Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 61/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 30 listopada 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jerzy Kwaśniewski (przewodniczący)
SSN Maria Tyszel
SSN Andrzej Wróbel (sprawozdawca)
Protokolant Wanda Cabaj
w sprawie z odwołania A. G.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o emeryturę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych w dniu 30 listopada 2005 r.,
kasacji ubezpieczonej od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 18 listopada 2004 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 19
stycznia 2004r. oddalił odwołanie A. G. od decyzji Zakładu Ubezpieczeń
2
Społecznych z dnia 21 stycznia 2003r., którą organ rentowy odmówił
wnioskodawczyni prawa do emerytury na podstawie art. 29 ustawy o emeryturach i
rentach z FUS, uznając, iż ostatnia umowa o pracę zawarta została wyłącznie w
celu nabycia uprawnień do emerytury.
Sąd Okręgowy ustalił, iż wnioskodawczyni urodzona 10 grudnia 1947r.
pracowała od marca 1966r. do grudnia 1986r. w Z.P.O. "D." jako szwaczka, od
kwietnia 1987r. do czerwca 1992r. prowadziła własną działalność gospodarczą, od
lipca 1992r. do lipca 1996r. podlegała ubezpieczeniu społecznemu z tytułu
współpracy przy prowadzeniu działalności gospodarczej, a następnie od sierpnia do
grudnia 1996r. pobierała zasiłek dla bezrobotnych, od stycznia 1997r. otrzymuje
zasiłek przedemerytalny. W okresie od 1 października 2002r. do 30 listopada
2002r. wnioskodawczyni była zatrudniona na pół etatu w firmie "D." jako
pakowaczka, a pracę tę podjęła aby spełnić wymagania Oddziału ZUS w Ł. i
otrzymać wcześniejszą emeryturę. W dniu 5 grudnia 2002r. A. G. złożyła wniosek o
emeryturę.
Sąd Okręgowy uznał, iż okoliczności faktyczne sprawy, tj. zawarcie umowy o
pracę na połowę etatu po wielu latach prowadzenia działalności gospodarczej i
pobierania zasiłku przedemerytalnego, wystąpienie z wnioskiem o emeryturę po
dwóch miesiącach zatrudnienia wskazują, że zawarcie umowy o pracę zmierzało
do obejścia prawa, konkretnie zaś przepisu art. 29 ustawy z dnia 17 grudnia 1998r.
o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz.
1118).
W ocenie Sądu Okręgowego, pomimo spełnienia przez wnioskodawczynię
warunków wieku i stażu, nie przysługuje jej prawo do emerytury, albowiem zawarta
przez nią umowa o pracę zmierzała do obejścia prawa i jako taka jest nieważna, a
tym samym wnioskodawczyni nie może być uznana za pracownika w rozumieniu
art. 29 ustawy o emeryturach i rentach z FUS.
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 18
listopada 2004 r., oddalił apelację wnioskodawczyni.
Sąd Apelacyjny uznał, że okoliczności faktyczne rozpoznawanej sprawy nie
są sporne. Sąd Okręgowy trafnie wskazał, iż jej istotą jest rozstrzygnięcie, czy
3
umowa o pracę zawarta przez wnioskodawczynię z firmą „D." była ważna, czy też
dotknięta nieważnością w rozumieniu art. 58 k.c. Sąd drugiej instancji podniósł, iż
regulacja zawarta w art. 29 ustawy emerytalnej wskazuje na wolę ustawodawcy,
aby z możliwości "przejścia na" wcześniejszą emeryturę mogli skorzystać
pracownicy o określonym stażu pracy, a nie wszystkie osoby legitymujące się
wymaganym okresem składkowym i nieskładkowym. Podjęcie zatrudnienia
wyłącznie z zamiarem wystąpienia o przyznanie wcześniejszej emerytury zmierza
do obejścia warunku z art. 29, i nie może skutkować nabyciem uprawnień
emerytalnych. Przepis art. 58 k.c. określa zakres dopuszczalnej treści czynności
prawnej, ma zastosowanie do wszystkich czynności prawnych tak jednostronnych,
jak i do umów, w tym umów o pracę.
Sąd drugiej instancji stwierdził, że Sąd Okręgowy ocenił okoliczności
zawarcia umowy o pracę z dnia 1 października 2002 r. bez naruszenia reguł
zawartych w art. 233 § 1 k.p.c. i trafnie wywiódł, iż jej zawarcie, po wielu latach
pobierania zasiłku emerytalnego, na okres dwóch miesięcy zmierzało do obejścia
prawa i umowa ta jako taka jest nieważna, ponieważ jej zamiarem z góry
powziętym było osiągnięcie innego celu aniżeli ustalony w umowie.
