Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE

Dnia 13 grudnia 2023 r.

Sąd Apelacyjny w Białymstoku Wydział I Cywilny

w składzie następującym:

po rozpoznaniu w dniu 13 grudnia 2023 r.

na posiedzeniu niejawnym

sprawy z powództwa A. Z.

przeciwko Syndykowi Masy Upadłości (...) Bank S.A. w upadłości z siedzibą w W.

o ustalenie

na skutek zażalenia powódki

na postanowienie Sądu Okręgowego w Ostrołęce

z dnia 23 sierpnia 2023 r., sygn. akt I C 901/23

p o s t a n a w i a :

1.  uchylić zaskarżone postanowienie;

2.  rozstrzygnięcie o kosztach postępowania zażaleniowego pozostawić Sądowi Okręgowemu w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie.

(...)

Sygn. akt I ACz 806/23

UZASADNIENIE

Postanowieniem z dnia 23 sierpnia 2023 r. Sąd Okręgowy w Ostrołęce odrzucił pozew w sprawie A. Z. przeciwko Syndykowi masy upadłości (...) Banku S.A. w upadłości z siedzibą w W. o ustalenie przyjmując, że zachodzi czasowa niedopuszczalność drogi sądowej.

W uzasadnieniu Sąd Okręgowy przytoczył treść art. 263 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe oraz powołał się na art. 61 i art. 144 tej ustawy, zgodnie z którym z dniem ogłoszenia upadłości majątek upadłego staje się masą upadłości, która służy zaspokojeniu wierzycieli upadłego. Wskazał, że z dniem ogłoszenia upadłości wyłącznym trybem dochodzenia wierzytelności upadłościowych staje się postępowanie upadłościowe. Proces cywilny o nie staje się co do zasady niedopuszczalny, z wyjątkiem sytuacji określonych w art. 145 ust. 1 ww. ustawy, gdy postępowanie sądowe zostało wszczęte przed ogłoszeniem upadłości pozwanego, a w postępowaniu upadłościowym odmówiono umieszczenia ich na liście wierzytelności. Sąd Okręgowy nadmienił, że w niniejszej sprawie nie znajdzie zastosowania art. 145 ust. 1 ww. ustawy, gdyż upadłość banku została ogłoszona postanowieniem Sądu Rejonowego dla m.st. Warszawy w W., sygn. akt WA1M/GU/188/2023, z dnia 20 lipca 2023 r., a więc przed wniesieniem niniejszego pozwu w dniu 9 sierpnia 2023 r.

Według Sądu Okręgowego, skoro, zgodnie z art. 263 ustawy prawo upadłościowe, wierzytelności podlegające zgłoszeniu do masy upadłości mogą być dochodzone po umorzeniu lub zakończeniu postępowania upadłościowego, to roszczenie o ustalenie nieważności umowy, z którym wiążą się następnie rozliczenia pieniężne, dotyczy masy upadłości i po ogłoszeniu upadłości winno być dochodzone w trybie postępowania upadłościowego. Powyższe, zdaniem Sądu, uzasadniało odrzucenie pozwu na podstawie art. 199 § 1 pkt 1 k.p.c.

Powódka w zażaleniu na to postanowienie, skarżąc je w całości, zarzucała Sądowi Okręgowemu naruszenie:

1.  art. 263 w zw. z art. 144 ust. 1 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe poprzez jego błędną wykładnię i uznanie, że roszczenie powódki dotyczy masy upadłości i stanowi wierzytelność podlegającą zgłoszeniu do masy upadłości;

2.  art. 199 § 1 pkt 1 k.p.c. w zw. z art. 263 ustawy Prawo upadłościowe poprzez ich błędne zastosowanie i odrzucenie pozwu jako niedopuszczalnego, podczas gdy droga sądowa dla roszczenia powódki jest dopuszczalna, albowiem roszczenie to nie podlega uznaniu na liście wierzytelności.

Zarzucając powyższe powódka domagała się uchylenia zaskarżonego postanowienia i zasądzenia od pozwanego na rzecz powódki kosztów postępowania zażaleniowego.

