. Wobec ogłoszenia upadłości prowadzone przeciwko W. L. (2) administracyjne postępowanie egzekucyjne zostało zawieszone. W okresie jego prowadzenia powód z zajętego świadczenia w ZUS w dniu 9 grudnia 2020 roku wyegzekwował jedynie kwotę 686,70 złotych oraz w dniu 7 stycznia 2021 roku kwotę 686,70 złotych. Powód zgłosił swoją wierzytelność Syndykowi masy upadłości. Postępowanie nadal jest w toku.

W dniu 5 lutego 2021 roku N. S. w K. wszczął postępowanie przygotowawcze w sprawie nierzetelnego prowadzenia ewidencji zakupów VAT za okres od kwietnia do grudnia 2016 roku przez W. L. (2) a następnie sprawę przekazał według właściwości Naczelnikowi (...) U. S. w S..

W oparciu o tak ustalony stan faktyczny Sąd Okręgowy uznał, że powództwo, którego materialnoprawną podstawę stanowiły przepisy art. 527-534 k.c., nie zasługiwało na uwzględnienie.

Za zasadny Sąd Okręgowy uznał zarzut braku legitymacji czynnej powoda z uwagi na prowadzone postępowanie upadłościowe wobec dłużnika W. L. (2). Wskazał, że przepisy prawa upadłościowego odbierają poszczególnym wierzycielom prawo wytoczenia powództwa i przyznają to prawo syndykowi masy upadłości. Ta wyłączna legitymacja dotyczy zarówno powództw opartych ściśle na przepisach prawa upadłościowego, jak i powództwa opartego na przepisach art. 527-534 k.c., przy czym dotyczy to powództw, których przedmiotem jest majątek należący do masy upadłości, a więc taki, który gdyby nie działania upadłego w tej masie by się znajdował, w razie uznania bezskuteczności czynności wchodziłby w skład masy upadłości. Powołując się na wyrok Sądu Najwyższego z 25 maja 2012 roku (sygn. akt I CSK 73/12), wyjaśnił, że syndyk jest uprawniony do zaskarżania czynności dokonanych przez upadłego i to bez potrzeby wykazywania o jakie wierzytelności i wierzycieli chodzi. Zgodnie bowiem z art. 132 Prawa upadłościowego powództwo o uznanie czynności za bezskuteczne może wytoczyć tylko syndyk i to w okresie dwóch lat od dnia ogłoszenia upadłości, chyba że na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego uprawnienie to wygasło wcześniej. Wyłączną zatem legitymację do wytoczenia powództwa posiada syndyk, który z mocy art. 144 ust. 2 prowadzi proces na rzecz upadłego, lecz w imieniu własnym. Ustawodawca wyłączył tym samym legitymację procesową poszczególnych wierzycieli upadłego do wytoczenia powództwa o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną (zob. wyrok SA w Katowicach z 11 września 2008 roku, V ACa 295/08, LEX nr 508540). Występuje tutaj bezwzględne podstawienie procesowe syndyka w miejsce pokrzywdzonych wierzycieli. Artykuł 132 odnosi się przy tym zarówno do dochodzenia bezskuteczności czynności upadłego na podstawie art. 127 i 128, jak też bezskuteczności wynikającej z art. 527 i n. k.c. Sąd Okręgowy zaznaczył również, że stanowisko to pozostaje aktualne w najnowszym orzecznictwie Sądu Najwyższego.

Sąd pierwszej instancji miał na uwadze, że w dacie złożenia pozwu o uznanie za bezskuteczną umowy darowizny (tj. w dniu 16 listopada 2021 roku) nie upłynął jeszcze okres dwóch lat od dnia ogłoszenia upadłości, co nastąpiło w dniu 2 grudnia 2020 roku, a także nie upłynął jeszcze okres 5 lat od dnia dokonania darowizny (5 kwietnia 2016 roku). Ponadto postępowanie upadłościowe toczy się nadal, zaś jedynym wierzycielem upadłego jest powód. Tym samym, w ocenie Sądu Okręgowego, brak było przeszkód aby syndyk podjął stosowne czynności procesowe, zwłaszcza że w razie skutecznego uznania czynności za bezskuteczną i powrotu tej nieruchomości do masy upadłości powód zostałby zaspokojony.