Wnioskodawczyni nie miała zamiaru świadczenia pracy w charakterze pakowaczki,
ale poprzez zawarcie umowy o pracę, zmierzała do innego celu niż związany z
istotą umowy o pracę, a mianowicie do uzyskania świadczenia z ubezpieczenia
społecznego w postaci tzw. wcześniejszej emerytury, co skutkuje nieważnością
umowy z dnia 1 października 2002 r. Wnioskodawczyni nie posiadającej
rzeczywistego statusu pracowniczego, nie przysługuje zatem prawo do emerytury w
oparciu o art. 29 ustawy emerytalnej.
Od powyższego wyroku wnioskodawczyni wniosła kasację, w której
zaskarżyła wyrok w całości, zarzucając:
1) naruszenie prawa procesowego, mające istotny wpływ na wynik postępowania:
a) art. 227 k.p.c. w zw. z art. 391 k.p.c. poprzez niezasadne i wbrew potrzebie
procesowej oddalenie wniosku o dopuszczenie dowodu z uzupełniającego
przesłuchania wnioskodawczyni, złożonego dla wykazania okoliczności i powodów,
4
dla których wnioskodawczyni zawarła umowę o pracę i przyczyn, dla których
umowa została i na podanych w umowie warunkach,
b) art. 233 § 1, art. 224 k.p.c. w zw. z art. 391 k.p.c. poprzez dowolną, a nie
swobodną ocenę dowodów, brak dostatecznego wyjaśnia sprawy i
wszechstronnego rozważenia zebranego materiału polegające na :
- bezpodstawnym przyjęciu, że strony umowy i to obie, zawierając umowę miały na
celu i to wyłącznie obejście prawa tzn. obejmowały swą świadomością inny
„konkretny, zindywidualizowany cel umowy" niż wskazany expressis verbis w
umowie, w sytuacji gdy, na te okoliczności nie zostały przeprowadzone, poza
ogólnikowym, bardzo lapidarnym i oczywiście nie wystarczającym na potrzeby
niniejszej sprawy przesłuchaniem wnioskodawczyni, żadne dowody,
- braku rozważenia zebranego materiału w kontekście art. 6, 7, 8 i 9 k.p.a. w zw. z
art. 180 k.p.a., i paragrafu 3 rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie
postępowania o świadczenia emerytalno-rentowe i zasad wypłaty tych świadczeń z
dnia 7 lutego 1983 r. (Dz.U. Nr 10, poz. 49) , obowiązujących w relacjach ZUS -
wnioskodawczyni i nie wywiedzenie z tej analizy żadnych wniosków,
- braku rozważenia zebranego materiału dowodowego pod kątem świadomości, a
właściwie braku świadomości wnioskodawczyni co do bezprawności działania oraz
współżycia społecznego.
c) art. 6 k.c. poprzez bezpodstawne przerzucenie na wnioskodawczynię ciężaru
dowodzenia, że nie miała na celu obejścia prawa w sytuacji, gdy ciężar dowodu w
tym przypadku spoczywa na organie rentowym, który winien udowodnić, że takie
obejście prawa miało miejsce,
Naruszenie prawa materialnego tj. :
a) art. 58 k.c. poprzez błędną jego wykładnię i w konsekwencji jego zastosowanie,
w sytuacji, gdy brak było podstaw do zastosowania tego przepisu,
b) art. 82 k.c. poprzez brak rozważenia, przy dokonaniu ustalenia, że
wnioskodawczyni dokonała czynności prawnej w celu obejścia prawa, czy była ona
świadomą bezprawności działania,
c) niezastosowanie, mimo, że zachodziły ku temu podstawy, art. 29 ustawy o
emeryturach i rentach z FUS,
5
d) art. 5 k.c. poprzez wydanie wyroku, który jest sprzeczny z zasadami współżycia
społecznego.
Wskazując na powyższe wniesiono o zmianę wyroku poprzez uwzględnienie
apelacji lub uchylenie obu wyroków przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania oraz o rozstrzygnięcie o kosztach według norm przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja ma usprawiedliwione podstawy.
W uzasadnieniu zaskarżonego wyroku Sąd Apelacyjny powołał wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 14 marca 2001 r. II UKN 258/00 (OSNAPiUS 2002 nr 21 poz.