Pozwany Syndyk masy upadłości (...) Banku S.A. w upadłości z siedzibą w W. wnosił o oddalenie zażalenia i zasądzenie na jego rzecz od powódki kosztów postępowania zażaleniowego.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Zażalenie, jako zasadne, podlegało uwzględnieniu.

Zgodnie z art. 75 ust. 1 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe (tekst jedn. Dz.U. z 2022 r., poz. 1520) – dalej jako: pr. upadł., z dniem ogłoszenia upadłości upadły traci prawo zarządu oraz możliwość korzystania z mienia wchodzącego do masy upadłości i rozporządzania nim. Stosownie zaś do art. 144 ust. 1 pr. upadł., po ogłoszeniu upadłości postępowania sądowe dotyczące masy upadłości mogą być wszczęte i dalej prowadzone wyłącznie przez syndyka lub przeciwko niemu, przy czym syndyk prowadzi te postępowania na rzecz upadłego, lecz w imieniu własnym. Zasadą jest zatem dalsze prowadzenie postępowania dotyczącego masy upadłości z udziałem – zamiast pozbawionego zarządu upadłego – syndyka masy upadłości z datą ustalenia jego osoby.

Zasada ta doznaje istotnego ograniczenia w art. 145 pr. upadł. Stanowi on, iż postępowanie sądowe w sprawie wszczętej przeciwko upadłemu przed dniem ogłoszenia upadłości o wierzytelność, która podlega zgłoszeniu do masy upadłości, może być podjęte przeciwko syndykowi tylko w przypadku, gdy w postępowaniu upadłościowym wierzytelność ta po wyczerpaniu trybu określonego ustawą nie zostanie umieszczona na liście wierzytelności.

Czyli, jeżeli ogłoszenie upadłości następuje po wszczęciu procesu o przedmiot wchodzący w skład jej masy, to wpływ ogłoszenia na dalszy jego bieg został jasno uregulowany w art. 174 § 1 pkt 4 k.p.c., w myśl którego postępowanie procesowe ulega zawieszeniu, a jego podjęcie – z zasady – następuje z chwilą ustalenia osoby pełniącej funkcję syndyka, którego wzywa się do udziału w sprawie w miejsce upadłego. Stanowi o tym przepis art. 180 §1 pkt lit. b) k.p.c. Wyjątkiem jest jedynie przypadek z art. 145 pr. upadł., tj. gdy sprawa dotyczy wierzytelności, która podlega zgłoszeniu do masy upadłości i w takim wypadku postępowanie może być podjęte przeciwko syndykowi po prawomocnej odmowie umieszczenia tej wierzytelności na liście wierzytelności. A zatem, gdy przedmiotem postępowania jest inny przedmiot niż wierzytelność podlegająca zgłoszeniu sędziemu - komisarzowi, sąd zawiesza postępowanie i po ustaleniu osoby syndyka podejmuje je na podstawie art. 180 § 1 pkt 5 lit. b) w zw. z art. 174 § 3 k.p.c. (D. Chrapoński [w:] Prawo upadłościowe. Komentarz, wyd. II, red. A. J. Witosz, Warszawa 2021, art. 144).

O ile przepisy wyraźnie stanowią, jaki jest tok postępowania w przypadku, gdy ogłoszenie upadłości następuje po wszczęciu procesu o przedmiot wchodzący w skład masy upadłości, to brak jest jasnych unormowań sytuacji, gdy ogłoszenie upadłości nastąpiło przed wniesieniem pozwu. Orzecznictwo jednak wypracowało na tym tle stanowisko prowadzące do odrzucenia pozwu przeciwko upadłemu o należność dotyczącą masy upadłości wskazując, że zachodzi w takiej sytuacji przejściowy brak drogi sądowej (art. 199 § 1 pkt 1 k.p.c.) – tak m.in.: przytoczona w uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia uchwała Sądu Najwyższego z dnia 30 marca 1992 r., III CZP 22/92.

Nie jest to jednak przypadek, z jakim mamy do czynienia w niniejszej sprawie. Sąd Okręgowy nie przywiązał bowiem należytej wagi do okoliczności, iż stroną pozwaną w sprawie nie jest upadły bank, lecz Syndyk masy upadłości (...) Banku S.A. w upadłości z siedzibą w W.. Tym samym rozważyć należało, czy postępowanie zainicjowane pozew skarżącej może się toczyć przeciwko syndykowi.