Przyjmując, że powód nie posiada legitymacji czynnej, Sąd Okręgowy odstąpił od oceny, czy w niniejszej sprawie doszło do ziszczenia się przesłanek, jakie muszą wystąpić dla przyjęcie bezskuteczności kwestionowanej umowy darowizny w stosunku do powoda.

Wskazano, że stan faktyczny sprawy ustalono na podstawie dowodu z dokumentów, których wiarygodności nie kwestionowała żadna ze stron postępowania. Zeznania świadka W. L. (2) oraz pozwanej Sąd Okręgowy uznał za nieprzydatne do rozstrzygnięcia sprawy wobec oddalenia powództwa z uwagi na brak legitymacji czynnej powoda.

O kosztach procesu orzeczono na podstawie art. 98 k.p.c.

Powód zaskarżył powyższy wyrok w całości, zarzucając mu:

1.  naruszenie art. 132 ust. 1, art. 133 oraz art. 144 ustawy z dnia 28 lutego 2003 roku Prawa upadłości (tj. Dz. U. z 2020 roku, poz. 1228) poprzez ich błędną wykładnię w związku z 527-534 k.c.,

2.  naruszenie art. 174 § 3 w zw. z art. 174 § 1 pkt 4 k.p.c. poprzez ich niezastosowanie.

W oparciu o powyższe zarzuty, szerzej omówione w uzasadnieniu apelacji, powód wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku i uwzględnienie powództwa w całości, zasądzenie od pozwanej na jego rzecz kosztów procesu za obie instancje; ewentualnie uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpatrzenia – przy uwzględnieniu kosztów postępowania odwoławczego.

Pozwana, w odpowiedzi na apelację powoda, wniosła o jej oddalenie w całości oraz zasądzenie od powoda na jej rzecz kosztów postępowania apelacyjnego, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja wywiedziona przez powoda okazała się o tyle zasadna, że doprowadziła do uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania sądowi pierwszej instancji.

Orzekając w przedmiotowej sprawie Sąd Apelacyjny miał na uwadze, że obecnie sąd odwoławczy nie ogranicza się do kontroli sądu pierwszej instancji, lecz bada ponownie całą sprawę, a kontrolując prawidłowość zaskarżonego orzeczenia, pełni również funkcję sądu merytorycznego, który może rozpoznać sprawę od początku, uzupełnić materiał dowodowy lub powtórzyć już przeprowadzone dowody, a także poczynić samodzielnie ustalenia na podstawie materiału zebranego w postępowaniu w pierwszej instancji. Pomimo jednak, że w myśl art. 382 k.p.c. postępowanie apelacyjne ma, jak to już wskazano powyżej, charakter merytoryczny i w tym znaczeniu jest przedłużeniem postępowania przeprowadzonego przed sądem pierwszej instancji, konieczne jest zapewnienie instancyjności postępowania, gwarantowanej przez art. 176 ust. 1 Konstytucji RP. Oznacza to, że sąd drugiej instancji nie może zastępować własnym orzeczeniem orzeczenia sądu pierwszej instancji, gdyż mogłoby to doprowadzać do sytuacji, w których sąd odwoławczy orzekałby jako jedna i ostateczna instancja (vide wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 lipca 2007 roku, III UK 20/07, OSNP 2008/ 17-18/264). Z drugiej jednak strony, rozważając rozstrzygnięcie przedmiotowej sprawy, Sąd odwoławczy miał na uwadze, iż zgodnie z art. 386 § 4 k.p.c. sąd drugiej instancji obligatoryjnie uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania w razie stwierdzenia nieważności postępowania (§ 2) a fakultatywnie - może uchylić zaskarżony wyrok i sprawę przekazać do ponownego rozpoznania tylko w razie nierozpoznania przez sąd pierwszej instancji istoty sprawy albo gdy wydanie wyroku wymaga przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości (§ 4). Jakkolwiek skorzystanie ze sposobu rozstrzygnięcia przewidzianego w art. 386 § 4 k.p.c. pozostawiono uznaniu sądu drugiej instancji, to możliwość uchylenia wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania jest ograniczona do sytuacji, gdy sąd ten uzna apelację za zasadną merytorycznie i jednocześnie stwierdzi brak podstaw do wydania orzeczenia reformatoryjnego.

