Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 11 stycznia 2006 r.
II PK 110/05
Pracownik może domagać się ustalenia, że nie jest zobowiązany do po-
wstrzymywania się od działalności konkurencyjnej wobec pracodawcy z tytułu
umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy (art. 189 k.p.c.).
Przewodniczący SSN Krystyna Bednarczyk, Sędziowie SN: Beata Gudowska
(sprawozdawca), Roman Kuczyński.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 11 stycznia 2006 r.
sprawy z powództwa Sebastiana R. przeciwko „W.” Spółce z o.o. w S.L. o ustalenie,
na skutek kasacji powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 22 grud-
nia 2004 r. [...]
1. o d d a l i ł kasację,
2. zasądził od Sebastiana R. 120 zł (sto dwadzieścia) na rzecz „W.” Spółki z
o.o. w S.L. tytułem kosztów postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Pozwem z dnia 12 listopada 2003 r. Sebastian R. wniósł o ustalenie, że po
ustaniu stosunku pracy z dniem 3 września 2003 r. nie jest zobowiązany do po-
wstrzymywania się od działalności konkurencyjnej wobec pozwanej „W.” Spółki z o.o.
w S.L. Roszczenie oparł na twierdzeniu, że zawarta z nim umowa o zakazie konku-
rencji po ustaniu stosunku pracy jest nieważna z mocy prawa, gdyż w czasie pracy
nie dysponował szczególnie ważnymi informacjami, których ujawnienie mogłoby na-
razić pracodawcę na szkodę. Jednocześnie wskazywał na okoliczności powodujące
wygaśnięcie zakazu konkurencji, takie jak utrzymywanie się po ustaniu stosunku
pracy braku przyczyn uzasadniających ten zakaz (niedysponowanie szczególnie
ważnymi informacjami) oraz niewywiązywanie się pracodawcy z obowiązku zapłaty
odszkodowania w należytej wysokości.
2
Wyrokiem z dnia 1 czerwca 2004 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Poznaniu oddalił powództwo. Ustalił, że powód był zatrudniony w po-
zwanej Spółce od dnia 1 stycznia 2003 r. do dnia 3 września 2003 r. na stanowisku
przedstawiciela handlowego. Przy zawarciu umowy o pracę w dniu 17 grudnia 2002
r. zobowiązał się do niepodejmowania działalności konkurencyjnej wobec pracodaw-
cy w okresie 3 lat od ustania stosunku pracy. Za działalność konkurencyjną uznano
każdą prowadzoną niezależnie od formy prawnej działalność gospodarczą na terenie
Polski, zarówno przez podmioty krajowe, jak zagraniczne, wchodzącą w zakres
przedmiotu działalności pracodawcy. Oznaczało to, że powód nie miał podejmować
pracy lub innych usług oraz działalności gospodarczej na własny lub cudzy rachunek
lub pełnić funkcji w organach zarządzających, kontrolnych lub stanowiących innych
osób, a także funkcji doradczych, jeżeli osoby te lub ich działalność były konkuren-
cyjne dla pracodawcy. Nie mógł także podejmować jakichkolwiek działań zmierzają-
cych do zatrudnienia na własny lub cudzy rachunek osób spośród władz i pracowni-
ków pracodawcy oraz wchodzić w jakiekolwiek stosunki faktyczne lub prawne z kon-
trahentami pracodawcy z ostatniego roku przed ustaniem stosunku pracy albo z któ-
rymi toczyły się w tym czasie rokowania o nawiązanie stosunku w celu gospodar-
czym. W zamian za powstrzymanie się od działalności konkurencyjnej pracodawca
miał wypłacać powodowi odszkodowanie w wysokości 25% wynagrodzenia otrzymy-
wanego w ostatnim miesiącu trwania umowy, a za naruszenie zakazu zastrzeżono
karę umowną w kwocie 40.000 zł.
Powód nie wykonał zobowiązania wynikającego z klauzuli konkurencyjnej i z
tego powodu została z nim rozwiązana umowa o pracę. Po jej rozwiązaniu, mimo że
nadal nie stosował się do zakazu konkurencji, pracodawca wypłacał co miesiąc po-
wodowi odszkodowanie wynikające z umowy o zakazie konkurencji. Nie zamierzał
rozwiązywać umowy ani zwalniać powoda z zakazu konkurencji, gdyż dążył do
utrzymania bezkonkurencyjnej pozycji rynkowej. Twierdził, że powód mógł jej zagro-
zić, gdyż w czasie pracy został zaznajomiony ze wszystkimi informacjami handlowy-
mi oraz organizacyjnymi dotyczącymi przedsiębiorstwa, jak też poznał szczegółowe
zasady sprzedaży produktów i specyfikę pracy innych działów funkcjonujących w
pozwanej Spółce.