Przypomnieć należy, że przedmiotem powództwa jest tu wyłącznie żądanie ustalenia nieważności umowy kredytu zawartej przez powódkę z poprzednikiem prawnym upadłego pozwanego (równoznaczne z żądaniem ustalenia nieistnienia stosunku prawnego kredytu wynikającego z tej umowy).

Sąd Apelacyjny w pełni podziela stanowisko pozwanego syndyka, iż roszczenie powódki przedstawione pod osąd w przedmiotowej sprawie jest roszczeniem majątkowym dotyczącym masy upadłości. Postępowanie sądowe dotyczące masy upadłości jest to bowiem takie postępowanie, które odnosi się do praw i obowiązków dotyczących mienia wchodzącego w skład masy upadłości. Sprawami dotyczącymi masy upadłości są więc także sprawy, których wynik może oddziaływać (pozytywnie lub negatywnie) na majątek wchodzący w skład masy upadłości, bez względu na to, czy rozstrzygnięcie ma polegać na zasądzeniu świadczenia, ustaleniu albo ukształtowaniu (por. np.: uchwały Sądu Najwyższego z dnia 18 maja 2017 r., III CZP 6/17, z dnia 10 lutego 2006 r., III CZP 2/06, wyroki Sądu Najwyższego z dnia 14 października 2016 r., I CSK 714/15 i z dnia 14 lutego 2003 r., III CKN 1750/00). Uwzględnienie powództwa w niniejszej sprawie, tj. rozstrzygnięcie, że zawarta przez poprzednika prawnego upadłego banku sporna umowa kredytowa jest nieważna, skutkować będzie m.in. uznaniem, że nie istnieją wierzytelności masy upadłości wobec powódki wynikające z tej umowy, jak też, w dalszej kolejności, uzasadni dochodzenie wzajemnych wierzytelności (przez powódkę, jak i przez syndyka) z tytułu zwrotu nienależnych świadczeń spełnionych w oparciu o tę umowę. W konsekwencji postępowanie takie, jako dotyczące masy upadłości, toczyć się ono musi z udziałem syndyka.

Przechodząc dalej, brak jednak było, w ocenie Sądu Apelacyjnego orzekającego w niniejszej sprawie, uzasadnionych podstaw do podzielenia poglądu pozwanego syndyka, iż przeszkodą w prowadzeniu procesu jest możliwość zgłoszenia wierzytelności przez powódkę do masy upadłości i konieczność wyczerpania przez nią trybu związanego z ustaleniem listy wierzytelności.

Zwrócić bowiem należy uwagę, iż powództwo w niniejszej sprawie nie dotyczy wierzytelności, która mogłaby być zgłoszona do masy upadłości, lecz przedmiotem żądania pozwu jest, jak wyżej podkreślono, ustalenie nieważności wskazanej umowy kredytu. Argumentacja pozwanego opiera się na założeniu, iż te same okoliczności faktyczne i prawne, które uzasadniają ustalenie nieważności umowy, byłyby podstawą do żądania zasądzenia od upadłego banku na rzecz powódki zwrotu nienależnego świadczenia spełnionego w oparciu o nieważną umowę. Stąd też – jak wywodzi pozwany syndyk – powódka winna swoich praw z tego tytułu dochodzić (i dochodzi) wyłącznie w postępowaniu upadłościowym zgłaszając swoją wierzytelność oparta o przepisy art. 410 w zw. art. 405 k.c. na listę wierzytelności, gdzie ważność przedmiotowej umowy kredytu byłaby przedmiotem przesłankowej oceny organów postępowania upadłościowego. Odpada zatem, w jego ocenie, interes prawny w żądaniu ustalenia.

Stanowisko to jest nietrafne.