Innymi słowy, rozstrzygnięcie o uchyleniu wyroku i przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania następuje w razie stwierdzenia takich wad orzeczenia w postępowaniu sądu pierwszej instancji, których sąd drugiej instancji nie może sam usunąć, wydając wyrok reformatoryjny. Oznacza to, że w pierwszej kolejności sąd drugiej instancji powinien dokonać zmiany orzeczenia sądu pierwszej instancji (orzec reformatoryjnie), a dopiero w dalszej kolejności - w razie wystąpienia przesłanek powołanych w art. 386 § 2 lub § 4 k.p.c. - uchylić wyrok i przekazać sprawę sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania (orzec kasatoryjnie). Prowadzenie przez sąd drugiej instancji uzupełniającego postępowania dowodowego i orzekanie reformatoryjne powinny stanowić regułę, albowiem przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania znacznie przedłuża czas postępowania dowodowego. Jednakże w niniejszej sprawie nie było możliwości wydania orzeczenia reformatoryjnego z uwagi na nierozpoznanie przez sąd pierwszej instancji istoty sprawy, a uchybienia tego Sądu nie mogły być sanowane w postępowaniu odwoławczym. W literaturze i orzecznictwie jednolicie przyjmuje się, iż do nierozpoznania przez sąd pierwszej instancji istoty sprawy dochodzi między innymi wtedy, gdy sąd ten zaniechał zbadania materialnej podstawy żądania albo merytorycznych zarzutów strony, bezpodstawnie przyjmując, że istnieje przesłanka materialnoprawna lub procesowa unicestwiająca roszczenie. W szczególności do nierozpoznania istoty sprawy dochodzi, gdy sąd pierwszej instancji oddalił powództwo z uwagi na przyjęcie braku legitymacji procesowej którejkolwiek ze stron (vide m.in. orzeczenia Sądu Najwyższego z 25 lutego 2022 roku, III CZ 103/22, LEX nr 3359187, z 23 września 1998 roku II CKN 897/97, OSNC 1999/1/22, z 14 maja 2002 roku V CKN 357/00 i z 19 grudnia 2012 roku II CZ 141/12, niepubl.).

Z przebiegu postępowania wynika, że w dniu 17 lipca 2020 roku N. S. w K. wydał decyzję nr (...), w której ustalił wysokość podatku od towarów i usług za okres od kwietnia do grudnia 2016 roku na kwotę 396.852,68 złotych. Powyższa decyzja została utrzymana w mocy przez dyrektora I. S. w S. decyzją z dnia 28 kwietnia 2021 roku. Następnie, na podstawie powyższej decyzji administracyjnej, w dniu 12 października 2020 roku, N. S. w K. wystawił 9 tytułów wykonawczych, w oparciu o które wszczął i prowadził przeciwko dłużnikowi W. L. (2) postępowanie egzekucyjne w administracji. W dniu 2 grudnia 2020 roku Sąd Rejonowy w Rzeszowie Wydział V Gospodarczy Sekcja ds. Restrukturyzacyjnych i Upadłościowych, w sprawie o sygn. akt V GU 695/20, ogłosił upadłość W. L. (2) jako osoby fizycznej nieprowadzącej działalności gospodarczej. Wobec powyższego, prowadzone przeciwko W. L. (2) administracyjne postępowanie egzekucyjne zostało zawieszone. Powód zgłosił swoją wierzytelność syndykowi masy upadłości.

