Pełny tekst orzeczenia

Postanowienie z dnia 27 listopada 2001 r., III CKN 462/01
Zawarte w kasacji stwierdzenia, że nie jest ona bezzasadna, że zaskarżone
orzeczenie oczywiście narusza prawo lub że zachodzi nieważność
postępowania, mogą być kwalifikowane jako element uzasadnienia podstaw
kasacyjnych, nie stanowią natomiast przedstawienia okoliczności
uzasadniających przyjęcie kasacji do rozpoznania (art. 3933
§ 1 pkt 3 k.p.c.).
Sędzia SN Jacek Gudowski
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Kazimiery K. przeciwko Jackowi W. o
uzgodnienie treści księgi wieczystej, na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w
dniu 27 listopada 2001 r., na skutek kasacji powódki od wyroku Sądu Apelacyjnego
w Lublinie z dnia 25 lipca 2001 r.
odrzucił kasację.
Uzasadnienie
Wyrok Sądu Apelacyjnego zaskarżony kasacją powódki został wydany w dniu 25
lipca 2001 r., w związku z czym do postępowania kasacyjnego, a także do złożenia
i rozpoznania kasacji, mają zastosowanie przepisy kodeksu postępowania
cywilnego w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 24 maja 2000 r. o zmianie ustawy –
Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze
zastawów, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz ustawy o
komornikach sądowych i egzekucji (Dz.U. Nr 48, poz. 554; por. art. 5 ust. 2 i art. 6
tej ustawy).
Zgodnie z art. 3933
§ 1 k.p.c. w nowym brzmieniu, kasacja – obok oznaczenia
zaskarżonego orzeczenia ze wskazaniem zakresu zaskarżenia, przytoczenia
podstaw kasacyjnych i ich uzasadnienia oraz wniosku o uchylenie lub zmianę
orzeczenia z oznaczeniem zakresu uchylenia lub zmiany – powinna zawierać, jako
jeden z elementów konstrukcyjnych, także przedstawienie okoliczności
uzasadniające jej rozpoznanie. Wymaganie to jest związane z faktem, że kasacja –
zwłaszcza po zmianach dokonanych przytoczoną wyżej ustawą – stanowi środek
odwoławczy spełniający przede wszystkim funkcje publiczne, a jej podstawowym
celem jest zapewnienie jednolitości wykładni oraz wkład w rozwój prawa
i jurysprudencji (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 4 lutego 2000 r.,
II CZ 178/99, OSNC 2000, nr 7-8, poz. 147). Publicznoprawny charakter kasacji
odpowiada ustrojowym, konstytucyjnym kompetencjom Sądu Najwyższego,
będącego naczelnym organem sądowym, sprawującym nadzór nad działalnością
sądów powszechnych w zakresie orzekania (art. 183 ust. 1 Konstytucji oraz art. 1
i 2 ustawy z dnia 20 września 1984 r. o Sądzie Najwyższym, jedn. tekst: Dz.U.
z 1994 r. Nr 13, poz. 48 ze zm.).
W postanowieniu z dnia 9 listopada 2000 r., II CKN 1385/00 (OSNC 2001, nr 3,
poz. 51) oraz w licznych późniejszych orzeczeniach Sąd Najwyższy wyjaśnił, że
brak polegający na nieprzedstawieniu tych okoliczności powoduje odrzucenie
kasacji bez wzywania o jego usunięcie. Z kolei, w postanowieniu z dnia 12 grudnia
2000 r., V CKN 1780/00 (OSNC 2001, nr 3, poz. 52) uściślił to stanowisko przez
stwierdzenie, że spełnienie obowiązku wynikającego z art. 393-3
§ 1 pkt 3 k.p.c. nie
może polegać na odwołaniu się przez skarżącego do uzasadnienia podstaw
kasacyjnych, bez przedstawienia okoliczności wskazanych w wymienionym
przepisie, a w postanowieniu z dnia 22 marca 2001 r., V CZ 131/00 (OSNC 2001,
nr 10, poz. 156) zaznaczył dobitnie, że jeżeli skarżący nie wskazał w kasacji
okoliczności uzasadniających jej rozpoznanie, to obowiązek ich przedstawienia nie
jest spełniony, choćby dały się wywieść z uzasadnienia kasacji (por. także
postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 2 marca 2001 r., V CZ 127/00 oraz z dnia
10 maja 2001 r., II CZ 35/01, nie publ.).