Powództwo o świadczenie w sytuacji takiej, jaka występuje w niniejszej sprawie, nie wyczerpuje w pełni interesu prawnego chronionego powództwem opartym o treść art. 189 k.p.c. W orzecznictwie – także Sądu Najwyższego – zostało już przesądzone, że w sprawach na tle tzw. kredytów frankowych, kredytobiorcy mają interes prawny w ustaleniu nieważności umowy, czy też ustaleniu nieistnienia opartego na niej stosunku prawnego, niezależnie od przysługującego im roszczenia o zapłatę, które jest roszczeniem dalej idącym, gdyż wyrok ustalający usuwa niepewność prawną co do związania stron ważnym i skutecznym węzłem prawnym, a nadto samoistnie przesądza o treści obowiązków kredytobiorcy względem kredytodawcy wywodzonych z tejże umowy (zob. np.:. wyrok Sądu Najwyższego z 6 marca 2019 r., I CSK 80/18; wyrok Sąd Apelacyjnego w Gdańsku z 9 czerwca 2021 r., V ACa 127/21; wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 13 czerwca 2019 r., VI ACa 29/19).

Samo istnienie możliwości wytoczenia powództwa o świadczenie nie w każdej bowiem sytuacji świadczy o braku interesu prawnego w żądaniu ustalenia. Brak interesu prawnego wystąpi jedynie wówczas, gdy wyrok zasądzający świadczenie zapewni pełną, adekwatną do sytuacji prawnej powoda, ochronę prawną jego uzasadnionych interesów. Nie będzie tak, gdy – jak w niniejszej sprawie – pozwany rości sobie według treści stosunku prawnego objętego powództwem o ustalenie prawo do świadczenia ze strony powoda (np. żąda dalszego zwrotu rat kredytu w wysokości obliczonej zgodnie z treścią kwestionowanej umowy), czy też np. gdy ustalenie stosunku prawnego ma znaczenie dla praw akcesoryjnych (np. hipoteki). Tym samym możliwość zgłoszenia przez powódkę w postępowaniu upadłościowym wierzytelności z tytułu zwrotu spełnionego przez nią nienależnie świadczenia, a nawet uznanie i umieszczenie tej wierzytelności na liście, nie umożliwi per se powódce zaprzestania wykonywania umowy, czy wykreślenia zabezpieczenia hipotecznego z księgi wieczystej kredytowanej nieruchomości. Już to oznacza, że powództwo o ustalenie, pomimo możliwości objęcia wierzytelności powódki z tytułu nienależnego świadczenia listą wierzytelności, nie staje się bezprzedmiotowe.

Nie przekonuje również argument, iż w toku postępowania upadłościowego wyłącznie organy tego postępowania (syndyk, sędzia - komisarz, sąd upadłościowy) decydują o ważności umów zawartych przez upadłego. Nie jest tak przecież w sytuacji, gdy syndyk masy upadłości pozywa dłużnika o wierzytelność upadłego, a dłużnik ten broni się zarzutem nieważności zawartej z upadłym umowy, z której ta wierzytelność jest wywodzona. Lista wierzytelności nie jest też prejudykatem dla innego postępowania cywilnego. Ustalenie listy wierzytelności w postępowaniu upadłościowym zasadniczo ma znaczenie wyłącznie dla tego postępowania (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 28 września 2007 r., II CNP 133/07). Uzyskuje ona moc wiążącą w tym postępowaniu i umożliwia udział wierzyciela w podziale masy czy głosowaniu nad układem tylko po wyczerpaniu procedur odwoławczych i po stwierdzeniu tego faktu postanowieniem sędziego-komisarza o zatwierdzeniu listy. Lista wierzytelności, nawet po zatwierdzeniu, nie korzysta z przymiotu powagi rzeczy osądzonej poza postępowaniem upadłościowym aż do chwili jego prawomocnego zakończenia lub umorzenia, od kiedy ma moc tytułu egzekucyjnego (art. 264 ust. 1 pr. upadł.). Nawet jednak wtedy upadły może w pewnych sytuacjach żądać ustalenia, że wierzytelność objęta listą wierzytelności nie istnieje albo istnieje w mniejszym zakresie, tj. kiedy nie uznał wierzytelności zgłoszonej w postępowaniu upadłościowym i nie zapadło co do niej jeszcze prawomocne orzeczenie sądowe, a po nadaniu wyciągowi z listy wierzytelności klauzuli wykonalności, zarzut, że wierzytelność objęta listą wierzytelności nie istnieje albo że istnieje w mniejszym zakresie, upadły może podnieść w drodze powództwa o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności (art. 264 ust. 2 i 3 pr. upadł.).