Sąd pierwszej instancji nie podzielił zarzutu nieważności umowy o zakazie
konkurencji, wyrażając pogląd, że przy jej zawarciu pracodawca samodzielnie, jed-
nostronnie i subiektywnie ocenia, czy posiadane przez pracownika informacje są ta-
3
kie, o jakich mowa w art. 1012
§ 1 k.p. Przyjął, że skoro strona pozwana pozostawała
trwale w przekonaniu, iż informacje posiadane przez powoda, jej byłego pracownika,
nie utraciły cechy „szczególnie ważnych”, oraz wywiązywała się z obowiązku wypłaty
odszkodowania, umowa o zakazie konkurencji nie wygasła i w związku z art. 1012
§
2 k.p. utrzymuje się zakaz konkurencji.
Rozpoznający apelację powoda Sąd Apelacyjny Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Poznaniu podzielił ustalenia faktyczne poczynione przez Sąd pierw-
szej instancji i zasadniczo w całości zaaprobował jego stanowisko prawne. Powołu-
jąc się jednak na uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 11 kwietnia 2001 r., III ZP 7/01
(OSNAPiUS 2002 nr 7, poz. 155), podniósł, że pojęcie „zakaz konkurencji” nie obra-
zuje stosunku prawnego lub prawa, lecz stan faktyczny będący skutkiem zawartej
umowy i stwierdził niedopuszczalność ustalenia tak pojętego „zakazu” na podstawie
art. 189 k.p.c. Za dopuszczalne uznał natomiast roszczenie o ustalenie nieistnienia
umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy, jakkolwiek uznał je za nie-
uzasadnione. Stwierdził, że ocena przymiotów pracownika jako „mającego dostęp do
szczególnie ważnych informacji, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na
szkodę” należy tylko i wyłącznie do pracodawcy, gdyż służy ochronie jego interesów.
Posłużenie się argumentem nieposiadania przez pracownika takiej cechy nie po-
zwala zarówno pracodawcy zwolnić się od wypłaty odszkodowania, jak też pracowni-
kowi podejmować działalności konkurencyjnej. Wykluczył tym samym możliwość
naruszenia przez Sąd pierwszej instancji art. 1012
§ 2 k.p., dodając, że nawet w
przypadku zaistnienia okoliczności w nim wymienionych, ustanie zakazu konkurencji
przed terminem ustalonym w umowie nie następuje z mocy prawa i musi być okre-
ślone przez strony umowy. Wyrokiem z dnia 22 grudnia 2004 r. oddalił apelację.
Kasacja powoda została wywiedziona na podstawie naruszenia prawa mate-
rialnego przez niewłaściwe zastosowanie art. 189 k.p.c. i odmowę stwierdzenia nie-
istnienia po jego stronie prawnego obowiązku powstrzymania się od podejmowania
działalności konkurencyjnej, wynikającą z przyjęcia, że chodzi o ustalenie faktu oraz
art. 1012
k.p., przez przyjęcie, że jest związany zakazem konkurencji po ustaniu sto-
sunku pracy, mimo jednostronnego i dowolnego zdecydowania przez pracodawcę,
co stanowi szczególnie ważną informację, której ujawnienie może narazić go na
szkodę oraz pomimo niewywiązywania się przez niego z obowiązku zapłaty odszko-
dowania. Skarżący wskazał na występujące w sprawie istotne zagadnienie prawne
dotyczące możliwości dochodzenia przez pracownika na podstawie art. 189 k.p.c.
4
ustalenia istnienia zobowiązania do powstrzymania się od podejmowania działalności
konkurencyjnej po ustaniu stosunku pracy w świetle przesłanek, o których mowa w
art. 1012
§ 2 k.p. Zwrócił także uwagę na potrzebę określenia, w jakich przypadkach
zakaz konkurencji po ustaniu stosunku pracy przestaje pracownika obowiązywać, a
w szczególności, co należy rozumieć przez „szczególnie ważne informacje, których
ujawnienie może narazić pracodawcę na szkodę” i przede wszystkim, czy może je
określać w sposób dowolny i jednostronny sam pracodawca, czy też powinny mieć
one charakter obiektywny. Za istotne uznał także określenie, w jakich okoliczno-
ściach niewywiązywanie się pracodawcy z obowiązku wypłaty odszkodowania zwal-
nia pracownika z zakazu konkurencji po ustaniu stosunku pracy, a w jakich uzasad-
nia jedynie roszczenie o wypłatę odszkodowania.
Wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu w Poznaniu lub o jego zmianę i
ustalenie, że od dnia 3 września 2003 r. nie obowiązuje go zakaz konkurencji po
ustaniu stosunku pracy ze stroną pozwaną.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Ujęcie przez Sąd Apelacyjny żądania powoda jako domagania się ustalenia
faktu znajduje podłoże w utrwalonym poglądzie Sądu Najwyższego, odróżniającym
zakaz konkurencji, polegający na powstrzymywaniu się działań konkurencyjnych, od
trwania obowiązków wynikających z umowy o zakazie konkurencji (por. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 17 listopada 1999 r., I PKN 358/99, OSNAPiUS 2001 nr 7, poz.
217; z dnia 5 lutego 2002 r., I PKN 873/00, OSNP 2004 nr 4, poz. 59 i uchwałę z dnia
11 kwietnia 2001 r., III ZP 7/01, OSNAPiUS 2002 nr 7 poz. 155 z glosą M. Lewando-
wicz-Machnikowskiej). Sąd drugiej instancji pominął jednak, że nie do pogodzenia z
charakterem powództwa przysługującego na podstawie art. 189 k.p.c. jest tylko żą-
danie ustalenia faktów niemających charakteru prawotwórczego. Tymczasem w ni-
niejszej sprawie przedmiotem powództwa było nie ustalenie faktu „zakazu konkuren-
cji”, jak to określił Sąd drugiej instancji, lecz istnienia po stronie powoda umownego
obowiązku określonego zachowania lub jego wygaśnięcia (por. uchwałę Sądu Naj-
wyższego z 20 listopada 1981 r., III CZP 40/81, OSNCP 1983 nr 1, poz. 7). Należy
podkreślić, że powództwo motywowane było dążeniem do uzyskania przez powoda
jasności co do istnienia zobowiązania wynikającego ze stosunku prawnego stron,
5
uzależniającego prawo strony pozwanej do egzekwowania kary umownej, a więc
mogło być przedmiotem powództwa ustalającego (por. orzeczenie SN z dnia 11
września 1953 r., I C 581/53, OSN 1954 nr III, poz. 65 i wyrok z dnia 24 marca 1987
r., III CRN 57/87, OSNPG 1987 nr 7, poz. 27). Mówiąc inaczej, pracownik mógł do-
magać się na podstawie art. 189 k.p.c. ustalenia, czy jest zobowiązany do powstrzy-
mywania się od działalności konkurencyjnej wobec drugiej strony umowy o zakazie
konkurencji po ustaniu stosunku pracy; w każdym razie pracownik mógł wytoczyć
powództwo o ustalenie nieistnienia po stronie pracodawcy prawa do egzekwowania
zakazu konkurencji.
Odrębną kwestią jest zasadność tak sformułowanego żądania. Sąd drugiej in-
stancji uznał powództwo za nieuzasadnione, ponieważ nie zaistniały przyczyny uni-
cestwiające umówiony zakaz konkurencji. W związku z tym należało zweryfikować
twierdzenia powoda o skuteczności związania go zakazem konkurencji ze względu
na istniejące przy zawarciu umowy oraz utrzymujące się przez cały czas jej trwania
przeświadczenie strony pozwanej o posiadaniu przez niego przymiotu pracownika
„mającego dostęp do szczególnie ważnych informacji, których ujawnienie mogłoby
narazić pracodawcę na szkodę”.
Kodeks pracy wyróżnia pracowników, z którymi można zawierać umowy o za-
kazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy, określając ich jako „pracowników mają-
cych dostęp do szczególnie ważnych informacji, których ujawnienie może narazić
pracodawcę na szkodę”. Nie budzi wątpliwości przyjęta w orzecznictwie Sądu Naj-
wyższego wykładnia art. 1012
§ 1 k.p., że warunki określające podmiot klauzuli kon-
kurencyjnej nie podlegają ocenie na podstawie kryteriów obiektywnych, lecz zależą
od subiektywnego przekonania pracodawcy, ważącego własny interes przy formuło-
waniu klauzuli konkurencyjnej. To pracodawca powinien przewidzieć, czy wykorzy-
stanie nabytej przez pracownika wiedzy mogłoby narazić go na straty przy podjęciu
przez pracownika działalności konkurencyjnej. Pracodawca może zawrzeć z pracow-
nikiem umowę o zakazie konkurencji nawet wówczas, gdy jedynie przewiduje, że
pracownik uzyska szczególnie dla niego ważne informacje. Podmiotem umowy o za-
kazie konkurencji może być każdy pracownik, co do którego pracodawca samodziel-
nie i w sposób swobodny zdecyduje, że posiadane przez niego informacje są infor-
macjami, o których mowa w art. 1012
§ 1 k.p. (por. orzeczenia Sądu Najwyższego: z
dnia 14 maja 1998 r., I PKN 121/98, OSNAPiUS 1999 nr 10, poz. 342; z dnia 17 lis-
topada 1999 r., I PKN 358/99, OSNAPiUS 2001 nr 7, poz. 217; z dnia 17 grudnia
6
2001 r., I PKN 742/00, OSNP 2003 nr 24, poz. 588). Zważywszy więc, że o zawarciu
umowy decyduje interes pracodawcy, posłużenie się argumentem nieposiadania
przez pracownika cech pozwalających na związanie go zakazem konkurencji nie
zwalania go z zakazu działalności konkurencyjnej. W tej sytuacji Sąd drugiej instancji
trafnie przyjął brak przesłanek wyłączających zobowiązanie powoda przez odrzuce-
nie jego twierdzenia o wpływie na ważność umowy o zakazie konkurencji nieposia-
dania przez niego szczególnie ważnych dla pracodawcy informacji. Stając na takim
stanowisku, Sąd Apelacyjny miał także na względzie, że w trakcie procesu powód nie
wykazał, iż nie wszedł w posiadanie informacji ocenionych przez pracodawcę jako
szczególnie ważne.
Zobowiązanie wzajemne wynikające z umowy o zakazie konkurencji może
ustać nie tylko na skutek upływu czasu, na jaki została zawarta umowy, lecz także -
jeżeli strony tak postanowią - na skutek rozwiązania umowy w drodze wypowiedze-
nia, skorzystania z prawa odstąpienia od niej lub spełnienie się warunku rozwiązują-
cego (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 2002 r., I PKN 6/01, OSNP
2004 nr 5, poz. 84, z dnia 12 lutego 2004, I PKN 398/03, OSNP 2005 nr 1, poz. 5,
czy z dnia 26 marca 2003 r., I PK 16/02, OSNP 2004 nr 14, poz. 239).
Zawarta między stronami w dniu 17 grudnia 2002 r. umowa o zakazie konku-
rencji przewidywała możliwość odstąpienia pracodawcy od stosowania klauzuli kon-
kurencyjnej i zmiany zakresu jej obowiązywania. Zastrzeżono także, że może to na-
stąpić w postaci odpowiedniego oświadczenia złożonego na piśmie co najmniej na
dwa tygodnie przed rozwiązaniem umowy. Pozwany nie wystąpił jednak z powyż-
szym oświadczeniem, a strony nie porozumiały się co do ustania zakazu konkurencji.
Ustanie obowiązku powstrzymywania się od działalności konkurencyjnej uza-
leżnione jest także od zdarzeń opisanych w art. 1012
§ 2 k.p., czyli ustania przyczyn
uzasadniających taki zakaz lub z powodu niewywiązywania się pracodawcy z obo-
wiązku wypłaty odszkodowania. Ustanie przyczyn uzasadniających zakaz konkuren-
cji wiąże się z upadkiem potrzeby uniemożliwiania byłemu pracownikowi wykorzy-
stywania posiadanej informacji w jego własnej działalności gospodarczej, konkuren-
cyjnej dla pracodawcy lub w pracy na rzecz podmiotu konkurencyjnego. Obrazuje to
sytuacja, w której informacje posiadane przez pracownika utraciły charakter informa-
cji szczególnie ważnych dla pracodawcy, albo cechę poufności lub gdy pracodawca
nie ma potrzeby ich ochrony w związku ze zmianą działalności lub procedur. Przyj-
muje się, że i w tym wypadku pracodawca ocenia potrzebę utrzymywania zakazu i do
7
niego należy decyzja o zwolnieniu pracownika z zakazu, ujawniana w drodze sto-
sownego oświadczenia woli.
Gdyby nawet przyjąć - bez błędu w odczytaniu art. 1012
§ 2 k.p. - wygaśnięcie
w takim wypadku zakazu konkurencji z mocy prawa, to konieczne byłoby ustalenie
takiego faktu. Sąd drugiej instancji przez przejęcie ustaleń Sądu pierwszej instancji
stwierdził, że informacje posiadane przez powoda nie utraciły dla strony pozwanej
cechy „szczególnie ważnych”, a skoro skarżący nie zarzucił naruszenia przepisów
postępowania przy dokonywaniu tego ustalenia, jest ono dla Sądu Najwyższego wią-
żące. To samo dotyczy ustaleń Sądów meriti, że strona pozwana co miesiąc wypła-
cała powodowi odszkodowanie wynikające z umowy o zakazie konkurencji, a w
związku z tym należało przyjąć, iż dopóki pozwany płacił umówione odszkodowanie
w przeświadczeniu, że nie ustały przyczyny uzasadniające zakaz konkurencji, dopóty
po stronie powoda utrzymywał się obowiązek powstrzymywania się od działalności
konkurencyjnej. Fakt naruszenia tego obowiązku nie jest przedmiotem rozpoznania
w niniejszej sprawie.
Biorąc powyższe pod rozwagę, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art.
39312
k.p.c.).
========================================