W judykaturze Sądu Najwyższego nie została natomiast jednoznacznie
wyjaśniona kwestia, jaki jest zakres wymagania określonego w art. 3933
§ 1 pkt 3
k.p.c. Prezentowane są dwa stanowiska; z części orzeczeń wynika, że
przedstawienie okoliczności uzasadniających rozpoznanie kasacji może polegać na
wskazaniu przesłanek opisanych w art. 393 § 1 pkt 1 i 2 oraz § 2 k.p.c. (por. np.
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 stycznia 2001 r., V CKN 1869/00.
“Palestra” 2001, nr 3-4, s. 211), a z innych, że chodzi w tym wypadku wyłącznie
o przesłanki przewidziane w art. 393 § 1 pkt 1 i 2 k.p.c. (por. np. postanowienia
Sądu Najwyższego z dnia 25 maja 2001 r., IV CZ 26/01 albo z dnia 13 listopada
2001 r., III CKN 235/01, nie publ.). Zważywszy, że Sąd Najwyższy w zasadzie
jednolicie wyłącza w omawianym zakresie przesłankę wymienioną w art. 393 § 1
pkt 3 – gdyż niepodobna wykazywać, że kasacja nie jest oczywiście bezzasadna –
wątpliwości i rozbieżności dotyczą jedynie przesłanek, o jakich mowa w art. 393 § 2
k.p.c.
Przed przystąpieniem do analizy wymagania określonego w art. 3933
§ 1 pkt 3
k.p.c., należy zaznaczyć, że z przepisów normujących dopuszczalność
i rozpoznawanie kasacji wynika, iż każda kasacja – dopuszczalna w myśl art. 392 §
1 w związku z art. 3921
k.p.c. (por. art. 5191
k.p.c.) oraz skutecznie wniesiona –
podlega rozpoznaniu przez Sąd Najwyższy. To jest zasada, która została
ograniczona przepisem art. 393 § 1 k.p.c., zgodnie z którym Sąd Najwyższy, w
drodze tzw. przedsądu, może odmówić przyjęcia kasacji do rozpoznania, jeżeli
sprawie nie występuje istotne zagadnienie prawne, nie istnieje potrzeba wykładni
przepisów prawnych budzących poważne wątpliwości lub wywołujących
rozbieżności w orzecznictwie sądów, a także gdy kasacja jest oczywiście
bezzasadna.
Jednocześnie jednak ustawodawca zastrzegł, że interes publiczny, wypełniający
kasację jako środek odwoławczy o specjalnym znaczeniu, musi ustąpić w sytuacji,
gdy zaskarżone orzeczenie oczywiście narusza prawo albo gdy zachodzi
nieważność postępowania. W takiej sytuacji, zgodnie z art. 393 § 2 k.p.c.,
“przedsąd” nie może być dokonany, albowiem stosowanie art. 393 § 1 k.p.c. zostało
wyłączone (verba legis: “Przepisu § 1 nie stosuje się, jeżeli ...”). Należy podkreślić,
że wobec wyłączenia stosowania § 1, w wypadku rażącego naruszenia prawa albo
nieważności postępowania Sąd Najwyższy w ogóle nie dokonuje “przedsądu”, a
kasacja podlega rozpoznaniu na zasadach ogólnych. Trzeba także zaznaczyć, co
jest oczywiste w świetle art. 39311
§ 1 k.p.c., że rażące naruszenie prawa musi
zachodzić w granicach podniesionych w kasacji podstaw, natomiast nieważność
postępowania – w granicach zaskarżenia.
Przechodząc do oceny wymagania przewidzianego w art. 3933
§ 1 pkt 3 k.p.c.,
należy przede wszystkim podkreślić, że ustawodawca wyraźnie nałożył na
wnoszącego kasację obowiązek przedstawienia okoliczności uzasadniających
przyjęcie jej do rozpoznania (art. 393 § 1 pkt 1 i 2), a nie tych okoliczności, które
bądź to wyłączają w ogóle stosowanie “przedsądu” (art. 393 § 2), bądź też
uniemożliwiają odmowę przyjęcia kasacji do rozpoznania (art. 393 § 1 pkt 3). To
stwierdzenie wynika nie tylko z formy gramatycznej, jaką ustawodawca się posłużył
(“przedstawienie okoliczności uzasadniających jej [kasacji] rozpoznanie”), ale także
z istoty wstępnego badania kasacji (przedsądu), które polega na selekcjonowaniu
tych kasacji, których rozpoznanie przysłuży się rozwojowi wykładni lub ujednoliceniu
rozbieżności występujących w orzecznictwie sądów. Jedynie więc w tym zakresie –
w ramach obowiązku określonego w art. 3933
§ 1 pkt 3 k.p.c. – wnoszący kasację
może przedstawiać okoliczności uzasadniające przyjęcie kasacji do rozpoznania.
Pozostałe przesłanki przewidziane w art. 393 (oczywista bezzasadność kasacji,
oczywiste naruszenie prawa lub nieważność postępowania) nie są – o czym już
była mowa – okolicznościami, które mogą uzasadnić przyjęcie kasacji do
rozpoznania, lecz przesłankami, które wyłączają “przedsąd” (§ 2) lub uzasadniają
odmowę przyjęcia kasacji do rozpoznania po dokonaniu “przedsądu” (§ 1 pkt 3).
Poza tym, co oczywiste, wszystkie te przesłanki stanowią jedynie dopełnienie
podstaw kasacyjnych określonych w art. 3931
k.p.c., gdyż nieważność
postępowania jest kwalifikowanym naruszeniem przepisów postępowania,
natomiast oczywiste naruszenie prawa może się przejawiać zarówno naruszeniem
prawa materialnego przez błędną wykładnię lub niewłaściwe zastosowanie, jak też
naruszeniem przepisów postępowania, mogącym mieć wpływ na wynik sprawy.
Należy więc wyprowadzić wniosek, że wskazywanie omawianych przesłanek może
być dokonywane, jeżeli skarżący uzna to za celowe, tylko w ramach uzasadnienia
podstaw kasacyjnych, celem ich wzmocnienia, a tym samym zapobieżenia
„przedsądowi” oraz zwiększenia szansy na uwzględnienie kasacji. W świetle celów,
jakie spełniają środki odwoławcze, przy uwzględnieniu istoty kontradyktoryjności
oraz natury procesu cywilnego, jest zresztą całkiem zrozumiałe, że wnoszący
kasację, przytaczając podstawy i ich uzasadnienie, starają się wykazać, iż kasacja
nie jest oczywiście bezzasadna, względnie, że oczywiste jest, przynajmniej w ich
ocenie, wytykane naruszenie prawa. Praktyka potwierdza takie zachowania,
również przy wnoszeniu innych środków odwoławczych lub środków zaskarżenia,
toteż kwalifikowanie przesłanek określonych w art. 393 § 1 pkt 3 i § 2 k.p.c. jako
elementu konstrukcyjnego kasacji, o jakim mowa w art. 3933
§ 1 pkt 3 k.p.c., nie
znajduje jakichkolwiek racji.
Należy także zwrócić uwagę, że unormowania zawarte w art. 393 § 1 pkt 3 i § 2
k.p.c., odwołując się do zasadności (bezzasadności) kasacji, są wyraźnie kierowane
do Sądu Najwyższego, bo tylko Sąd Najwyższy – a nie strona – władny jest ocenić,
czy kasacja jest bezzasadna oraz czy doszło do naruszenia prawa. Chodzi przy tym
o zasadność (bezzasadność) “oczywistą”, stwierdzalną przez Sąd Najwyższy prima
facie, niewątpliwą, nie wymagającą badania, występującą w ramach podstaw, a nie
obok czy niezależnie od nich (por. uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów
Sądu Najwyższego z dnia 17 stycznia 2001 r., III CZP 49/00, OSNC 2001, nr 4,
poz. 53). To samo dotyczy nieważności postępowania, którą Sąd Najwyższy bierze
pod rozwagę z urzędu, a więc niezależnie od tego, czy skarżący powołał się na nią
w kasacji w ramach podstawy kasacyjnej przewidzianej w art. 3931
pkt 2 k.p.c.
Można zatem stwierdzić, że niemożność odmowy przyjęcia kasacji do rozpoznania
z powodów określonych w § 2, a także w § 1 pkt 3, jest całkowicie niezależna od
argumentów przytaczanych przez wnoszącego kasację.