527), w którym stwierdzono, że nie można przyjąć pozorności oświadczeń woli o
zawarciu umowy o pracę, gdy pracownik podjął pracę i ją wykonywał, a
pracodawca świadczenie to przyjmował. Równocześnie dopuścił rozważenie
obejścia prawa (art. 58 § 1 k.c. w związku z art. 300 k.p.). Sąd drugiej instancji
pośrednio zatem wykluczył, że umowa o pracę między skarżącą i firmą „D.” została
zawarta dla pozoru, gdyż nie stwierdzono, iżby strony zawierając ją miały zamiar
wywołania innych skutków prawnych niż te, które wynikają z umowy o pracę, oraz
by jednocześnie próbowały przez jej zawarcie wprowadzić kogokolwiek w błąd co
do dokonania tej, a nie innej czynności. Przeciwnie, nie pozorowały zawarcia
umowy o pracę i były zgodne co do tego, aby ich oświadczenia woli wywołały
odpowiadający im skutek. Skutkiem tym było między innymi objęcie
ubezpieczeniem społecznym.
Dążenie do tego skutku Sąd drugiej instancji ocenił jako zamiar obejścia
prawa, prowadzący do nieważności umowy (art. 58 § 1 k.c. w związku z art. 300
k.p.). W ocenie Sądu Apelacyjnego „wnioskodawczyni nie miała zamiaru
świadczenia pracy, ale poprzez zawarcie umowy o pracę, zmierzała do innego celu
aniżeli związany z istotą umowy o pracę, a mianowicie do uzyskania świadczenia z
ubezpieczenia społecznego w postaci wcześniejszej emerytury”. Ocena ta była
jednak co najmniej przedwczesna, gdyż stwierdzenie, że umowa zmierza do
obejścia prawa, wymaga poczynienia konkretnych ustaleń faktycznych,
dotyczących okoliczności jej zawarcia, celu, jaki strony zamierzały osiągnąć,
charakteru wykonywanej pracy i zachowania koniecznego elementu stosunku
6
pracy, jakim jest wykonywanie pracy podporządkowanej (por. uchwałę Sądu
Najwyższego z dnia 8 marca 1995 r., I PZP 7/95, OSNAPiUS 1995 nr 18, poz. 227 i
wyrok z dnia 23 września 1997 r., I PKN 276/97, OSNAPiUS 1998 nr 13, poz. 397).
Tymczasem - jak trafnie podniesiono w kasacji - Sąd Okręgowy, wskazując na
nieważność zawartej przez skarżącą umowy o pracę, w gruncie rzeczy nie wyjaśnił
jej przyczyny. Pominął, że cel obejścia ustawy polega na takim ukształtowaniu
treści umowy, które pozornie nie sprzeciwia się ustawie, ale w rzeczywistości
zmierza do zrealizowania celu przez nią zakazanego. Umowie o pracę
nienaruszającej art. 22 k.p. nie można stawiać zarzutu zawarcia w celu obejścia
prawa, nawet gdy jej cel dyktowany był wyłącznie chęcią uzyskania świadczeń z
ubezpieczenia społecznego ( wyrok Sądu Najwyższego z 25 stycznia 2005 r. II UK
141/04 OSNP 2005 nr 15 poz. 235).
W uzasadnieniu zaskarżonego wyroku Sąd przyjął, że „podjęcie zatrudnienia
wyłącznie z zamiarem wystąpienia o przyznanie wcześniejszej emerytury zmierza
do obejścia warunku art. 29” ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych, który stanowi, że ubezpieczeni urodzeni przed dniem 1
stycznia 1949 r., będący pracownikami, którzy nie osiągnęli wieku emerytalnego
określonego w art. 27 pkt 1, mogą przejść na emeryturę: 1) kobieta - po osiągnięciu
wieku 55 lat, jeżeli ma co najmniej 30-letni okres składkowy i nieskładkowy albo
jeżeli ma co najmniej 20-letni okres składkowy i nieskładkowy oraz została uznana
za całkowicie niezdolną do pracy; 2) mężczyzna - po osiągnięciu wieku 60 lat, jeżeli
ma co najmniej 25-letni okres składkowy i nieskładkowy oraz został uznany za
całkowicie niezdolnego do pracy. Przepis ten uprawnia do przejścia na emeryturę
ubezpieczonych „będących pracownikami”, czyli - stosownie do art. 2 k.p. - osób
zatrudnionych na podstawie umowy o pracę, a nie tych które tylko umowę o pracę
zawarły. Obejściem prawa jest więc zamiar nawiązania stosunku ubezpieczenia
społecznego bez rzeczywistego wykonywania umowy o pracę (wyrok Sądu
Najwyższego z 25 stycznia 2005 r. II UK 141/04 OSNP 2005 nr 15 poz. 235).