W tym stanie rzeczy wskazać należy, że Sąd Okręgowy zasadnie uznał, iż powód w momencie wniesienia pozwu, tj. 23 marca 2021 roku a następnie w toku postępowania pierwszoinstancyjnego, nie posiadał legitymacji czynnej do wystąpienia z przedmiotowym roszczeniem. Przez legitymację procesową zwykło się określać uprawnienie przysługujące określonej osobie do poszukiwania ochrony prawnej w konkretnej sprawie. Wyróżnia się legitymację procesową czynną i bierną. Legitymacja czynna dotyczy strony powodowej i oznacza uprawnienie do wszczęcia i prowadzenia postępowania. Legitymacja bierna dotyczy strony pozwanej i uzasadnia występowanie w procesie w charakterze pozwanego. W doktrynie odróżnia się prawo do uzyskania ochrony prawnej (legitymację materialną) od prawa do żądania udzielenia tej ochrony, tj. np. wszczęcia procesu (legitymację procesową). Najczęściej legitymacja materialna i legitymacja procesowa zespalają się ze sobą, gdyż z reguły każdy podmiot prawa podmiotowego może domagać się we własnym imieniu i na swoją rzecz ochrony swego prawa przed właściwym organem. Brak legitymacji procesowej wypływającej z legitymacji materialnej oznacza brak uprawnienia do skutecznego żądania udzielenia ochrony prawnej i skutkuje oddaleniem powództwa (vide Jodłowski J, Resich Z, Lapierre J i Misiuk-Jodłowska T, Postępowanie cywilne, wyd. LexisNexis, Warszawa 2002). Co więcej, należy zauważyć, że legitymacja procesowa jest instytucją prawa materialnego. Z kolei sąd orzekający stosuje i bierze pod uwagę prawo materialne na każdym etapie postępowania i czyni to z urzędu bez względu na stanowiska wyrażone przez strony. W konsekwencji na chwilę zamknięcia rozprawy sąd winien zbadać również legitymację procesową stron. Jej istnienie aktualizuje bowiem możliwość merytorycznego rozstrzygnięcia o przedmiocie procesu.

Zgodnie zaś z art. 132 ust. 1 ustawy z dnia 28 lutego 2003 roku Prawo upadłościowe (t.j. - Dz.U. z 2022 roku poz. 1520) – po ogłoszeniu upadłości legitymację czynną do wszystkich procesów aktualnych i przyszłych, przeciwko osobie trzeciej o uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną (art. 527-534 k.c.) dotyczących majątku, który - gdyby nie czynność upadłego z osobą trzecią - znajdowałby się w masie upadłości, ma wyłącznie syndyk (vide wyrok Sądu Najwyższego z 28 maja 2021 roku, III CSKP 28/21, LEX nr 3219858). Wynika to z faktu, że działa on w interesie wszystkich pokrzywdzonych wierzycieli celem zapewnienia im możliwości zaspokojenia w postępowaniu upadłościowym. Regulacja ta ma zapobiegać sytuacjom, gdy po ogłoszeniu upadłości poszczególni wierzyciele w swoim indywidualnym interesie mogliby zainicjować lub kontynuować wcześniej wszczęty proces o uznanie czynności za bezskuteczne i uzyskać korzyść z uszczerbkiem dla innych wierzycieli upadłego dłużnika. Celem postępowania upadłościowego jest bowiem szybkie, efektywne i równomierne zaspokojenie wszystkich wierzycieli z całego majątku dłużnika. W kolizji z tym celem stałoby pozostawienie poszczególnym wierzycielom upadłego, równolegle z syndykiem, uprawnienia do wystąpienia z powództwem o uznanie czynności prawnych dłużnika za bezskuteczne, popieranie takiego powództwa, jak również wyegzekwowanie przyznanego nim świadczenia po ogłoszeniu upadłości dłużnika (argument a contrario z art. 133 ust. 4 Prawo upadłościowe). W konsekwencji - w trakcie trwania postępowania upadłościowego - legitymacja procesowa poszczególnych wierzycieli upadłego do wytoczenia lub popierania tego rodzaju powództwa jest wyłączona. Stanowisko takie jest utrwalone zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie (vide wyroki Sądu Najwyższego z dnia 24 maja 2002 roku, III CSK 998/99, niepubl.; z 5 lipca 2007 roku, II CSK 118/07, LEX nr 496379 i z dnia 3 października 2008 roku, I CSK 93/08, LEX nr 470021).

W judykaturze podnosi się nadto, że w ramach odesłania przewidzianego w art. 131 Prawa upadłościowego aktualne pozostają wymagania zaskarżalności, wynikające z przepisów prawa cywilnego o akcji pauliańskiej, dotyczące związku czynności dłużnika dokonanej z osobą trzecią z niewypłacalnością dłużnika (vide co do tego związku np. wyrok Sądu Najwyższego z 11 maja 2012 roku, II CSK 548/11; tak też wyrok Sądu Najwyższego z 23 lutego 2022 roku, II CSKP 199/22, LEX nr 3359162.) oraz odnoszące się do świadomości dłużnika działania z pokrzywdzeniem wierzycieli w chwili dokonywania czynności z osobą trzecią (vide co do wymogu działania ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli np. wyrok Sądu Najwyższego z 18 kwietnia 2012 roku, V CSK 183/11).

W przedmiotowej sprawie istotnym pozostaje, że w dniu 21 kwietnia 2022 roku, to jest po zamknięciu rozprawy przed sądem pierwszej instancji [lecz przed datą wydania zaskarżonego wyroku] Sąd Rejonowy w Rzeszowie Wydział V Gospodarczy na podstawie art. 491 ^{( 14 )}ust. 4 prawa upadłościowego wydał postanowienie w postępowaniu upadłościowym W. L. (2) (sygn. akt V GUp 593/20), w którym wymienił jako wierzycieli uczestniczących w planie spłaty Skarb Państwa – N. S. w K. z wierzytelnością łączną 392.773,41 złotych oraz ustalił plan spłaty (k. 269-271). Postanowienie to uprawomocniło się z dniem 27 maja 2022 roku. Podkreślić należy, że powyższe postanowienie zakończyło postępowanie upadłościowe, co wynika z art. 491 ^{( 14 )}ust. 8 prawa upadłościowego, przy czym skutek ten nastąpił już z datą wydania tego postanowienia [vide Witosz Aleksander Jerzy (red.), Prawo upadłościowe. Komentarz, wyd. II]. Tym samym z dniem 21 kwietnia 2022 roku ustała legitymacja syndyka masy upadłości do wytoczenia skargi pauliańskiej, którą odzyskali wierzyciele upadłego dłużnika.

Zaznaczyć trzeba jednocześnie, że fakt wydania postanowienia w trybie art. 491 ¹⁴ ust. 8 prawa upadłościowego nie prowadzi do wygaśnięcia wierzytelności, gdyż zgodnie z art. art. 491 ²¹ ust. 1 tejże ustawy, dopiero po wykonaniu przez upadłego obowiązków określonych w planie spłaty wierzycieli sąd wydaje postanowienie o stwierdzeniu wykonania planu spłaty wierzycieli i umorzeniu zobowiązań upadłego powstałych przed dniem ogłoszenia upadłości i niewykonanych w wyniku wykonania planu spłaty wierzyciela. Sąd Apelacyjny wziął pod uwagę, że w myśl art. 491 ¹⁵ ust. 6 prawa upadłościowego w okresie wykonywania planu spłaty wierzycieli niedopuszczalne jest wszczęcie postępowania egzekucyjnego dotyczącego wierzytelności powstałych przed ustaleniem planu spłaty wierzycieli, z wyjątkiem wierzytelności wynikających z zobowiązań, o których mowa w art. 491 ²¹ ust. 2. Nie oznacza to jednak, że wierzyciel, któremu taka wierzytelność przysługuje, nie może wytoczyć skargi pauliańskiej. Zwrócić należy bowiem uwagę na treść art. 491 ²⁰ ust. 2 pkt. 4 prawa upadłościowego, z którego wynika, że uchylenie planu spłaty może nastąpić w przypadku, gdy czynność prawna upadłego została prawomocnie uznana za dokonaną z pokrzywdzeniem wierzycieli.

W tym kontekście Sąd Apelacyjny wskazuje, że stosownie do treści art. 316 § 1 k.p.c., podstawą rozstrzygnięcia jest stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawy. Pojęcie „stan rzeczy” oznacza okoliczności faktyczne ustalone przed zamknięciem rozprawy oraz stan prawny, to jest obowiązujące przepisy, które mogą stanowić podstawę rozstrzygnięcia. Stan ten może różnić się od istniejącego w momencie wytaczania powództwa, a w konsekwencji treść rozstrzygnięcia opartego na stanie z chwili zamknięcia rozprawy może być odmienna od treści rozstrzygnięcia, które opierałoby się na stanie sprawy istniejącym w dacie wytoczenia powództwa. Zmiana stanu sprawy w rozumieniu tego przepisu powstaje także na skutek ustania przeszkody wyłączającej uprawnienie do wytoczenia powództwa, istniejącej w momencie jego wytoczenia. W okolicznościach niniejszej sprawy przeszkodę tę stanowiło - istniejące przez czas trwania postępowania upadłościowego - wyłączenie uprawnienia wierzyciela do domagania się w drodze powództwa uznania za bezskuteczną czynności dłużnika. Jednakże – jak wskazano wyżej - po jego zakończeniu powód uzyskał legitymację do wystąpienia z takim żądaniem.

Jako że zgodnie z art. 316 § 1 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. oceny, czy przyjęcie przez sąd pierwszej instancji braku legitymacji procesowej strony było uzasadnione czy nie, dokonuje się według stanu sprawy istniejącego w chwili orzekania przez sąd drugiej instancji, przyjąć należy, że ocena sądu pierwszej instancji o braku legitymacji procesowej strony jest nieuzasadniona nie tylko wtedy, gdy sąd drugiej instancji inaczej niż sąd pierwszej instancji ocenił tę przesłankę w niezmienionym stanie faktycznym sprawy, lecz także wtedy, gdy strona nie posiadająca legitymacji procesowej przed sądem pierwszej instancji, uzyskała ją dopiero w postępowaniu międzyinstancyjnym. Tym bardziej dotyczy to sytuacji, gdy powód uzyskał legitymację procesową po zamknięciu rozprawy przed sądem pierwszej instancji, lecz przed wydaniem zaskarżonego wyroku. Z tych przyczyn Sąd Apelacyjny uznał, że skoro sąd pierwszej instancji oddalił powództwo bez merytorycznej oceny roszczenia, przyjmując brak legitymacji czynnej powoda, podczas gdy powód uzyskał taka legitymację w toku procesu, to zaskarżony wyrok winien zostać uchylony na podstawie art. 386 § 4 k.p.c.

Mając na uwadze całokształt powyższych rozważań Sąd Apelacyjny uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w Koszalinie na podstawie art. 386 § 4 k.p.c., pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania apelacyjnego, zgodnie z art. 108 § 2 k.p.c.

SSA Tomasz Sobieraj