Za skierowaniem unormowania ujętego w art. 393 § 2 do Sądu Najwyższego,
a nie do strony, przemawia ponadto litera tego przepisu; zważywszy, że odmowa
przyjęcia kasacji do rozpoznania przewidziana w § 1 należy do Sądu Najwyższego,
to zawarty w § 2 imperatywny zwrot “przepisu § 1 nie stosuje się, jeżeli ...” oznacza
zakaz skierowany bezpośrednio do Sądu Najwyższego. Identyczny zakaz zawarty
został w art. 3934
§ 2 zdanie trzecie k.p.c. i nie może być wątpliwości, że jest to
dyrektywa odnoszona przez ustawodawcę do Sądu Najwyższego, który – w
wypadku kasacji wniesionej przez Rzecznika Praw Obywatelskich – nie może
odmówić przyjęcia jej do rozpoznania. Podobne zakazy lub nakazy, kierowane do
sądu, występują w kodeksie postępowania cywilnego wielokrotnie (tylko
przykładowo: art. 120 § 2, art. 136 § 3, art. 321 § 2, art. 335 § 1 zdanie drugie, art.
431 lub 449 § 2), przy czym niekiedy adresowane są także wyłącznie do stron lub
innych uczestników procesu i wtedy jasno wynika to z treści przepisu (np. art. 3932
§ 2, art. 465 § 1 zdanie drugie, art. 511 § 2 lub art. 62611
§ 4).
Poza tym nie wolno zapominać, że kształtując formę kasacji oraz stylizując
przepis art. 3933
§ 1 k.p.c., ustawodawca wyraźnie oddzielił podstawy kasacyjne
i ich uzasadnienie (pkt 2) od przedstawienia okoliczności uzasadniających
rozpoznanie kasacji (pkt 3), w związku z czym utożsamianie tych odrębnych
elementów konstrukcyjnych w ramach wykładni sądowej i w praktyce jest
niedopuszczalne. Z tych samych założeń wychodził Sąd Najwyższy, trafnie
stwierdzając w przytoczonych na wstępie orzeczeniach, że spełnienie obowiązku
wynikającego z art. 3933
§ 1 pkt 3 k.p.c. nie może polegać na odwołaniu się przez
skarżącego do uzasadnienia podstaw kasacyjnych.
Na koniec trzeba powrócić do istoty kasacji i jej publicznych funkcji; Sąd
Najwyższy może je w pełni, przy aktywnym udziale stron procesu, realizować tylko
wówczas, gdy strona wnosząca kasację wskaże okoliczności – wykraczające poza
toczący się między stronami spór prywatnoprawny – wymagające zaangażowania
Sądu Najwyższego (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 maja 2001 r.,
III CZ 36/01, OSNC 2002, nr 2, poz. 22, oraz zalecenie Rady Europy nr R [95]5
Komitetu Ministrów przyjęte w dniu 7 lutego 1995 r. na 528 posiedzeniu zastępców
ministrów). Okoliczności te zostały określone w art. 393 § 1 pkt 1 i 2 k.p.c., więc
uznanie, że należą do nich także te, które – w innym celu – zostały ujęte przez
ustawodawcę w art. 393 § 1 pkt 3 i § 2, może doprowadzić do wypaczenia funkcji
kasacji. Nietrudno przewidzieć, a kasacja wniesiona w niniejszej sprawie jest tego
przykładem, że skarżący, zamiast odwoływać się do argumentów
publicznoprawnych, stanowiących konieczny konstrukcyjny element kasacji i
uzasadniających przyjęcie jej do rozpoznania, będą rutynowo powoływać się, nie
zważając na trafność prezentowanych twierdzeń, wyłącznie na oczywistość
naruszenia prawa lub nieważność postępowania i omijać tym samym wymaganie
formy, przewidziane w art. 3931
§ 1 k.p.c.
Tak więc zawarte w kasacji stwierdzenia, że nie jest ona bezzasadna, że
zaskarżone orzeczenie oczywiście narusza prawo lub że zachodzi nieważność
postępowania, mogą być kwalifikowane jako element uzasadnienia podstaw
kasacyjnych, nie stanową natomiast przedstawienia okoliczności uzasadniających
przyjęcie kasacji do rozpoznania (art. 3933
§ 1 pkt 3 k.p.c.).
Z tych względów kasację powódki, w której nie przedstawiono okoliczności
przewidzianych w art. 393 § 1 pkt 1 lub 2 k.p.c., lecz ograniczono się jedynie do
próby wykazania, że zaskarżony wyrok oczywiście narusza prawo, należało – jako
niedopuszczalną – odrzucić (art. 3937
§ 2 k.p.c.).