Ponadto nie jest też trafna argumentacja pozwanego syndyka, iż zachodzą w odniesieniu do żądania powódki przesłanki zastosowania art. 91 ust. 2 pr. upadł. Stanowi on, że zobowiązania majątkowe niepieniężne z dniem ogłoszenia upadłości zmieniają się na zobowiązania pieniężne i z tym dniem stają się płatne, chociażby termin ich wykonania jeszcze nie nastąpił. Ściślej rzecz ujmując, chodzi tu o oba elementy zobowiązania, tj. dług upadłego (obowiązek świadczenia) wynikający ze stosunku zobowiązaniowego oraz wierzytelność (prawo do żądania świadczenia) przeciwko upadłemu, które w warunkach określonych w art. 91 ust. 2 pr. upadł. ulegają konwersji z niepieniężnych na pieniężne. Powyższa argumentacja pozwanego syndyka – zdaniem Sądu Apelacyjnego – opiera się na błędnym założeniu, że roszczeniu powódki zgłoszonemu w niniejszej sprawie odpowiada zobowiązanie (dług, obowiązek świadczenia) upadłego. Tymczasem przedmiotem procesu cywilnego jest roszczenie procesowe, a takie roszczenie nie zawsze dotyczy roszczenia materialnoprawnego. Można tak przyjąć w pełni jedynie w zakresie procesów o zasądzenie świadczenia. Procesy o ustalenie istnienia lub nieistnienia lub o ukształtowanie stosunku prawnego natomiast tylko w pewnych wypadkach dotyczą roszczeń materialnoprawnych. W procesach o ustalenie nieistnienia stosunku prawnego (a do takich należy dochodzone w niniejszej sprawie powództwo o ustalanie nieważności umowy) wręcz założeniem jest, że nie istnieje pomiędzy stronami stosunek materialnoprawny. Także więc przepis art. 91 ust. 2 pr. upadł. nie może mieć zastosowania w niniejszej sprawie, w której powódka nie dochodzi wierzytelności, która podlegałaby zgłoszeniu do masy upadłości i która mogłaby ulec zmianie z niepieniężnej na pieniężną.

W konsekwencji, zdaniem Sądu Apelacyjnego orzekającego w niniejszej sprawie, możliwość wytoczenia powództwa nie była uzależniona od umorzenia lub zakończenia postępowania upadłościowego i nie wymagało to przedstawienia przez powódkę odmowy uznania wierzytelności, o którym mowa w art. 263 w zw. z art. 145 ust. 1 pr. upadł.

Dodatkowo odwołać się też można do argumentacji Sądu Najwyższego prezentowanej w uzasadnieniach postanowień z dnia 16 lipca 2009 r., I CSK 14/09, i z dnia 14 maja 2009 r., I CSK 427/08 oraz wyroku z dnia 16 października 2008 r., III CSK 120/08, w których przyjmowano, iż roszczenie o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, o zasiedzenie i roszczenie o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli nie mogą podlegać procedurze zgłoszenia i uznawania wierzytelności w postępowaniu upadłościowym i dopuszczano prowadzenie postępowania w ich przedmiocie niezależnie od postępowania upadłościowego.

Biorąc zatem pod uwagę powyższe, Sąd Apelacyjny doszedł do przekonania, iż przedmiotowa sprawa nie dotyczy wierzytelności, która podlega zgłoszeniu do masy upadłości, stąd nie było przeszkód do prowadzenia postępowania wszczętego powództwem skarżącej.

Dlatego też Sąd Apelacyjny orzekł o uchyleniu zaskarżonego postanowienia stosownie do treści art. 386 § 1 k.p.c. w zw. z art. 397 § 3 k.p.c.

O kosztach postępowania zażaleniowego orzeczono stosownie do treści art. 108 § 2 k.p.c.

(...)