Decydujące dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy jest jednak to, czy zawarcie
umowy o pracę w zamiarze, nawet wyłącznym, uzyskania przez pracownika
świadczeń z ubezpieczenia społecznego, może być w jakichkolwiek
okolicznościach uznane za obejście prawa w rozumieniu art. 58 k.c. W związku z
7
tym należy stwierdzić, że istota cywilistycznej konstrukcji obejścia prawa wyraża się
w dążeniu do osiągnięcia skutku zakazanego przez przepis o charakterze iuris
cogentis przez czynności, które nie są zakazane. Sąd Najwyższy w wyroku z 25
listopada 2004 r. (I PK 42/04 OSNP 2005/14/209) trafnie stwierdził, ze zawarcie
umowy o pracę dla osiągnięcia celu, który nie jest sprzeczny z prawem, nie stanowi
obejścia ustawy w rozumieniu art. 58 § 1 k.c. W rozpoznawanej sprawie Sądy
przyjęły, że zawarcie umowy o pracę, po wielu latach pobierania zasiłku
emerytalnego, na okres dwóch miesięcy zmierzało do obejścia prawa (…),
ponieważ jej zamiarem z góry powziętym było osiągnięcie innego celu aniżeli
ustalony w umowie.” Pogląd ten jest nietrafny. Przede wszystkim w konstrukcji
obejścia prawa decydujące znaczenie ma nie zamiar albo świadomość stron
umowy, lecz cel lub rezultat (skutek) umowy, a mianowicie osiągnięcie stanu
zakazanego przez prawo. Tymczasem nie można przyjąć, że zawarcie umowy o
pracę, zwłaszcza w sytuacji, gdy nie ma dowodów na to, że praca nie była
rzeczywiście świadczona, zmierza do osiągnięcia przez strony umowy celu
zakazanego przez prawo ubezpieczeń społecznych. Zawarcie umowy pracę nawet
wyłącznie w zamiarze uzyskania świadczeń z ubezpieczenia społecznych nie
zmierza do obejścia przepisu art. 29 ustawy o rentach i emeryturach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych, gdy pracownik rzeczywiście świadczył pracę
(odmiennie Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 14 marca 2001 r. II UKN 258/00,
OSNP 2002 nr 21 poz.527, w którym stwierdzono, że: „Nie można przyjąć
pozorności oświadczeń woli o zawarciu umowy o pracę, gdy pracownik podjął
pracę i ją wykonywał, a pracodawca świadczenie to przyjmował. Nie wyklucza to
rozważenia, czy w konkretnym przypadku zawarcie umowy zmierzało do obejścia
prawa (art. 58 § 1 KC w związku z art. 300 KP). Cel umowy o pracę, jakim jest
również uzyskanie świadczeń z ubezpieczenia społecznego przysługujących
pracownikowi zatrudnionemu na podstawie umowy o pracę, nie jest bowiem ze
swej istoty celem sprzecznym z prawem.
Sąd Najwyższy wielokrotnie zwracał uwagę, że wady oświadczeń woli
dotykające umowy o pracę - nawet powodujące jej nieważność - nie skutkują w
sferze prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego. W tych stosunkach
prawną doniosłość ma jedynie zamiar obejścia prawa przez "fikcyjne" zawarcie
8
umowy, tj. takie, które nie wiąże się ze świadczeniem pracy, a dokonanie
zgłoszenia do ubezpieczenia następuje pod pozorem zatrudnienia. Opisuje to
sytuacja, w której dochodzi do zgłoszenia do ubezpieczenia osoby niebędącej
podmiotem ubezpieczenia, nieświadczącej pracy i przez to nienoszącej cech
"zatrudnionego pracownika", gdy nie są wykonywane obowiązki i prawa płynące z
umowy o pracę (por. np. wyroki z dnia 17 grudnia 1996 r., II UKN 32/96,
OSNAPiUS 1997 nr 15, poz. 275, z dnia 16 marca 1999 r., II UKN 512/98,
OSNAPiUS 2000 nr 9, poz. 368 oraz z dnia 28 lutego 2001 r., II UKN 244/00,
OSNAPiUS 2002 nr 20, poz. 496). Nie można przypisać celu obejścia prawa (art.
58 § 1 k.c. w związku z art. 300 k.p.) stronom umowy o pracę, na której podstawie
rzeczywiście były wykonywane obowiązki i prawa płynące z tej umowy (wyrok Sądu
Najwyższego z 25 stycznia 2005 r. II UK 141/04 OSNP 2005 nr 15 poz. 235).
Biorąc powyższe pod rozwagę, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji.